Enige tijd geleden deed ik een oproep, ik was op zoek naar lezers die mij willen helpen bij het lezen van meer boeken uit mijn eigen kast door samen één van die boeken te gaan lezen.
Een bijzonder boek met een heftig en aangrijpend verhaal op mijn lijst was De ondergrondse spoorweg van Colson Whitehead, Wendy gaf aan dat ze dit boek graag samen met mij wou lezen.

Eerder las ik al eens de boeken 12 jaar slaaf  van Solomon Northup en Het negerboek van Lawrence Hill, beide indrukwekkende verhalen over slaven in Amerika, vooral het eerste boek maakte veel indruk omdat de voormalige slaaf Solomon dit zelf schreef direct na zijn vrijlating. Toen ik hoorde over het boek De ondergrondse spoorweg was ik dan ook gelijk geïnteresseerd om meer te lezen over de geschiedenis van de slavernij in Amerika.

De muziek hielt op. De kring viel uiteen. Soms kan een slaaf zich verliezen in een kortstondige werveling van vrijheid. Meegesleept door een plotselinge mijmering tussen de voren, of wanneer hij de raadselen van een vroege-ochtenddroom probeert te ontrafelen. Midden in een lied op een zwoele zondagavond. En dan komt, altijd.... de roep van de opzichter, de aansporing aan het werk te gaan, de schaduw van de meester, die je eraan herinnert dat je alleen maar voor een heel kort moment tijdens je eeuwigdurende slavernij een mens bent.

Eerste indruk

Hetty: Mijn eerste indruk tijdens het lezen van De ondergrondse spoorweg is het onvoorstelbare van het verhaal...hoe is het mogelijk dat er een heel spoorwegstelsel onder de grond uitgegraven is dat dient als ontsnappingsroute voor slaven? Tunnels zo groot dat er een stoomtrein kan rijden, en dat vele duizenden kilometers lang?? Dat klinkt op zich ongeloofwaardig...maar toch, iets in het verhaal maakt dat je voelt dat het niet zo maar alleen verzonnen is, er moet een kern van waarheid in zitten.....

Wendy had het zelfde gevoel.
Wendy: Ik vraag me heel de tijd af of deze spoorweg fictief is of echt heeft bestaan, voor het lezen van het boek las ik ergens dat het fictief was. Dus daar moet ik eens onderzoek naar doen want het verhaal maakt me wat nieuwsgierig naar de waarheid.

Onderzoek

Al snel komt Wendy met twee interessante sites waar veel te lezen is over het boek, de schrijver en zijn bedoelingen met het verhaal.

In het boek lezen we het verhaal van de 15 jarige slavin Cora die in het midden van de 19e eeuw weet te ontsnappen van de plantage in Georgia waar zij werkt en een ondergrondse tocht maakt door Amerika en zo de vele gezichten van het land leert kennen.

Behalve een slavernijroman is dit  ook een boek over racisme, genetica, hedendaags Amerika en bevat het surreële elementen. Het ondergrondse spoor waarover hij schrijft, heeft nooit bestaan: het was de benaming voor een clandestiene smokkelroute voor ontsnapte slaven. Whitehead laat de route in zijn roman daadwerkelijk ondergronds lopen.

In werkelijkheid ging het om onderduikadressen en andere faciliteiten die in het bezit waren van sympathisanten van de abolitionistische beweging. Zij opereerde zoals vele grootschalige verzetsbewegingen: met veel losse cellen die weinig wisten over andere cellen en eigenlijk alleen een paar van hun "buurcellen" kenden. Weggelopen slaven reisden van het ene tussenstation naar het andere en bereikten het Noorden in verschillende stappen. De voornaamste medewerkers van de Railroad waren vrije slaven, Quakers en Wesleyanen (dat zijn methodisten die zich halverwege de 19de eeuw hebben afgescheurd omdat ze tegen de slavernij waren). Langs deze route zijn zo'n 80 000 tot 100.000 mensen gevlucht, waaronder 30.000 naar Canada. Het hoogtepunt van deze mensensmokkel lag in 1840-50.

Whitehead zegt hier zelf over: "Ik vroeg me gewoon af wat er zou gebeuren als je de symbolisch ondergrondse spoorweg zou veranderen in een daadwerkelijk ondergronds netwerk om slaven te redden.... Ik wilde een Gulliver’s Travels maken van Amerika. Ik kon een verhaal over slavernij erin kwijt, maar ook over genetica, over ras, over zwart Utopia. Het leek me de beste manier om op zo veel mogelijke manieren over Amerika te praten.”

Soms vroeg Stevens zich af of zijn opvattingen niet passé waren, gegeven de stemming in de moderne wereld. De andere studenten zeiden de afschuwelijkste dingen over de zwarte inwoners van Boston, dat ze stonken, dat ze geestelijk minderwaardig waren en primitieve aandriften hadden. Maar wanneer  zijn jaargenoten hun scalpel in het stoffelijk overschot van een zwarte zetten, deden ze meer voor de ontwikkeling van de zwarten dan de meest idealistische abolutionist. In de dood werd de neger een mens. Pas dan was hij de gelijke van de blanke.  

Hard taalgebruik

Wendy: Ik heb het boek uitgelezen...maar t was af en toe wel wat zwoegen. Ik denk dat daar twee redenen voor zijn:
Als eerste is het zeer confronterend geschreven, vertellend en zeer rauw wat maakt dat het dubbel zo hard binnen komt. Misschien toch een verhaal dat moest geschreven worden om ons nog eens met de neus op de feiten te duwen.
De tweede reden dat het zwoegen was, was voor mij soms het verspringen in het verhaal, je krijgt van elk personage echt een achtergrond of een verleden mee, dit soms midden in een hoofdstuk en soms was dat voor mij wel wat te veel van het goede of moest ik toch even gaan teruglezen.
Wat mij ook opviel is de woordkeuze, nikkers, negerstof... gruwelijk gewoon, de auteur heeft hier echt wel goed over nagedacht.

Hetty: Het taalgebruik is zeker hard, met woorden die in die tijd ongetwijfeld gebruikelijk waren maar die nu vertwijfeling oproepen en zelfs afschuw, het liefst gebruiken we nu andere woorden, en omschrijvingen die minder hard en rascistisch overkomen. Toch heeft het harde rauwe taalgebruik wel een functie in dit boek, het maakt het realistischer, je voelt de pijn en de vernedering die de slaven keer op keer moesten ondergaan zo goed binnenkomen, het versterkt het besef dat de slaven als een minderwaardig ras gezien werden.

Onvoorstelbaar

Hetty: Tijdens haar vlucht door de verschillende delen van Amerika komt Cora ook steeds weer in aanraking met andere gebruiken, zo wordt er anders met slaven omgegaan en anders tegen hen aangekeken. Maar toch is het keer op keer wreed en pijnlijk, omvoorstelbaar in onze tijd, in ons land, dat deze dingen gebeurden...
In South Carolina waar Cora als eerste terecht komt na haar vlucht van de plantage leert ze schrijven en werkt ze als een oppas bij een gezin iets wat heel positief aanvoelt, maar dan komt het schrijnende verhaal over dat ze gaat werken in een 'levend museum' waar de bezoekers kennis kunnen maken met andere culturen, ze moet hier spelen in drie zalen; één over de donkerte van Afrika, één over het slavenschip en als laatste een zaal over de plantage. Mensen kennis laten maken met andere culturen moet toegejuicht worden, maar deze manier? Die is tegenwoordig toch echt bedenkelijk.
En wat te denken van een programma waarin slaven aangemoedigd worden om zich te laten steriliseren? Dit om te zorgen dat de geïmporteerde slaven in aantal niet de blanke inwoners zouden gaan overtreffen!
Redenen genoeg voor Cora om verder te trekken op zoek naar een veiligere plek, maar in elke staat waar ze een veilig heenkomen probeert te vinden komt ze in aanraking met nieuwe gruwelijkheden.

Wendy: Een duidelijke zin uit het boek, één die het verhaal goed omschrijft vind ik:

"Amerika was en bleef haar cipier" 

Het verhaal dat vertelt moet worden

Wendy: Het is een boek dat zeker gaat blijven hangen en dat is goed! Dit mag niet vergeten worden, toen ik het boek aan het lezen was, was ik zo onder de indruk dat het een gespreksonderwerp is geworden aan tafel. En toen besefte ik dat mijn pubers toch weinig hebben meegekregen over de slavernij in Amerika. Misschien moeten ze op school de leeslijsten wat aanpassen?

Hetty: Ik vind zeker dat dit een boek is dat thuis zou moeten horen op de leeslijst voor scholieren, het is een belangrijk onderdeel van de geschiedenis, een onderdeel dat niet vergeten mag worden. Een onderdeel dat ongetwijfeld bepalend geweest is voor de toekomst van de nakomelingen van deze mensen, voor de kansen die ze wel of niet gekregen hebben, voor het beeld van zowel de blanke als de donkere mens ten opzichte van elkaar.

De schrijver Whitehead krijgt vaak de vraag of het slot van het boek hoopvol is zijn antwoord hierop is als volgt:
"Enerzijds wel: Cora is ontsnapt. Maar ze blijft een zwarte vrouw in het Amerika van 1850. Ze kan naar Boston gaan en een loterij winnen van vijf miljoen, ze blijft een zwarte vrouw. Dus echt hoopvol is het niet."

Het schrijven van het boek  op deze manier en in deze vorm leek Whitehead de beste manier om over Amerika te praten op zoveel mogelijk manieren.

"Ik ben opgevoed met het idee dat elke ontmoeting met de politie verkeerd kan aflopen, misschien zelfs dodelijk. Wat dat betreft is er geen verschil in de manier waarop slaven vogelvrij waren en zwarten nu.”

De sterren

Zowel Wendy als ik gaven dit boek 4 sterren.

Bronnen: Er zijn dorpen in het zuiden die ik mijd en Colson Whitehead - De ondergrondse spoorweg