De vergelijking van een boek en zijn verfilming valt, wat mij betreft, vrijwel altijd uit in het voordeel van het boek....
Maar er zijn boekverfilmingen waarbij het wel erg goed gedaan is en er op zijn minst even een twijfel over gelijkspel ontstaat.
Het lijkt mij leuk en interessant om zo af en toe eens een boek met zijn verfilming te gaan vergelijken en mijn bevindingen hier te delen. 
Ik ga deze rubriek beginnen met een echte klassieker: Dokter Zjivago.

Het boek stond al een tijdje in mijn kast te wachten om gelezen te worden en toen ik las dat de film, de echte klassieke film uit 1966, tijdens het winterklassiekers-festival in het filmhuis vertoond zou worden was het besluit snel genomen: het boek kwam in mijn al overvolle januari-lees-agenda te staan en ik vroeg mijn nichtje, een echte kenner en liefhebber van klassieke films of ze zin had om mee te gaan.

Het lukte mij niet om het boek helemaal uit te hebben voor we naar de film gingen, de laatste 100 blz moest ik bewaren voor na de film, maar dat bleek helemaal niet erg te zijn en leverde juist leuk materiaal op voor deze vergelijking van boek en film.

Het verhaal

Wie aan Dokter Zjivago denkt, denkt gelijk aan het meeslepende liefdesverhaal tussen Yuri Zjivago en Lara, maar het is zo veel meer: het geeft een beeld van het moedige verzet tegen het communisme in Rusland, het geeft een beeld van het zware leven van de gewone burger, de grote tekorten aan alles en de kou de vreselijke Russische kou wordt schitterend in woord en beeld gebracht.

Het verhaal draait om de tragische liefde tussen dokter Yuri Zjivago en het meisje Lara. Yuri is wees en groeit op bij een welgestelde vriend van zijn familie. Hij ontmoet Lara voor het eerst aan het sterfbed van haar moeder, maar besteedt niet veel aandacht aan haar. Hij trouwt met Tonya. Lara zelf is helemaal in de ban van een andere man, de jonge revolutionair Pasha Antipov.

Dan breekt de WOI uit en aan het front ontmoeten Yuri en Lara elkaar opnieuw. Het onvermijdelijke gebeurt: ze worden verliefd. Maar Yuri kiest toch voor Tonya. Gedurende alle politieke verwikkelingen in de jaren die volgen, blijven Yuri en Lara elkaar echter tegenkomen. Zelfs als Yuri met zijn gezin vlucht naar het platteland blijkt Lara in de buurt te zijn.

Een omstreden boek

Dokter Zjivago is een fragmentarisch opgezette roman, die vol met metaforen zit, het is een voortzetting van Pasternaks lyriek, waarin personages van binnenuit worden getoond. Dokter Zjivago is vooral ook een filosofisch boek: Zjivago rebelleert niet tegen de Sovjetstaat, maar staat op in naam van een vertrapt ideaal: de individuele mens. De openlijk gevoerde strijd naar aanleiding van de roman ontstond echter op politiek niveau. Pasternak werd verweten de Russische Revolutie neer te zetten als een achteruitgang. De Russische autoriteiten lieten niet toe dat het boek gedistribueerd werd in eigen land, maar door vertaalde versies bijna twintig jaar later, eerst in het Italiaans (1957), bereikte het boek toch een wereldpubliek en geldt inmiddels als een van de hoogtepunten uit de wereldliteratuur van de 20e eeuw.

Mijn bevindingen over het boek

Het begin van het boek, zoals bij alle Russische schrijvers volgens mij, was vooral erg wennen aan de vele ingewikkelde namen...de officiële bestaande uit 3 namen, het verschil in achternamen bij vrouw en man (bijvoorbeeld Antipov en Antipova) en de vele 'koosnamen', afkortingen en verbasteringen van één naam.
Gelukkig stond er (bij mijn versie van het boek) een handige lijst met de belangrijkste personages en hun verhouding tot elkaar op de omslag van het boek en achterin een volledige lijst van de voorkomende personages.

Vervolgens viel het mij vooral op dat het niet enkel een liefdesroman is zoals vaak gedacht wordt, ik vond zelfs dat de ontmoetingen tussen Yuri Zjivago en Lara maar een heel klein onderdeel vormden van het verhaal. Meer was het een beeld schetsen van de leefomstandigheden, in al zijn vormen, in het Rusland van die tijd. Personages met verschillende idealen en gewoontes komen met elkaar in aanraking en reageren vanuit hun overtuigingen op elkaar. Het boek geeft een goed beeld van de zware omstandigheden, het totale gebrek aan alles, eten en hout voor een vuur om warm te blijven, maar ook het zo maar opdelen van woningen tot 'verblijven' voor meerdere gezinnen; de uithuisplaatsingen en toewijzingen van een gedeelte van een woning als nieuw onderkomen.

'Maar wat heeft jullie huwelijksgeluk dan verstoord, als jullie zo van elkaar hielden?'
'Ach, het is zo moeilijk daar antwoord op te geven. Ik zal het je dadelijk vertellen. Maar het is wonderlijk: alsof een zwakke vrouw als ik aan zo'n intelligent iemand als jij zou moeten uitleggen wat er op dit moment met het leven in het algemeen, met het menselijke leven in Rusland aan de hand is, en waarom gezinnen waaronder het jouwe en het mijne, uit elkaar vallen. Ach, alsof het om mensen gaat, om gelijke of ongelijke karakters, om houden van of niet houden van. Al wat productief was en normaal functioneerde, al wat betrekking had op het dagelijkse leven, op huis en haard van de mens en de orde der dingen - het is allemaal met de omwenteling en de herinrichting van de hele maatschappij teloorgegaan. Al het alledaagse is op z'n kop gezet en verwoest'. 

....

'Zoiets blijft waarschijnlijk nooit ongestraft. Jij herinnert je waarschijnlijk beter dan ik hoe alles meteen begon in te storten. Het treinverkeer, de voedselvoorziening in de steden, de pijlers van het gezinsleven, de morele grondslagen van het bewustzijn.'....
'Toen kwam de leugen over het Russische land. De grootste ramp, de wortel van het toekomstige kwaad, was dat het geloof in de waarde van de eigen mening verloren ging. De mensen verbeeldden zich dat de tijd voorbij was waarin je deed wat je morele instinct je ingaf, dat je nu met de meute mee moest zingen en naar andermans, aan iedereen opgedrongen inzichten moest leven.'

Het duurde eventjes maar daarna zat ik ook helemaal in het boek en wilde het graag aan één stuk uitlezen.... iets wat een beetje lastig is bij een boek van bijna 700 blz....

Op het punt dat Yuri zijn Lara moet laten gaan, haar naar het veilige buitenland laat vertrekken met de man die hij veracht en zelf achterblijft op het ijzige en totaal verlaten platteland, was het tijd om de film te gaan bekijken....

De film

Op de middag dat wij naar het fimhuis gingen was de film helemaal uitverkocht en al snel bleek dat wij de gemiddelde leeftijd aardig omlaag haalden ;-) Veel oude mensen grepen de film aan om een middagje terug te gaan naar herinneringen van vroeger toen ze de film voor het eerst zagen. Het leverde een interessante en zo af en toe ook humoristische middag op met de reacties en commentaren van deze ouderen, die niet echt (helemaal niet) bleken te fluisteren wanneer ze hun bevindingen over de film deelden met de persoon naast zich.

Ik had een trage film verwacht en vermoedde vooraf dat die drie uren dat de film duurde best eens een lange zit zouden kunnen zijn. 
Maar ik had het mis, er zat absoluut vaart in het verhaal en de film werd nergens saai.

Het begin was gelijk al anders dan het boek; waar het boek begint met de begrafenis van de moeder van een nog erg jonge Yuri Zjivago, is er in de film een verhaal omheen gevlochten. Hier begint het verhaal op een later tijdstip en ontmoet de halfbroer van Yuri zijn mogelijke nichtje, de dochter van Lara en Yuri die lange tijd onvindbaar bleek te zijn. Wat volgt is een bijna drie uur durende flashback naar het leven van haar ouders.

De beelden in de film zijn schitterend, de beschrijving op de site van het filmhuis verwoordt dit goed: 

Is dit verhaal al heel romantisch, de ruim drie uur durende film werd ook bekend om de schitterende beelden. Lean bouwde in Spanje en Canada minutieus uitgewerkte sets met hele wijken van Moskou en de landelijke Oeral. Onvergetelijke sequenties zoals de straatrevolutie, de charges, de treinrit door de besneeuwde Oeral. Je voelt de kou tijdens de eindeloze treinreis over het platteland, en de scènes van Yuri’s en Tonya’s datsja in de sneeuw zijn adembenemend. En natuurlijk zijn er de onvergetelijke rollen van Omar Sharif, zijn geliefde Julie Christie en talloze andere grote namen. De schitterende filmmuziek (vooral het wereldberoemde "Lara's Theme" / "Somewhere my Love") werd gecomponeerd door Maurice Jarre, die voor de Soundtrack werd bekroond met een Oscar. Kortom, de perfecte film voor een koude winterdag.

Wat mij vooral opviel waren de mooie subtiele elementen in de film....

Bijvoorbeeld wanneer Lara en Yuri maandenlang samen tijdens de WOI aan het front in een hospitaal werken. Aan het einde van deze periode is het hospitaal vrijwel leeg, de zwaargewonden zijn weg, er lijkt een tijd van hoop, hoop op betere tijden aan te breken, iets wat weergegeven wordt (zo heb ik het tenminste geïnterpreteerd) met een schitterende bos felgele zonnebloemen die staan te stralen in een vaas. 
Tijdens deze periode zijn Yuri en Lara dichter naar elkaar toegegroeid en kunnen niet meer om hun gevoelens voor elkaar heen, toch besluit Yuri voor zijn vrouw Tonya te kiezen en nemen ze afscheid. Op het moment dan Lara vertrekt komt dezelfde vaas met zonnebloemen weer in beeld, nu zijn ze echter uitgebloeid en vallen de bloemblaadjes op tafel. Hieruit spreekt het gevoel van verlatenheid dat bij Yuri moet heersen.

Een ander mooi steeds terugkerend beeld zijn de berken die ruisen en buigen in de wind en hun blaadjes mee omlaag laten dwarrelen door de wind, waar ze eenmaal op de grond geland nog een heel eind vooruit geblazen worden.
Als eerste zien we dit tijdens de begrafenis van de moeder van Yuri, en dit beeld komt later steeds weer terug op belangrijke momenten in zijn leven.

Een ander terugkerend element is een bevroren raam bedekt met ijsbloemen. 
Tijdens een mooie scene loopt Yuri over straat en kijkt omhoog, ziet een bevroren raam waar in het midden een ovaal ontdooit is omdat hier een kaars voor het raam staat en de vlam het glas verwarmd. Achter dit raam met de kaars bevind Lara zich....

Het laatste uur van de film ging wat ons betreft wel in een heel rap tempo!
Lara is weg, veilig naar het buitenland, Yuri blijft op het platteland, is ineens in Moskou, jaren ouder lijkt het wel, zit in een tram, ziet Lara lopen, stapt uit, wil naar haar toe, krijgt een hartaanval en overlijdt....
Wij bleven achter met grote vraagtekens: Wat was er in de tussenliggende jaren gebeurd? Hoe was Yuri weer in Moskou beland? Was Lara terug, hoe en waarom? 
Misschien zou het eind van het boek mij meer duidelijkheid geven....dit vage einde heeft in het boek toch zeker nog 100 pagina's nodig!

Het eind van het boek

Zoals ik, gezien het aantal pagina's dat ik nog te gaan had, al vermoedde gaf het boek een beter beeld van wat er nu precies allemaal gebeurt in het leven van Yuri nadat hij Lara naar het buitenland heeft laten vertrekken.
En ja, in de film is dit gedeelte wel heel erg ingekort, het feit dat Yuri een jarenlange relatie heeft met een andere vrouw en zelfs twee kinderen met haar krijgt is volledig weggelaten...
Ook zijn bepaalde feiten aangepast, vermoedelijk om in de film het liefdesverhaal een grotere plaats te geven, zoals naar mijn gevoel al in de hele film gedaan werd.
Zo blijkt het in het boek helemaal niet Lara te zijn die Yuri vanuit de tram ziet lopen, maar een andere vrouw.
Persoonlijk gaf het eind van het boek mij meer voldoening, het was realistischer en passender bij het hele verhaal. 

Het nawoord

Het boek besluit met een nawoord waarin enige uitleg gegeven wordt over Pasternak, het boek en de omstandigheden waarin hij het schreef en het gepubliceerd werd. Erg interessant vond ik, het geeft het boek absoluut een meerwaarde.

Pasternak was vooral bekend als dichter toen hij kort na de WOII begon aan een prozawerk dat zo'n tien jaar later zou uitmonden in de roman Dokter Zjivago. Pasternaks positie was precair. Hij was Stalins terreur tot dan toe zonder kleerscheuren doorgekomen, maar hij stond te boek als ideologisch onbetrouwbaar. 

Wanneer Pasternak voor het verschijnen van het boek Dokter Zjivago al hoofdstukken voorleest aan vrienden belooft hij hun dat hij in het boek zijn visie uiteen zal zetten 'op de kunst, het evangelie, het leven van de mens in de geschiedenis en op nog veel meer', bovendien zou hij in de roman 'zijn rekening vereffenen met het Jodendom en met alle vormen van nationalisme'. 
Onder deze vrienden van Pasternak bevonden zich ook informanten van de geheime politie die onmiddelijk verslag uitbrachten over zijn plannen en het 'illegale voorlezen van een contrarevolutionaire roman'. 
De meningen over de roman liepen uiteen, maar voor iedereen moet het wel duidelijk zijn geweest dat het ontzettend moeilijk zou worden om het boek gepubliceerd te krijgen, want de revolutie, het proletariaat en de zegeningen van de communistische heilstaat kwamen er bekaaid vanaf. De lofzang op de individuele vrijheid, de Christelijke thematiek en een romanheld die niets te maken wenste te hebben met de dorre retoriek van de bolsjewieken - het was allemaal niet wat het regime wilde horen. Daarbij was de figuur van Yuri Zjivago duidelijk geënt op Pasternak zelf. Er zijn vele raakpunten in de levens van Pasternak en zijn personage Yuri Zjivago.

Hoewel Pasternak zich voor zover bekend nooit heeft laten dopen beschouwde hij zichzelf als een Christen, het is veelzeggend dat hij de achternaam van zijn held Yuri Zjivago (letterlijk: 'de levende') ontleende aan een gebed uit de Russisch orthodoxe dienst 'U bent waarlijk Christus, de zoon van de levende (zjivago) God.'

Voor de romance die Yuri in het boek met Lara beleeft, putte Pasternak uit zijn eigen ingewikkelde liefdesleven. Hij trouwde twee keer en had vanaf 1946 tot aan zijn dood een relatie met Olga Ivinskaja, een redacteur bij het literaire tijdschrift Novy Mir (Nieuwe Wereld). Zij stond model voor Zjivago's grote liefde Lara, al zijn in dit personage ook trekken van Pasternaks tweede vrouw terug te vinden.

Gedichten van Yuri Zjivago

In 1954 wist Pasternak tien gedichten van Yuri Zjivago geplaatst te krijgen in het tijdschrift Znamja (Het Vaandel), voorafgegaan door de tekst: 'B. Pasternak. Gedichten uit de roman Dokter Zjivago. Deze zal vermoedelijk komende zomer voltooid zijn. De roman beslaat de periode van 1903 tot 1929 en is voorzien van een epiloog die betrekking heeft op de Grote Vaderlandse Oorlog (i.e. de WOII). De held Yuri Zjivago, een arts, een denker en een zoeker met een creatieve kunstzinnige inslag, sterft in 1929. Na zijn dood worden in zijn aantekeningen en andere papieren gedichten aangetroffen die hij in zijn jonge jaren heeft geschreven. Deze gedichten vormen in hun geheel het slothoofdstuk van de roman.'

Publicatie van de roman

Pas in 1955 voltooide Pasternak de roman en ging aan de slag om deze gepubliceerd te krijgen, dit valt niet mee, hoewel de tijd gunstig lijkt te zijn, Stalin was dood, wordt hij door verschillende uitgevers aan het lijntje gehouden. Uiteindelijk wordt de roman in Italië uitgebracht omdat publicatie in eigen land uitgesloten leek. 
Toen Pasternak het manuscript aan de Italiaanse uitgever overhandigde zei hij: 'U hebt me uitgenodigd voor mijn eigen terechtstelling.' Dat was geen loze opmerking, Pasternak wist dat het als een doodzonde gold om een werk zonder goedkeuring van het regime in het buitenland te publiceren. De autoriteiten kregen al snel lucht van de publicatie en er brak een enorm schandaal uit, ook de pers viel Pasternak aan. 
Er werd alles aan gedaan om publicatie in het buitenland te voorkomen, Pasternak werd sterk onder druk gezet om het manuscript terug te eisen. Hoewel de druk erg opgevoerd werd gingen de schrijver en de uitgever niet door de knieën en werd de roman in 1957 uitgebracht. 

De eerste Russischtalige editie had een wonderlijke ontstaansgeschiedenis, de oplage van 1000 exemplaren werd door de Haagse uitgeverij Mouton en Co, gespecialiseerd in Slavistiek en Oriëntalistiek, uitgegeven met bemiddeling van de Nederlandse Veiligheidsdienst en in opdracht van de CIA. Het in 1947 opgerichtte agentschap vocht de Koude oorlog ook uit op het literaire front door verboden literaire werken het Oostblok binnen te smokkelen, om de mensen achter het Ijzeren Gordijn ontvankelijk temaken voor de Westerse waarden en twijfel te zaaien over het communisme. Onder de smokkelwaar waren boeken van Orwell, Milovan Djilas, Nabokov, James Joyce en vele anderen. Door de jaren heen wist de CIA zo'n 10 miljoen van dergelijke subversieve boeken en tijdschriften de Sovjet-Unie binnen te smokkelen. Voor de verspreiding van de Russische Dokter Zjivago werd gebruik gemaakt van het paviljoen van het Vaticaan op de Wereldtentoonstelling in Brussel in 1958, waar Russische bezoekers discreet een exemplaar van de roman kregen toegestopt.

In 1958 kreeg Boris Pasternak voor dit boek de Nobelprijs voor de literatuur, maar onder druk van het Sovjetregime en de Russische schrijversbond weigerde hij deze prijs te aanvaarden. Zoon Evgeny Pasternak nam in 1989 namens zijn vader de prijs alsnog in ontvangst.

Het boek of de film?

Het boek vertelt het complete verhaal, dat absoluut veel meer is dan een liefdesverhaal.
De film geeft mooie beelden bij het verhaal en maakt het iets makkelijker om wijs te worden uit de vele namen. 

Mij viel het persoonlijk vooral op dat ik mooi gebruike subtiele elementen uit de film wist te halen alsof ik ze in een boek las. 
Door de ervaring met metaforen, thema's en herhalingen die ik inmiddels in boeken opgedaan heb wist ik deze nu ook in de film te ontdekken.
Dat gaf de film een meerwaarde voor mij.

Het boek lezen of de film kijken?
Ik zou zeggen: ga voor de combinatie!
Lees het boek en bekijk daarna ook de film voor de mooie plaatjes bij deze klassieker!

(Bronnen: Filmhuis, Wikipedia, nawoord uit Dokter Zjivago het boek)