Dit jaar had ik voor mezelf een aantal projecten bedacht van boeken die iets met elkaar te maken hebben of die met elkaar vergeleken kunnen worden, deze projecten heb ik ook gewoon in mijn samenleesoproep geplaatst. Eén van de projecten bestaat uit drie naturalistische romans die ook thuishoren in de minichallenge die Gigi ooit in het leven geroepen heeft: 'Klassieke vrouwen en een dramatische afloop'. De vergelijking van de drie boeken uit mijn project zal na het lezen van alle drie boeken op Literatuur onder de Loep gaan verschijnen, vandaag bespreken Marja en ik alvast één van de boeken: Effi Briest van Theodor Fontane

Marja: In 2019 was het 200 jaar geleden, dat Theodor Fontane werd geboren en naar aanleiding van die gebeurtenis las ik in die tijd een artikel over zijn leven en de  boeken, die hij schreef. In het artikel werd zijn bekendste boek Effi Briest aangehaald en vergeleken met Anna Karenina van Tolstoj, Eline Vere van Louis Couperus en Madame Bovary van Gustave Flaubert. Allemaal boeken uit de tweede helft van de 19e eeuw en behorend tot het naturalisme. Anna Karenina en Eline Vere had ik lang geleden al eens gelezen en de boeken maakten toen diepe indruk op me vanwege de tragische afloop en de menselijke beschrijving van de hoofpersonen. Ik kocht het boek Effi Briest om het te kunnen vergelijken met deze boeken. Helaas verdween het in de kast en andere boeken vroegen de aandacht. Bij het lezen van de oproep van Hetty om mee te doen met een buddy-read voor dit boek, was dat het zetje dat ik nodig had om het boek daadwerkelijk te lezen. En daar heb ik geen spijt van gekregen. Effi Briest is inderdaad een boek dat helemaal in het rijtje met grote naturalistische romans thuishoort.

Hetty: Net als Marja las ik eerder al Anna Karenina en Eline Vere en ook ik was erg onder de indruk van beide boeken. Madame Bovary las ik ook al eens. En dat smaakte naar meer! Vooral de naturalistische stijl van de boeken spreekt me erg aan, zoals dat ook al het geval was bij de boeken van Emile Zola die ik las. In 2017 stelde Gigi een minichallenge van 'Klassieke vrouwen en een dramatische afloop' samen die mij erg nieuwsgierig maakte, zeker omdat de drie boeken die ik net noemde er in voorkwamen. Maar zoals dat helaas vaak gaat; er kwamen nog veel meer mooie boeken voorbij en de minichallenge raakte bij mij een beetje in de vergetelheid. Tot er op Literatuur onder de Loep bij de favorieten ineens aandacht besteed werd aan Juffrouw Lina, Thérèse Raquin en Effi Briest... de boeken gingen toen meteen hoog op mijn WIL-lijst en al snel was mijn project geboren, ik ga de boeken nu echt lezen!

Het verhaal

Marja: Effi Briest wordt als 17-jarig meisje (bijna een kind nog) uitgehuwelijkt aan baron von Instetten, een man die bijna twintig jaar ouder is dan Effi. Ze krijgt dit te horen terwijl ze aan het spelen is met haar vriendinnen. Twee uur later is ze verloofd met een man die ze amper kent. Vanaf het begin vond ik dat een hele vreemde situatie, niet zozeer het uithuwelijken, want dat was heel normaal in de 19e eeuw onder de hogere standen, maar het feit dat hij notabene een oude aanbidder van haar moeder is. De hele verhouding tussen Effi en von Instetten wordt gekenmerkt door het woord ‘opvoeden’ en dat is precies wat haar man op het oog schijnt te hebben. Effi moet haar kinderachtigheden afleren en zich gedragen als een dame van stand. Ze vindt weinig aansluiting bij de adel en de ingezetenen van Kessin, het stadje waar haar man een functie als districtscommissaris heeft, waardoor ze weinig afleiding heeft. Haar huis heeft een naargeestige en sombere uitstraling, waar het bovendien spookt. Het is dan ook geen wonder dat Effi afleiding zoekt, wanneer haar man regelmatig op reis is.

Hetty: Ook ik heb me enorm verbaasd over het feit dat Effi uitgehuwelijkt werd aan een oude aanbidder van haar moeder, iets wat volgens mij toch echt heel ongemakkelijk moet zijn geweest voor alle drie. Verder is Effi erg naïef en ziet het naderende huwelijk als 'een groot toneel  mooier en poëtischer dan Assepoester', een toneelstuk dat ze kort daarvoor nog gezien had. Ze heeft geen behoefte om zich met alles wat geregeld moet worden bezig te houden, het komt toch wel goed, en van wat een huwelijk nu werkelijk inhoud heeft ze ook geen kaas gegeten en snapt niet waarom haar vriendinnen regelmatig zo geheimzinnig hierover doen.

'Waarom zou ik niet van hem houden? Ik houd van Hulda, en ik houd van Bertha, en ik houd van Herta. En ik houd ook van de oude Niemeyer. Ik houd van allen, die het goed met mij menen en die aardig voor me zijn en me verwennen. En Geert wil me zeker ook wel verwennen.'

Na verloop van tijd komt Effi er in eerste instantie door haar vriendschap met de apotheker Gieshübler achter wat ze mist in haar huwelijk, hoewel Innstetten een goede man is mist ze de huldeblijken, stimulaties en kleine attenties. Later gaat ze vaak paardrijden met majoor Crampas en geniet van de vele verhalen die hij haar vertelt. Ze blijft vaak onrustig en heeft het nergens naar haar zin, ze heeft heimwee naar haar ouders en vriendinnen maar wanneer ze daar is heeft ze weer heimwee naar Kessin.

'... en toen Innstetten weg ging en haar alleen liet, ging zij aan de wieg van het kind zitten, en haar tranen vielen op de kussens. Het kwam opeens weer over haar, en zij voelde dat zij als het ware een gevangene was en er niet meer uit kon. 
Zij leed daar zwaar onder en wilde zich bevrijden. Maar hoewel zij tot sterke gevoelens in staat was, was zij toch geen sterke natuur; wat haar ontbrak was vasthoudendheid, en alle goede opwellingen gingen weer voorbij. Zo ging zij dus verder, vandaag, omdat zij er niets aan veranderen kon, morgen, omdat zij er niets aan veranderen wilde.'

Aan alles voel je een naderend onheil, en niets wijst er op dat Effi in staat zal zijn dit het hoofd te blijven bieden...

Theodor Fontane

Hetty: Fontane ((1819-1898) was een Duitse schrijver van balladen, romans en recensies ten tijde van de overgang van het realisme naar het naturalisme. Van 1855 tot 1859 heeft hij in Engeland gewoond waar hij onder de indruk raakte van het werk van William Makepeace Thackeray, het deed hem realiseren dat Pruisen nog geen boekcultuur van grote maatschappelijke romans bezat. Dit zette hem aan om ze zelf te gaan schrijven, op late leeftijd schreef hij nog 16 romans met enerzijds misdaadverhalen en anderzijds burgerlijke familiegeschiedenissen waarvoor hij teruggreep op een reeks verhalen die hij tijdens zijn werk als redacteur gepubliceerd had Wanderungen durch die Mark Brandenburg. Deze romans vormden het begin van het naturalisme in Duitsland.

Fontane worstelde enorm met zijn geweten ten aanzien van de democratische hervormingen die hij in Engeland aanschouwd had en zijn sympathie voor de liberalen van het Frankfurter Parlement en anderzijds zijn verlangen naar stabiliteit en een moreel en rechtvaardig burgerdom, zijn schommelen tussen conservatisme en liberalisme getuigd hiervan. Fontane laat zijn visie hierop terugkomen in zijn beroemdste romans als Irrungen, Wirrungen en Effi Briest. In deze laatste roman verwerkt Fontane zijn eigen ervaringen met de maatschappelijke ordening van Pruisen, waar aanzien, eer en carrière de regels van de sociale omgang bepaalden.

De schrijfstijl

Marja: Fontane heeft het boek heel knap opgebouwd, waarbij hij veelvuldig gebruik maakt van vooruitwijzingen en flashbacks en het steeds duidelijker wordt, wat er nu eigenlijk in de eerste twee jaar van het huwelijk van Effi en von Instetten is gebeurd. Het regelmatig terugkeren van de verschillende motieven zoals het grote rond voor het ouderlijk huis van Effi, de schommel, en het verhaal van de Chinees verwijzen allemaal naar het thema van het boek. De tragedie van het leven van Effi geeft je als lezer vooral een gevoel van medelijden met het jonge meisje, dat gedwongen werd om met iemand te trouwen, die totaal niet bij haar paste. Steeds meer wordt het leven van Effi beheerst door schuldgevoelens. Het einde van het boek is tragisch en wordt door Fontane mooi (misschien zelfs te mooi?) beschreven. Na deze beschrijving heb ik het eerste hoofdstuk nog een keer gelezen, waarbij de symboliek me pas goed opviel. Effi leer je vooral goed kennen uit de verschillende dialogen en uit de regelmatig door Fontane gebruikte monologue intérieur, zodat je je als lezer kunt verplaatsen in haar gedachtegang.  

Hetty: Het is een goed idee om wanneer je het boek uit hebt het eerste hoofdstuk nog eens te herlezen, want dan ontdek je dat het laatste hoofdstuk eigenlijk een herhaling is van het eerste hoofdstuk, alleen ligt Effi nu begraven op de plek waar eerst de zonnewijzer stond. Het leven gaat gewoon door, de enige die echt werkelijk lijkt te treuren om haar dood is de hond Rollo die op haar graf blijft liggen. 

Angst, schuld, boete, tijd en dood vormen ten opzichte van de op dat moment heersende regels voor de sociale omgang in het milieu waarin Effi verkeert belangrijke neventhema's in de roman en worden door Fontane op een mooie fijnzinnige manier uitgewerkt. De schrijver laat ook zijn mening over alles wat er gebeurd achterwege en oordeelt niet, niemand wordt verantwoordelijk gesteld voor alles wat maakt dat Effi zo ongelukkig is in haar leven.

Naturalisme

Marja: Effi Briest is een boek, dat veel aspecten heeft uit het realisme en het naturalisme zoals de nerveuze persoonlijkheid van Effi en later haar zwaarmoedige en sombere buien. De familie van Effi, het milieu waarin ze verkeren en de beschrijving van de tijd waarin ze leven (periode van de keizer en Bismarck) geven een reëel beeld van het leven in die dagen. Maar het meest vond ik dit naar voren komen in de beschrijving van het onafwendbare noodlot dat Effi, maar ook de personen in haar omgeving overkwam, ook wel weergegeven door bovennatuurlijke (gothic) elementen. Hoewel Effi Briest een tragedie beschrijft waarin bekende thema’s als schuld en boete evenals liefde en jaloezie voorkomen, heeft het boek geen moraliserend karakter en lijkt het erop dat de schrijver sympathie heeft voor iedereen, die in het boek een rol speelt. Voor een 19e eeuwse roman vond ik dat best opvallend.

Kleine opvallende details

Marja: In het boek komt een hond voor met de naam Rollo, hij is de trouwe viervoeter waar Effi erg op gesteld is. Hij lijkt de enige te zijn, die haar accepteert zoals ze is. Toch heb ik het idee, dat de schrijver hiermee ook verwijst naar de noodlottige afloop van het leven van Effi, aangezien de hond ook symbool staat voor de dood. Daarnaast vond ik het een leuke gewaarwording dat ik in dit boek de naam Buddenbrook tegenkwam, terwijl ik even geleden De Buddenbrooks van Thomas Mann had gelezen. Tenslotte vond ik de natuurbeschrijvingen van Fontane bijzonder geslaagd en mooi om te lezen, zoals die van de tuin bij het ouderlijk huis van Effi, de rit per arreslee door de donkere bossen of van de duinen en het strand bij Kessin.

Hetty: Mij viel de naam Buddenbrook ook gelijk op en later las ik in het nawoord dat de populariteit van Effie Briest in de twintigste eeuw in Duitsland voor een groot deel te danken is aan Thomas Mann, die zijn leven lang in essays en brieven op het belang van de kunstenaar Fontane en vooral op de kunstzinnige en ethische waarde van Effi Briest heeft gewezen. Dit terwijl Fontane zelf van mening was dat hij in de twintigste eeuw niet meer gelezen zou worden.

Max Liebermann

Hetty: De uitgave van Effi Briest die ik gelezen heb is voorzien van illustraties van Max Liebermann. Hoewel ze ogen als eenvoudige schetsen weten de tekeningen heel goed de sfeer van het verhaal te illustreren. Max Liebermann (1847-1935) was een Duitse schilder, pastellist, graficus en illustrator die vooral in de eerste decennia van zijn carrière veel kritiek kreeg omdat zijn werk veel te naturalistisch was. Vooral de keuze van de onderwerpen werd niet begrepen, hij schilderde bijvoorbeeld vrouwen die ganzen plukten of groenten aan het wassen waren. Dit stond wel heel ver af van de bijbelse taferelen die men tot dan toe gewend was. De illustraties in Effi Briest komen duidelijk ook uit de naturalistische periode van Max Liebermann. Liebermann bleef lange tijd kritiek ontvangen van zijn opdrachtgevers, vooral ook bij het schilderen van portretten omdat hij weigerde de modellen te idealiseren. Rond de eeuwwisseling werd het werk van Liebermann steeds impressionistischer en tegenwoordig wordt hij beschouwd als een van Duitslands toonaangevende impressionisten.

Bevindingen

Marja: Het is een langere beschrijving geworden van het boek, dan ik oorspronkelijk had gepland. Ik ben dan ook veel enthousiaster over het boek dan ik vooraf had gedacht en ik heb vooral bewondering gekregen voor de schrijver. Mijn uitgave van Effi Briest is uit 1992 en heeft een aantal illustraties van Max Liebermann, die nogal somber aandoen maar wel passen bij het verhaal. Na het lezen van Effi Briest wil ik in de toekomst zeker nog een aantal andere boeken van Fontane lezen, nl. Dolingen, dwalingen; Onder de perenboom, Grete Minde en Stechlin. Fontane wordt mijns inziens met recht een van de grootste Duitse schrijvers genoemd, die het waard is om ook in onze tijd nog gelezen te worden.

Ik geef het boek 5 sterren vanwege de schrijfstijl, thematiek, gebruik van motieven en het feit dat dit één van de eerste moderne romans was uit de geschiedenis.

Hetty: Ik lees graag naturalistische romans, en dat werd met het lezen van Effi Briest nogmaals bevestigd. Het weergeven van het leven zoals het destijds was zonder de dingen mooier te maken spreekt mij enorm aan, zelfs al brengt dat een sombere sfeer en een gevoel van naderend onheil met zich mee. De volgende naturalistische roman die op mij ligt te wachten is Thérèse Raquin van Emile Zola en ik kan niet wachten om daar aan te beginnen. Maar ook van Theodor Fontane wil ik zeker wel meer gaan lezen.

Ik geef het boek 4 sterren.

Bronnen: 
* Theodor Fontane
* Effi Briest 
* Max Liebermann