We zijn inmiddels bijna 2 maanden verder en intussen lazen Evelien en ik ook het derde deel van Paustovski's trilogie Verhaal van een leven. Over het eerste deel waren we allebei razend enthousiast, deel twee voelde vaak aan als een spannend avonturenboek zoveel maakte Paustovski in die periode van zijn leven mee... Benieuwd naar wat we van het derde boek vonden? Lees dan snel verder!

Voor de bespreking van dit derde deel besloten we elkaar, en onszelf, een aantal vragen te stellen omdat we anders zouden verdrinken in alle mooie details over het boek die we toch echt het vermelden waard vinden! Door ons te richten op het beantwoorden van de vragen houden we de lengte van dit verslag nog een beetje binnen de perken en verklappen we niet het hele boek. ;-)

‘Ik verzoek de lezer dan ook mij niet kwalijk te nemen als ik in herhaling verval. De literatuur is groots en rijkgeschakeerd als het leven zelf. Soms is het nodig uit een eerdere tekst passages te halen en in een nieuwe versie te verwerken om er de volle kracht en levendigheid aan te geven.’

Wat vond je het meest opvallende in deel III? 

Hetty: Wat mij het meest opviel zijn de meest vreemde 'regels' en situaties waar iedereen zich maar bij neer lijkt te leggen zonder tegenwerpingen, iets wat voor mijn gevoel bijna alleen in Rusland kan...

Zo hangen er in Soechoem in elke herberg briefjes met de tekst 'Krediet bederft de relatie'. Maar bij een verzoek om direct af te rekenen werd men door de herbergier vreemd aangekeken, want alle klanten aten en dronken op de pof.

De Russen hebben ook wel een heel bijzondere manier om met vals geld om te gaan:

'Nu was het wel zo dat er in Batoem meer valse dan echte ponden in omloop waren. Daarom was het ook gewoonte geworden om bij het afrekenen je naam op het biljet te zetten zodat je opgespoord kon worden als het biljet vals bleek te zijn. Maar alle pondbiljetten waren al zo volgekrabbeld dat er vaak geen plekje meer vrij was.'

Wat toch ook erg opvallend en indrukwekkend was, waren toch wel de beschrijvingen van de opkomende Stalinterreur, Zo verbaasd Paustovski zich in Poesjkino over hoe elke ochtend normale hardwerkende mensen, jong en oud, uit angst om te laat op hun werk in Moskou te komen, genoodzaakt waren zo hard als ze konden naar de lokaaltreintjes te rennen. Men leefde in een voortdurende vernederende angst, want te laat op je werk komen kon ontslag betekenen, of zelfs gevangenisstraf.

Het strenge regiem zorgt er ook voor dat men uit angst het geweten opzij schoof en zich totaal liet leiden door hogerhand, hierbij aangemoedigd om naasten te verraden. Dit alles om te voorkomen zelf in een goelag te belandden.

'Onder het volk, zo vol menselijkheid en eenvoud des harten, verschenen gaandeweg steeds meer verklikkers, machtswellustelingen, hielenlikkers en huichelaars. Uit welke krochten doken zij op? Hoe konden zij zich in een handomdraai de methodes eigen maken waarmee je mensen vernedert? Kennelijk kan men bepaalde lieden even snel wantrouwen en wreedheid bijbrengen als kinderen leren lezen en schrijven.'

...

'Er werd een absoluut gehoorzamen aan elke wens, elke uiting of elke gril van Stalin geëist, een gehoorzamen aan elke dwaasheid: van vernietiging 'wegens overbodigheid' van belangrijke terreinen van de wetenschap (zoals dat van de biologie) tot aan de verafgoding van de leider in de vorm van miljoenen staatsieportretten.'

Ook durfde men geen dagboeken meer bij te houden, dat was een levensbedreigende bezigheid geworden, wanneer deze dagboeken gevonden zouden worden dienden ze als bewijs van ongehoorzaamheid aan de grote leider en konden ze als aanklacht tegen het regiem gezien worden.

Uit alles en elke handeling moest blijken hoe men achter de grootsheid van Stalin en zijn ideeën stond, zo was het in de kranten publiceren van een verslag over een door Stalin gehouden toespraak een hele klus:

'Wanneer zal het eindelijk eens tot u doordringe,'schreeuwde hij (directeur van de Rosta) tegen een van de redacteurs wiens schuld het blijkbaar was dat deze nog altijd niet uitgelekte, vreselijke fout was gemaakt, 'dat met betrekking tot onze leider gewoon applaus niet kan bestaan! Dat kan niet! Alleen stormachtig applaus kan bestaan. Dat en niet anders! En wat levert u in? Gewoon applaus. Een soort van stom applaus dat totaal niets uitdrukt. To-taal niets! Geen toewijding aan onze leider. Geen liefde voor hem. En ook niet de bereidheid je bloed te offeren voor de overwinning van zijn zaak!'

Hierop werden alle stencils om dat ene ontbrekende woord opnieuw gedrukt. Later die avond ontstond er nog ophef over dat 'stormachtig en aanhoudend applaus'... had men nu niet kunnen bedenken dat daar nog een paar woorden aan toegevoegd moesten worden?! 'stormachtig en aanhoudend applaus overgaand in een ovatie' klonk toch veel beter. Nog terwijl de teksten aangepast werden kwam nogmaals een wijziging: 'Stormachting en aanhoudend applaus overgaand in een stormachtig en langdurige ovatie. Allen staan op!'

Evelien: In deel III zie je inderdaad de gevolgen van de Stalinterreur beginnen. Eerst lijkt Stalin de koers van de in 1924 overleden Lenin te blijven varen maar al snel wijzigt hij deze. Mensen die hij als tegenstanders zag (en dat werden er rap meer en meer) werden opgepakt en verdwenen voor jaren in de kampen van de GOELAG of moesten het met hun leven bekopen. Paustovski zegt hierover:

‘Bijna alle getalenteerde en tot zelfstandig denken in staat zijnde mensen werden verdacht gemaakt en beschouwd als potentiele vijanden.’

Voor hemzelf waren de gevolgen gelukkig minder ernstig van aard; er werden alleen delen van zijn werk verboden en dus gecensureerd omdat hij zich hierin kritisch tegenover Stalins beleid opstelde. In dit laatste deel komen we veel stukken tegen die tot voor kort nooit gepubliceerd zijn. Ze zijn teruggevonden door het Centrum K.G. Paustovski van het Moskouse Literair Museum en toegevoegd aan de uitgave die wij gelezen hebben. Dit maakt overigens wel dat deel III wat minder chronologisch verloopt dan de andere twee delen. Maar het voegt ook absoluut heel veel toe en geeft een goed tijdsbeeld.

Deel III van Verhaal van een leven is nu ook uit, hoe heb je het totale verhaal ervaren? 

Evelien: Voor mij was het een groot avontuur! Deel III kan ik nog het best vergelijken met een spannend jongensboek. In deel I en II waren het nog vaak de omstandigheden die Paustovski dwongen om een bepaalde richting op te gaan. In deel III is hij wat ouder en door de veranderde omstandigheden in politiek en economie kon hij iets vrijer zijn eigen weg gaan.

Hetty: Het leven van Paustovski was eigenlijk één grote reis, door zijn onrust kon hij nooit lang op dezelfde plek blijven, hij had altijd het gevoel onontdekte oorden te moeten leren kennen omdat ze wellicht als inspiratie konden dienen voor zijn toekomstige boeken. Dit maakt dat Verhaal van een leven leest als een avonturenboek, maar in plaats van dat de spannende gebeurtenissen de boventoon voeren zijn dat voor mij toch vooral de mooie gedetailleerde beschrijvingen geweest. Het is echt genieten om door de ogen van Paustovski naar zijn omgeving te kijken, soms is het bijna alsof je er zelf bij bent, zoveel details neemt hij waar en benoemd hij.

Heb je een citaat of stuk uit deel III wat je is opgevallen? 

Evelien: Ja, heb je even? Ik vond dit een erg interessant deel waarin Paustovski ook reizen kan ondernemen die hij alleen voor zichzelf maakt, hoewel hij wel vaak een dienstreis als uitgangspunt neemt. Zo reist hij bijvoorbeeld met een groep ingenieurs naar Azerbeidzjan en Armenië. Onderweg ziet hij de Bijbelse berg Ararat en is daar zwaar van onder de indruk:

‘Ik kon mijn ogen niet van de Ararat afhouden. Ik wilde eten noch drinken. Ik was bang dat dan ondertussen de Ararat zou verdwijnen, onzichtbaar zou worden. […] Hier lag het knooppunt van religies, van overleveringen, legendes, van onverbrekelijke met poëzie verbonden geschiedenis, en van in de vlammen van de geschiedenis gestaalde poëzie.’

Maar eerder in het boek weet hij naar Abchazië te reizen. Dit land maakt nog maar kort deel uit van de Sovjet Unie en hier gebeuren dan ook hilarische dingen zoals dat de gewezen adjunct-generaal van de tsaar en voormalig leenheer van Abchazië Prins Sjervasjidze nog gewoon in de voormalige hoofdstad Soechoem woont en de bewoners uit de dorpen rondom de stad hem nog steeds braaf hun belastingen brengen. In de bergen rondom Soechoem dwalen bendes gedeserteerde soldaten rond en dat maakt het gebied behoorlijk gevaarlijk. Toch besluit Paustovski een tocht te ondernemen naar de bergen en wordt zijn reisgezelschap tegengehouden door een groep deserteurs. Ze willen dat Paustovski zijn verlovingsring afgeeft:

‘Omdat het niet meeviel de ring met één hand van mijn vinger te trekken, moest ik zolang zijn buks vasthouden.’

Hetty: Mij vielen vooral zinnen op waaruit blijkt met hoeveel oog voor detail Paustovski alles om zich heen bekeek:

‘Wat mij rondom trof, was de samensmelting van het grandioze met het oneindig kleine, allebei even mooi, of het nu de verre ijskammen van de Maroech waren met de reusachtige richels ineen geperste sneeuw erop of de nabije kleine bloemetjes van de net uitgekomen kornoeljestruiken die uit de rotsspleten gluurden.”

...

‘Als de laatste zonnestraal op de aarde valt, ziet deze er heel anders uit dan wanneer de zonnestralen loodrecht vallen. Alles krijgt meer reliëf en gewicht. De kleuren worden voller, halen de voorgrond dichter naar je toe en doen tegelijkertijd de achtergrond wijken en verleggen het perspectief naar eindeloze transparante verten die, naarmate de zon verder achter de horizon wegzakt, langzaam verdwijnen.'

Wat kun je zeggen over Paustovski’s schrijfstijl in deel III maar misschien ook wel in het algemeen?

Evelien: Ik vind het opvallend dat hij zich niet echt lijkt aan te sluiten bij welke stroming of groep dan ook. Hij komt wel in veel literaire kringen terecht, zoals in dit deel ook het geval is. Maar hij sluit zich er niet echt bij aan, blijft zijn eigen ding doen, ondanks dat hij daar eigenlijk nooit tevreden over is. Het mooiste voorbeeld hiervan vind ik dat hij naast al zijn werk voor allerlei krantjes en tijdschriften zichzelf ten doel stelt ooit een reis naar Kara-Bogaz aan de oostkust van de Kaspische Zee (tegenwoordig in Turkmenistan) te maken en hier een boek over te schrijven. Hij krijgt dit idee omdat een geoloog hem ooit een kaart van dit gebied liet zien. (zie hoofdstuk 19) Uiteindelijk maakt hij deze reis ook en het verslag er van is te lezen in zijn roman De baai van Kara-Bogaz. Je zou toch denken dat een armlastige schrijver die ook nog aan allerlei lichamelijke kwalen lijdt wel iets anders aan zijn hoofd heeft. Maar Paustovski lééft hiervoor! Prachtig…

Hetty: Uit deze autobiografische trilogie komt duidelijk naar voren hoe Paustovski altijd zoekend is naar de juiste manier om te schrijven, hierbij kijkt hij vaak naar hoe andere schrijvers dit aanpakken. Hij leert hiervan, ziet de kwaliteiten maar zoekt vervolgens toch verder naar zijn eigen perfecte vorm om een verhaal te vertellen. Hij kijkt altijd met veel bewondering op naar zijn vriend Babel, maar ziet hierdoor niet zijn eigen kwaliteiten. Deze zoektocht levert uiteindelijk wel iets op, de schrijfstijl van Paustovski is schitterend en blijft boeien, zelfs een hele trilogie lang! Ik ben fan geworden van Paustovski!

Hoe zou je Paustovski als persoon kunnen omschrijven na het lezen van zijn autobiografische Verhaal van een leven? 

Hetty: Paustovski is een rusteloos persoon die het niet lang op dezelfde plek uithoudt, hij wil reizen om nieuwe oorden te ontdekken en nieuwe ervaringen op te doen die kunnen leiden tot inspiratie voor zijn boeken. Dit continu bezig zijn met zijn schrijverschap is gelijk ook tekenend voor Paustovski, hij heeft een enorme wil en doorzettingsvermogen om tot het perfect geschreven verhaal te komen. Hierin is hij zo streng voor zichzelf dat hij regelmatig eigen werk vernietigd wat ongetwijfeld zeker de moeite waard is geweest!
Hij geniet van de vele mensen die hij leert kennen en lijkt altijd genoeg aanspraak te hebben, toch mist hij soms iemand die echt dicht bij hem staat.
Rust vindt hij in de natuur waar hij geniet van de vele mooie dingen om hem heen, vaak wonend in de stad neemt hij al genoegen met een beetje groen in een buitenwijk en ontdekt daar de meest mooie en bijzondere dingen.
Paustovski is een man die met weinig tevreden is, vaak leeft hij in verwaarloosde woonruimtes en regelmatig heeft hij weinig tot niets te eten, toch klaagt hij hier niet over, hij neemt de dingen zoals ze komen en is positief ingesteld.
Wel lijkt hij een zwakke gezondheid te hebben, regelmatig is hij geveld door vreselijke ziektes als malaria en vlektyfus

Evelien: Paustovski komt op mij over als een serieuze man maar hij wil wel graag zo veel mogelijk uit het leven halen. Hij is behoorlijk rusteloos, hij reist veel, ondanks dat hij dan weet dat hij zijn familie (en geliefden?) dan langere tijd achter moet laten. Dat hem dit echt wel wat doet is te merken als hij zijn moeder en zus na bijna drie jaar weer ziet. Hij hoopt op een langer weerzien maar door ongelukkig toeval overlijden zijn moeder en zus kort na elkaar en ziet hij ze nooit meer. Om rond te komen pakt hij verschillende banen aan, daar lijkt hij nogal onverschillig in maar het valt me wel op dat hij niet echt heel zware arbeid gaat doen. Het blijft meestal bij administratieve banen bij een krant of tijdschrift. Of hij richt samen met vrienden een tijdschrift op. Dat vind ik ook wel opvallend. Het bloed kruipt waar het niet gaan kan, zeg maar. Paustovski moet en zal schrijven.

Wat vind je van het proces om tot een boek te komen bij Paustovski?

Hetty: Het is voor Paustovski een lang proces geweest om tot zijn eerste gepubliceerde boek te komen, dit terwijl hij zich altijd schrijver gevoeld heeft. Het was van jongs af aan duidelijk dat dat zijn roeping was. Hij was extreem gefocust op het schrijven van een perfect verhaal en deed alle moiete om hier de juiste inspiratie voor te vinden. Was fanatiek in het verzamelen van kennis die hij misschien ooit voor een boek zou kunnen gebruiken, het criterium daarbij was meestal of het voldoende schilderachtig was. Dit schilderachtige illustreert gelijk de schrijfstijl van Paustovski, hij heeft oog voor detail en weet het op een schilderachtige manier te omschrijven en tot leven te brengen.

‘Hoe kan je een stilte zo weergeven dat je al van ver het geschuifel van schapenhoeven hoort, evenals het gerikketik van zaadjes, als rammelaars in de zaadschillen van sinds lang verdorde bloemen? Hoe moet je de schaduwen beschrijven van zwaluwvleugels op de stenen platen van een kerkplein waar banale paardenbloemen bloeien?’

Het was voor hem belangrijk dat een schrijver gevoel had voor de harmonie van zijn moedertaal en het vaak onverklaarbare maar duidelijke ritme dat die taal bezit: 

‘Het kan best dat ik mij tegenover de taal overdreven streng en eerbiedig gedraag. Maar dat kan niet anders. Als ik dat niet deed, was het beter geweest mij met boekhouden ofzo bezig te houden. De Russische taal is een soort codex van de grote dichtkunst, even onverhoopt rijk en zuiver als een vlammende sterrenhemel boven beboste, nog te ontginnen gronden.’

Ook was het volgens hem noodzakelijk om de personages in hun omgeving te palatsen, het een kon niet los van het ander gezien worden: 

‘Zo ontstond voor mij een tweede wet: een verhaal over het leven in al zijn verschijningsvormen en de mens in al zijn hoedanigheden wordt pas werkelijke kunst wanneer het niet alleen met de realiteit,, maar tevens met de fantasie en inspiratie verbonden is.
Ik wist nu zeker dat ik voor mijn altijd weer mooie maar zware werk als schrijver de juiste weg gevonden had, waar ik al zo lang en vruchteloos van gedroomd had.’ (na inspiratie gevonden te hebben bij leesmeester Michaïl Michajlovitsj Prisjvin, hiermee vond hij ook de weg naar zijn eerste ‘echte’ boek De baai van Kara-Bogaz)

Evelien: Het viel mij op dat dat hij helemaal niet snel tevreden was over wat hij schreef. Ik denk dat er heel wat schrijfsels van zijn hand, onterecht, in de prullenbak terecht zijn gekomen. Hij doet er jaren over om tot een roman te komen en die durft hij dan ook nauwelijks aan anderen te laten lezen. Maar hij heeft wel altijd in zijn hoofd gehad dat hij schrijver moet worden, dat is bijna zijn lot, hij kan niet anders. Dan is het eigenlijk wel een beetje vreemd dat hij het zo moeilijk vindt om ook daadwerkelijk te schrijven. Hij lijkt me in dat opzicht een enorme perfectionist. En dat terwijl zijn Verhaal van een Leven zo vloeiend uit zijn pen lijkt te zijn gerold.

Ga je nog meer werk van Paustovski lezen? 

Evelien: Jazeker! Natuurlijk hebben we Wilde rozen al op het programma staan voor De Zeven Russen maar ik heb mezelf onlangs ook Goudzand cadeau gedaan. Dat is eigenlijk een soort appendix van Verhaal van een leven met verhalen, dagboeken en brieven. En als er nog eens een van zijn andere boeken op mijn pad komt dan laat ik die zeker niet liggen!

Hetty: Ook hier ligt Wilde rozen inmiddels al voor mijn neus om gelezen te gaan worden, waarschijnlijk ga ik morgenochtend een eind wandelen en zoek onderweg een fijn bankje op om daar te gaan genieten van die schitterende schrijfstijl van Paustovski, die hopelijk ook in zijn korte verhalen valt te ontdekken! Ik heb er in ieder geval veel zin in om meer verhalen van hem te lezen en zal dan ook zeker vaker een boek van hem op gaan pakken.