Dat ik een grote interesse heb ontwikkeld voor boeken over Rusland en de Russische schrijvers zal inmiddels wel meer dan duidelijk zijn, dus toen ik vorig jaar ergens las dat Paustovski's Verhaal van een leven (trilogie) opnieuw uitgegeven werd was mijn aandacht gelijk getrokken. Een Rus die ik nog niet ken! Drie boeken maar liefst! Maar ook: het is een autobiografie en dat wekte mijn nieuwsgierigheid helemaal... 
Gelukkig had Evelien precies dezelfde reactie en besloten we al snel om deze trilogie samen te gaan ontdekken.

Evelien: Paustovski is voor mij nog een redelijk onbekende Rus. Natuurlijk heb ik zijn naam wel horen vallen tijdens mijn studie Russisch begin jaren ‘90 van de 20e eeuw maar nog nooit las ik een verhaal, roman of gedicht van hem. En dat is eigenlijk heel gek want nu ik me samen met Hetty op de vernieuwde uitgave van Verhaal van een leven heb gestort merkte ik in het eerste deel (van drie) al dat hij met deze verzameling autobiografische verhalen precies dát weet neer te zetten wat ik in al die geweldige dikke Russische romans als Anna Karenina, Oorlog en Vrede, Misdaad en Straf, Dokter Zjivago en vele anderen altijd zo weet te waarderen. Daarmee wordt naar mijn bescheiden mening aangetoond dat het leven in Rusland en later in de Sovjet Unie bijna net zo was als de grote Russen in hun werk proberen te vertellen. 

Hetty: Hoewel ik wat minder Russische klassiekers las als Evelien had ik wel hetzelfde gevoel: een soort herkenning van alles wat ik eerder gelezen had. Dezelfde sfeer maar ook dezelfde gebruiken en dan nu vanuit autobiografisch oogpunt beschreven... het leven in Rusland en de cultuur moeten dus wel echt zo zijn als al die andere romans beschrijven. Een hele fijne ontdekking!

In dit kader moet ik ook wel even terugdenken aan het boek over Marie Cornélie dat ik eerder las, dit is een dagboek over haar 10 maanden durende verblijf aan het Russische hof in Sint Petersburg. Hier vergezelt zij, als hofdame, de Russische gemalin Anna Pavlova tijdens haar verblijf in die stad. Ook dit boek gaf een realistisch beeld maar dan meer van het leven aan het hof. 

Paustovski belicht meer het leven van de gewone Rus en spreekt mij daarom nog meer aan.

De Russische ziel

Evelien: Paustovski weet de Russische ziel bloot te leggen. Het meeste ‘bewijs’ daarvoor haal ik momenteel uit het feit dat ik tegelijkertijd met Verhaal van een leven ook Dokter Zjivago van Boris Pasternak aan het herlezen ben. De gelijkenissen zijn bijna een op een! Wat ook mooi is aan al deze notities van Paustovski is de veelheid aan namen en gebeurtenissen die ik alleen ken van mijn Russische literatuur- en geschiedeniscolleges. Alles komt hier tot leven!

Hetty: Het is inderdaad heerlijk om de namen van vele grote schrijvers tegen te komen en die in het verhaal van Paustovski geplaatst te zien op een manier die je een goed beeld geeft van de tijd waarin alles zich afspeelt. 
Zo is hij in zijn jonge jeugd onder de indruk van het overlijden van Tolstoj en Tsjechov, kijkt hij bewonderdend om zich heen als hij door het park wandelt waar de grote Poesjkin ook regelmatig gelopen heeft en heeft hij in zijn studentenkamer foto's hangen van Lord Byron en Victor Hugo omdat die op dat moment in zijn ontwikkeling toegankelijker en beter te begrijpen zijn dan de grote Russen:

Wij waren jong en de West-Europese literatuur trok ons aan door haar elegantie, rust en volmaaktheid in de uitbeelding.
De koele en transparante Mérimée was voor ons toegankelijker dan de smartelijke Dostojevski. Bij Mérimée en Flaubert was alles helder als op een zomermorgen, terwijl de taal van Dostojevski op je afkwam als een onweersbui, opgewonden en onrustig maakte en naar een veilige schuilplaats deed verlangen. Ook Dickens kende geen martelende twijfels, zoals Dostojevski, en dat gold ook voor Hugo en Balzac.'

Liefde voor kunst en cultuur

Evelien: Konstantin Paustovski was een dromerige jongen met een grote fantasie. In zijn jeugd verbleef hij lange tijd in Kiev en omgeving. Hij volgde er het gymnasium en werd daar onder andere onderwezen in kunst, cultuur en literatuur. Zijn vader en zijn oom Kolja wakkerden de liefde hiervoor zeker ook nog eens aan. Over zijn vader zegt hij al vroeg in het boek, als Konstantin aan zijn sterfbed zit, het volgende:

‘Ik begreep toen nog niet wat hij hiermee bedoelde en pas veel later, jaren daarna, werd de bittere betekenis van zijn woorden mij duidelijk. Zoals ik ook pas veel later begreep dat mijn vader in wezen helemaal geen statisticus, maar een dichter was geweest.’

Belangrijke personen in zijn jeugd

Hetty: Tijdens het vertellen over zijn jeugd vestigt Paustovski de aandacht op een aantal personen die van grote invloed zijn geweest op wie hij is en wie hij geworden is. Hij vertelt over de rol die ze in zijn leven gespeeld hebben en welke eigenschappen hij van hen overgenomen heeft.

Zo zegt hij over zijn grootvader: 

'Ach die grootvader Maksim toch! Mijn buitengewone ontvankelijkheid voor indrukken en mijn gevoel voor romantiek waardoor ik tijdens mijn jeugd voortdurend in botsing kwam met de harde werkelijkheid, heb ik grotendeels aan hem te danken. Ik had het er heel moeilijk door, al wist ik ook dat grootvader gelijk had en dat een nuchter en bedaard bestaan, hoe mooi ook misschien, voor mij penibel en vruchteloos zou zijn. Zoals grootvader altijd zei: 's Mensen zin, is 's mensen leven.'

Reizen

Hetty: Met een soort van dankbaarheid denkt Paustovski terug aan zijn peetoom Joezja, een man die de hele wereld zo ongeveer bezocht had en overal zaken probeerde te doen. Volgens de jonge Paustovski had oom Joezja het in zich om een bekend ontdekkingsreiziger te worden van het kaliber Przewalski of Livingstone. Het leven in het Rusland van toen had bij oom Joezja echter uiteindelijk geleid tot een nutteloos rondzwalken. Toch is Paustovski zijn oom Joezja nog altijd dankbaar voor zijn vele mooie verhalen, hierdoor begon de wereld er voor hem interessant uit te zien, een gevoel dat hij de rest van zijn leven bewaard heeft.
Boeken die de jonge Paustovski las kenmerkten ook al een interesse in avontuur en de wereld: De baron van Münchhausen, De drie musketiers en De hut van oom Tom.

Paustovksi kon urenlang zitten fantaseren over al die verre landen die er te ontdekken waren, iets wat zijn moeder een angstwekkende eigenschap vond, ze kon niet tegen dat 'gefantaseer' en zei dat jongetjes zoals hij de bedelstaf wachtte en dat ze onder een heg dood zouden gaan. Dit laatste was een sombere voorspelling die meerdere keren herhaald werd en aangaf dat zijn moeder het als een schandelijke manier van sterven beschouwde. Ze maakte zich zorgen om haar zoon:

'Ik kreeg deze voorspelling heel wat keren te horen. Maar nog vaker zei mijn moeder dat ik 'een verwongen geest had en anders was dan alle anderen' en dat zij bang was dat ik een mislukking zou worden.'

Evelien: Op jonge leeftijd slaat Paustovski al aan het reizen. Hij bezoekt vaak met zijn ouders het familielandgoed in Gorodisjtsje en zijn grootmoeder in Tsjerkassy, beiden in de buurt van Kiev. Zijn oom Kolja nodigt hem voor langere tijd uit op het platteland bij Brjansk als zijn ouders uit elkaar gaan. Ook later tijdens zijn studententijd overbrugt hij meerdere keren de afstand tussen Kiev en Moskou, waar zijn moeder met zijn twee broers en zijn zusje is gaan wonen na de scheiding. Tijdens deze studententijd breekt de Eerste Wereldoorlog uit en krijgt Paustovski steeds meer het gevoel dat hij buiten de maatschappij staat. In zijn jonge jaren had hij al vaak het gevoel iedereen tot last te zijn met zijn bedenksels. Hij hoeft niet in militaire dienst omdat zijn beide broers deze al vervullen, en daarom neemt hij de meest gekke baantjes aan. Uiteindelijk meldt hij zich aan als vrijwillig hospitaalsoldaat en wederom reist hij met een hospitaaltrein stad en land af. Eindelijk voelt hij zich Rus in hart en nieren. 

Zo’n jeugd is natuurlijk genoeg voedingsbodem voor vele prachtige verhalen en romans. Zelfs gedichten schuwt hij niet te schrijven. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de jonge Kostik al vroeg wist wat hij later wilde worden: schrijver. Een speciale plek in zijn levensverhaal wordt ingenomen door de Krim aan de Zwarte Zee. Als jongen verblijft hij er al eens en wordt hij verliefd op de zee. Tegen het einde van de Eerste Wereldoorlog weet hij er ook nog eens geruime tijd te verblijven, ondanks dat dit eigenlijk niet kon omdat hij geen inwoner was.

Anders

Hetty: Paustovski ervaart in zijn jeugd al dat hij anders is dan de meeste mensen, dat hij met een andere blik naar de wereld kijkt en wellicht een stuk minder plichtsbewust ingesteld is. Hij is een dromer die geniet van alles wat hij om zich heen ziet en op jonge leeftijd al weet hij dit te benoemen.

'Mijn eerste reis was doodvermoeiend, want ik was de hele dag niet bij het open raam weg te slaan. Maar ik was gelukkig. voor het eerst kende ik dat onbezorgde gevoel van op reis zijn, wanneer je nergens aan hoeft te denken en niets anders te doen hebt dan te kijken naar de aan het raam voorbijglijdende korenvelden, bosschages, en kleine stationnetjes waar boerenvrouwen op blote voeten melk verkopen, naar riviertjes, wisselwachters en stationschefs met stoffige, rode petten op, naar ganzen en naar dorpskinderen die onder het roepen van 'Meneertje, gooi een kopeke naar buiten!' met de trein meehollen.'

Hij heeft een levendige fantasie die hem regelmatig niet in dank afgenomen wordt, maar hij kan het niet helpen. Zo ziet hij bijvoorbeeld steden waar hij nog nooit geweest is al helemaal tot in detail voor zich. Zelf ervaart hij zijn dromen als zeer realisitsch. 

'Toegeven dat het allemaal verzinsels waren, kon ik niet, want ik geloofde oprecht in wat ik verzon. Die eigenschap gaf vaak aanleiding tot veel strubbeling. Het vreemdst van al is dat ik in mijn hele leven nooit iemand ontmoet heb die daar begrijpend of tenminste vergoelijkend tegenover stond.'

Schrijfstijl: 

Evelien: Wat opvalt is dat in al deze anekdotes uit zijn leven, die min of meer chronologisch gepresenteerd worden, een prachtige romantische en verhalende stijl de boventoon voert. Hoewel vooral zijn tijd als hospitaalsoldaat met de nodige gruwelen gevuld moet zijn geweest, blijft dit de hoofdtoon van zijn relaas. Voorbeelden hiervan te over, ik zou het hele boek bijna hier kunnen overnemen, maar om een idee te krijgen, hier een citaat:

‘Had ik nog geen uur geleden, toen ik met een hart vol leegte langs doorweekte wegen reed, ooit kunnen vermoeden dat dezelfde avond nog iemand zo teder tegen mij zou doen? De oorlogsdagen gingen voorbij als een onherbergzame nacht. En nooit zou ik hebben geloofd dat die glimlach van innerlijke tederheid mij in de diepe eenzaamheid van deze nacht zo snel en vluchtig op zou beuren.’

Hetty: Verhaal van een leven is inderdaad een boek wat goed leesbaar en toegankelijk is, het verhaal wordt in chronologische volgorde vertelt en geeft hierdoor een mooi overzichtelijk tijdsbeeld van de periode waarin Paustovski opgegroeid is. Toch heeft het ook weer die schitterende beschrijvende manier van vertellen die zo kenmerkend is voor de Russische literatuur, iets waar ik elke keer weer van kan genieten, en wat voor mij in het volgende citaat mooi geïllustreerd wordt door Paustovski zelf:

'Met de Russische taal kun je wonderen verrichten. Er speelt zich niets in de werkelijkheid of in ons bewustzijn af wat niet in het Russisch kan worden weergegeven. De klank van muziek, het kleurenspectrum, het spel van het licht, het ruisen en de schaduw van de tuinen, de vaagheid van een droom, het beklemmende rommelen van het onweer, het stamelen van een kind en het schuren van kiezels over het strand. Er zijn geen klanken, kleuren, beelden en gedachten, hoe eenvoudig of ingewikkeld ook, waarvoor in onze taal geen exacte uitdrukking gevonden kan worden.'

Onze bevindingen: 

Evelien: Paustovski heeft mij enorm verrast. Ik heb nu ook het idee dat ik ‘de Russen’ eindelijk goed kan begrijpen en hun verhalen juist kan plaatsen. Als het zou kunnen zou ik Paustovski daar hartelijk voor willen bedanken. Ik kijk uit naar deel twee!

Hetty: Ik ben geboeid geraakt door het leven en de manier van vertellen van Paustovski en heb inmiddels deel 2 voor mijn neus liggen, zo gauw ik dit artikel afgerond heb ga ik starten met deel 2!

De sterren 

Evelien: Ik geef dit eerste deel van Paustovski's Het verhaal van een leven 5 sterren!

Hetty: Ik heb lang zitten twijfelen tussen 4 of 5 sterren... het zijn er daarom 4,5 geworden ;-)