Een boek met een intrigerend onderwerp dat is Waagstukken van Charlotte Van den Broeck zeker, ik werd na het lezen van enkele artikelen over het boek in ieder geval nieuwsgierig genoeg om het te willen lezen. Karin las met mij mee.

Karin: Sinds ik de aflevering van DWDD in oktober 2019 heb gezien waarin het boek Waagstukken van Charlotte Van den Broeck werd besproken, ben ik nieuwsgierig geweest naar dit boek. Wat een origineel en ook wat luguber thema: een boek over architecten die om wat voor reden dan ook gefaald hebben of denken dat ze gefaald hebben en als gevolg daarvan zelfmoord plegen.  Uit het interview van Matthijs van Nieuwkerk met Charlotte Van den Broeck bleek het niet om een zwaarmoedig boek te gaan, door haar schrijfstijl is er ook ruimte voor humor. Dat maakte mijn nieuwsgierigheid alleen maar groter. Toen ik de blog van Hetty las waarin ze lezers zocht om samen met haar dit boek te lezen was dit voor mij de uitgelezen mogelijkheid om het boek aan te schaffen en te lezen.

Verwarring

Hetty: Ik kocht het boek tijdens de lockdown online en bij het uitpakken sloeg de vertwijfeling toe... of eigenlijk was er eerst vooral teleurstelling. Want het leek alsof er iets niet klopte aan het boek, alsof er een fabricagefout gemaakt was en ik nu net dat mislukte exemplaar gekregen had. Want wat ik ook gelezen had over het boek, nergens had ik iets over de cover en meer nog de rug van het boek gelezen. Teleurgesteld was ik dan ook toen ik een exemplaar had waarbij de rug van het boek ontbrak, de manier van inbinden was zichtbaar. Bij het doorbladeren van het boek bleek het wel gewoon erg stevig te zijn, daardoor maakte iets dat ik ging twijfelen voor ik het terugstuurde... Ik besloot eens wat afbeeldingen van het boek op te zoeken, met veel moeite ontdekte ik ergens de rug van het boek... en het zag er net zo uit als het boek dat ik had! Het klopte gewoon. Vreemd, maar wel erg origineel. Of ik het echt mooi vind zo, tja ik weet t niet hoor, niet echt eigenlijk maar dat zal mijn eigen perfectionisme wel zijn ;-) Deze rug staat toch net iets minder mooi in de kast.

Karin: Het boek heb ik bij de plaatselijke boekhandel gekocht in de lockdown. Je mocht boeken bestellen en dan een afspraak maken voor een tijdslot waarin je boeken kon afhalen. Toen ik het Waagstukken afhaalde, bleek deze netjes verpakt te zijn, waardoor ik thuis pas zag dat de rug van het boek ontbrak.Het ontbreken van de rug verwarde mij. Had ik per ongeluk een kapot exemplaar gekregen? Voordat ik contact opnam met de boekhandel toch voor de zekerheid maar even gegoogled en wat bleek, het ontbreken van de rug hoort bij de uitgave.  Op het moment dat ik met lezen begon had ik geen idee wat de reden kon zijn voor het ontbreken van die rug. Gaandeweg werd mij de betekenis steeds duidelijker.

Motto

Karin: Van de drie citaten waarmee het boek begint, spreekt mij “Architecture is a hazardous mixture of omnipotence and impotence” van Rem Koolhaas & Bruce Mau – S, M, L, XL. het meest aan omdat dit volgens mij de inhoud van het boek het best beschrijft. De macht van een architect om een gebouw te creëren en de onmacht als de architect om wat voor reden dan ook er niet in slaagt om de bouw van dit gebouw volgens zijn visie uit te voeren.

Aanleiding voor dit boek

Karin: Waagstukken is een verzameling van dertien verhalen die begint met het zwembad uit de jeugd van Charlotte in Turnhout. Een zwembad dat door constructiefouten meer gesloten dan open was. Gebouwd op een verkeerde locatie waardoor het als het ware verzonk in de zompige Kempische grond. Al snel ging in Turnhout het gerucht dat de architect zelfmoord zou hebben gepleegd in het zwembad omdat hij niet meer met de tegenslagen kon omgaan.

Vanuit deze jeugdherinnering vat ze het plan op een boek te schrijven over bouwwerken die voor hun architect een fatale fout zouden blijken. Ze vraagt zich hierbij af “wanneer is een mislukking de moeite om voor te sterven? Eigenlijk wil ik vragen: wanneer wordt een fout groter dan het leven, of zo allesomvattend groot dat het leven zelf mislukking wordt? Waar loopt de naad tussen maker en werk?”

Waarheid of gerucht?

Hetty: De verhalen gaan dus over architecten die zelfmoord hebben gepleegd n.a.v. een 'mislukt' ontwerp, maar tegelijkertijd vraagt Charlotte zich tijdens haar onderzoek naar deze zelfmoorden ook regelmatig af of het wel helemaal de waarheid is. Is het mislukte ontwerp wel echt de reden voor de zelfmoord of spelen er wellicht meerdere factoren mee en pikt het publiek de architecturale mislukking er enkel uit omdat dit wel een goed en intrigerend verhaal is. Charlotte duikt in de geschiedenis en toont ons wat de redenen voor de zelfmoord geweest zouden kunnen zijn, ja er is iets met het gebouw dat de architect niet voorzien had, dat klopt maar soms speelt er meer...

Een stadslegende in de kiem, die bij elke vertelling aan overtuigingskracht won. Het was waar omdat men het waar vond, zoals het verhaal over de moordenaar in de kofferbak, al generaties lang bij elk kampvuur angsaanjagend werkt, omdat het in de kern een universele vrees aanspreekt. Moordenaars in de kofferbak zijn eng. Architecten die falen, brengen zichzelf om.

De Wiener Staatsopera

Karin: Een van de verhalen gaat over de Wiener Staatsoper die gebouwd is tussen 1861-1869 te Wenen en ontworpen door de architecten Eduard van der Null (1812 -1868) en August Sicard von Sicardsburg (1813-1869).

De tegenpolen Eduard en August leren elkaar kennen aan het Polytechnische Institut te Wenen waar ze jaargenoten waren. Ze komen elkaar weer tegen als ze architectuur studeren aan de Akademie der bildenden Künste en besluiten samen te gaan werken. De geniale tekenaar Eduard is stil en ingetogen terwijl de flamboyante August de technische en zakelijke kant op zich neemt.

Ze dromen van een architectuur die losstaat van de in die tijd populaire neoclassicistische stijl: een alternatieve architectuur. In 1860, in het kader van de stadsuitbreiding en nieuwe indeling van de stad Wenen valt de keuze van de Oostenrijkse keizer voor van een nieuwe opera op het ontwerp van Eduard en August.

Vanaf het begin van de bouw liggen de architecten onder vuur. In deze periode verschijnen voor het eerst kranten en dagbladen en ontstaat zoiets als de publieke opinie. Door middel van deze publieke opinie worden zowel het gebouw als de architecten de grond ingeboord: het gebouw is te laag, te klein, het kan niet voldoende verwarmd worden, bij regen zal het gebouw overstromen. Het is architecturaal zwak en is zonder vormeenheid. Door alle deze roddels lukt het de beide architecten niet meer andere opdrachten binnen te halen en wordt hun financiële situatie slecht.

Het wordt Eduard te veel en hij verhangt zich met een blauw zakdoekje. Tien weken later sterft ook August, zwaar verzwakt door de dood van Eduard.

Het verhaal over de Wiener Staatsoper kun je doortrekken naar onze huidige tijd. Je zou denken dat ‘fake news’ iets is van deze tijd maar het blijkt eigenlijk van alle tijden te zijn. Ook zonder internet en facebook of twitter blijkt de mens in staat te zijn om de ander op ongefundeerde basis neer te halen. Als iets vaak genoeg gezegd wordt, wordt het vanzelf overgenomen als zijnde de waarheid. Als je alleen maar negatieve geluiden hoort over hetgeen je hebt gemaakt, dan moet je sterk zijn om niet aan jezelf te gaan twijfelen. Om door te gaan met hetgeen je voor ogen hebt.

Het wrange is dat de Wiener Staatsoper tegenwoordig behoort tot de meest prestigieuze operagebouwen ter wereld. Zoals Charlotte Van den Broeck zo mooi beschrijft in de laatste twee zinnen van dit verhaal: “En zijn beide bouwmeesters hebben zichzelf moeten ombrengen uit vrees een onvolkomen werk te hebben geschapen! Maar het was volkomen, volkomen.”

L'eglise Saint-Omer 

Hetty: Naast het bijzondere verhaal van de Wiener Staatsopera viel mij ook het verhaal op van L'eglise Saint-Omer, een kerk met een gedraaide scheefgezakte torenspits in het Franse dorpje Verchin. Een torenspits die Charlotte bij de eerste aanblik doet denken aan een sjofele magiërshoed. Het is ook hier dat ze ontdekt dat haar onderzoek niet altijd op prijs gesteld wordt, het is een verhaal van horen zeggen, de architect is niet van de kerktoren gesprongen en een mislukking is die toren ook zeker niet, eerder een markant en uniek symbool voor het verder kleurloze dorp.

Het blijkt allemaal iets ingewikkelder te zijn, de bouw van de toren heeft oorspronkelijk zo lang geduurd dat er meerdere generaties bij betrokken waren en het lastig is om één architect aan te wijzen, bovendien ligt de werkelijke reden van het scheefzakken van de toren later in de geschiedenis toen de toren na een brand gerestaureerd werd. Men besloot destijds dat de toren hoger moest worden, een soort prestigestrijd met de omringende dorpen, dit gebeurde maar zonder goed rekening te houden met bouwkundige beperkingen, de basis van de toren kon het nieuwe gewicht niet houden en daardoor zakte de toren in. Ook werd er tegen beter weten in nat hout gebruikt bij de bouw van de toren, dit in de haast om te toren zo snel mogelijk neer te zetten. 

Dat is nu iets wat in veel van de verhalen van Charlotte naar voren komt: prestige en tijdsdruk, alles moet beter, groter en vooral sneller. Het is niet altijd zo zeer het ontwerp van de architect dat voor de problemen zorgt maar vaker ligt er een enorme tijdsdruk aan ten grondslag. Door de haast worden er consessies gedaan aan de kwaliteit van de bouw met allerlei problemen als gevolg die de architect in zijn schoenen geschoven krijgt. Maar dat is voor de mensen in de omgeving vaak niet boeiend genoeg om over te vertellen dus gaan er allerlei verhalen rond. Er is m.b.t. het kerkje van Verchin zelfs een hele legende ontstaan rondom de scheefgezakte toren maar ook is er een onderzoek gedaan naar de invloed van de straling van de maan op de toren.

En oja, de architect heeft geen zelfmoord gepleegd door van de toren te springen, hij is gevallen...

Pine Valley Golf Course

Karin: Een ander verhaal gaat over de Pine Valley Golf Course, USA (1910-1918) ontwikkelt door George Arthur Crump (1871-1918).

Pine Valley staat bekend als de meest exclusieve golfclub ter wereld.

In 1912 koopt hotelier George Arthur Crump, een fanatieke en obsessieve golfer, een stuk land in de Pine Barrens om daar samen met een groep golfvrienden een professionele golfclub op te vestigen. Hij wil de perfecte golfbaan creëren. Hij ontwerpt de golfbaan zelf maar laat zich daarbij helpen door diverse experts. Deze experts zijn diep onder de indruk van het terrein en de door Crump ontworpen holes.  Het enige probleem is de grond van de Pine Barrens. De naam barren, wat vanuit het Engels vertaalt onvruchtbaar betekent, zegt genoeg: op deze grond wil zelfs onkruid niet graag groeien.

Crump wil een golfbaan voor de mentaal sterke speler, voor de speler die risico’s durft te nemen en het hoofd koel kan houden. Een slechte slag wordt gelijk afgestraft door de ligging van waterpartijen, ravijnen of drijfzand waarin de bal verdwijnt en de golfer geen opties meer heeft om te herstellen. Pine Valley heeft alles in zich om de meest uitdagende golfbaan ter wereld te worden maar dan moet het gras wel groeien!

In zijn zucht naar perfectie en zijn angst om te falen blijft hij grote sommen geld investeren door stukken land steeds weer opnieuw te bemesten en in te zaaien. Als daar dan ook nog de verminderde interesse van zijn omgeving bijkomt (onder meer vanwege de Eerste Wereldoorlog), maakt hij de keuze om zijn leven te beëindigen.

Door zijn tomeloze zoektocht naar perfectie zag hij de schoonheid niet meer van hetgeen hij gecreëerd had.

Tegenwoordig wordt de Pine Valley Golf Course gezien als een van de mooiste golfbanen ter wereld. Het terrein is in bezit van een zeer exclusieve golfclub.

Als Charlotte Pine Valley wil bezoeken wordt ze tegengehouden door een hek. Ze mag het terrein niet op omdat ze geen lid is en omdat ze een vrouw is! Vrouwen mogen alleen het terrein op op zondagmiddag onder begeleiding van een man, want de baan wordt te moeilijk gezien voor vrouwen. Terwijl ze probeert te bedenken hoe op het terrein te kunnen komen, realiseert ze zich dat “zelfs als ik voorbij het hek weet te geraken, dan nog is er de totale onmacht om het bestaan op een fundamentele manier te beschrijven, dan nog zit het hek evengoed in mezelf, waar het me gevangenhoudt in mijn ambitie om alles tot stand te willen brengen in een voltooiend verhaal.”

Vanaf mei 2021 is het vrouwen wel toegestaan om lid te worden van de Pine Valley Golf Club. Blijkbaar is het terrein geen bezwaar meer.

Onze bevindingen

Karin: Nu ik het boek gelezen heb, kan ik terugkijken op een bijzondere leeservaring. Charlotte beschrijft de architecten met empathie, verwondering en subtiele humor terwijl ze probeert te duiden wat de reden is geweest voor hun falen: was het hoogmoed, hun perfectionisme, hun onzekerheden of de onzekerheid die van buitenaf door de afkeur van anderen wordt opgedrongen. Moeiteloos verweeft Charlotte haar eigen ervaringen, haar onzekerheden over haar werk, haar zoektocht naar perfectie en haar angst om te falen in de verhalen over de architecten. Dit maakt het verhaal zo veel persoonlijker en daardoor ook zo veel interessanter om te lezen.

Om nog even terug te komen op de ontbrekende rug van het boek. Volgens mij staat de ontbrekende rug voor de schoonheid in het niet perfecte.

Waagstukken is een origineel, prettig leesbaar boek. Ik ben benieuwd naar Charlottes volgend project. Ik heb het boek vier sterren gegeven.

Hetty: Ik kan de bevindingen van Karin eigenlijk alleen maar delen, het is zeker een bijzonder boek geworden waarbij Charlotte de verhalen combineert met haar persoonlijke ervaringen. Toch moet ik toegeven dat ik er zelf iets meer van verwacht had na alle lovende dingen die ik over het boek gehoord en gelezen had. Er zaten zeker boeiende en vermakelijke verhalen tussen maar toch pakte het geheel mij niet helemaal. Wel wil ik het boek drie sterren geven vooral voor originaliteit.