Soms heeft een boek een titel die zo nieuwsgierig maakt dat je het gelijk koopt en wilt lezen, zonder verder eigenlijk goed te weten waar het over gaat.... Zo'n boek was voor mij Waarom zou je de klassieken lezen van Italo Calvino. Want zeg nou zelf, het is toch een hele goede vraag; waarom lezen we die oude boeken eigenlijk nog steeds? Ik besloot op ontdekkingstocht te gaan en te lezen wat Calvino hier over te zeggen had. Margreet, Miranda en Cies lazen met mij mee.

Margreet: De flaptekst intrigeerde me omdat Calvino zelf zei:

“Het lezen van de klassieken is beter dan ze niet lezen”.

Een antwoord waarmee alles en tegelijkertijd niets is gezegd. 

Ik verwachtte dat hij antwoord op een paar vragen zou geven: 1. wat is een klassieke roman, en 2. welke klassieke romans zijn essentieel en/of belangrijk om te lezen voor het begrip van de verdere wereldliteratuur. Maar alleen al het feit dat er volgens Calvino veertien definities zijn, gaf al aan dat het niet zo eenvoudig is.

Ik bestelde het boek destijds bij boekwinkeltjes, omdat het niet meer leverbaar was. Ik bladerde erin, las wat stukjes, maar vervolgens belandde het in de kast omdat er nog zo veel andere leuke boeken om te lezen zijn. De oproep om samen te lezen, was een goede aansporing om het hele boek te lezen.

Cies: Het is de 2e keer dat ik dit boek las. Heb het zo’n jaar of tien geleden voor het eerst gelezen en net als toen heb ik ook deze keer het niet bladzijde voor bladzijde gelezen, maar heb ik met tussenpozen verschillende hoofdstukken gelezen. Het boek kent wel iets van een chronologische volgorde, gebaseerd op het jaar van verschijnen van het oorspronkelijke werk dat Calvino bespreekt. 

Italo Calvino 

Miranda: Italo Calvino (Cuba oktober 1923 – Siena, september 1985) was een Italiaanse schrijver van romans, verhalen, en essays. Op Karakters staat uitgebreide informatie over het leven van de schrijver, zijn kijk op de romankunst en waarom het lezen van Calvino voor de hedendaagse lezer nog steeds relevant is. De naam van de schrijver kwam me bekend voor, maar ik las niet eerder een boek van hem.

Het boek Waarom zou je de klassieken lezen is een bundeling essays, waarvan het eerste dezelfde titel als het boek draagt en begint met een opsomming van een aantal eigenschappen waaraan een klassieker te herkennen is.

De 14 definities

Cies: Het artikel/essay in deze bundel dat mij het meest aanspreekt is het allereerste: het titelessay. In dit artikel geeft Calvino 14 elkaar overlappende en soms elkaar tegensprekende definities van wat ‘klassieken’ zijn en waarom je ze zou ‘moeten’ lezen. Uit de definities en de toelichting van Calvino wordt overduidelijk dat ‘klassiekers’ voor hem als vrienden zijn. Vrienden die je de ene keer de waarheid vertellen, een andere keer een schouder bieden om op uit te huilen, een andere keer een leuk en gezellig gezelschap zijn, maar altijd zijn ‘klassieken’ vrienden met wie een goed gesprek mogelijk is, ook als je elkaar jaren niet hebt gesproken.

Enkele definities uitgelicht

1. Klassieken zijn boeken waarover je gewoonlijk hoort zeggen: ‘Ik ben ... aan het herlezen’, en nooit ‘Ik ben ... aan het lezen’. ]

Margreet: Dit geldt voor mensen die belezen zijn, kennelijk ben ik dit niet, want ik herlees niet vaak een boek. Grappig genoeg deed ik dit als twintiger wel, maar er zijn nog zo veel boeken die ik wil lezen, dat ik dit de laatste paar jaar maar af en toe doe. Onlangs een aantal boeken van mijn boekenlijst herlezen, Mulisch (Het stenen bruidsbed) en Hermans (De donkere kamer van Damocles) en Simone de Beauvoir. Geen Duitse boeken herlezen, en in het Engels: Lord of the flies (Golding), 1984 (Orwell), Muizen en mensen (Steinbeck), Woeste hoogten (Brontë).

Miranda: Ik moet zeggen dat ik deze definitie wel grappig vind. En deze beslist voor mij gold toen ik De vernuftige edelman Don Quichot van La Mancha van Cervantes vorig jaar las (oh nee, HERlas natuurlijk).

6. Klassieken  zijn werken die nooit ophouden te zeggen wat ze te zeggen hebben.

Margreet: Hier gaat Calvino niet verder op in, maar ik vind dit de meest kernachtige omschrijving, dat het om thema’s gaat die van alle tijden zijn.

Hetty: Dat ben ik helemaal met je eens Margreet! Dat is volgens mij inderdaad de grote kracht van een klassieker, dat ze na al die jaren nog steeds mensen aanspreken omdat wat ze te zeggen hebben nog altijd herkenbaar is. De beschreven situatie of gevoelens zijn nog altijd actueel.

9. Klassieke werken hebben de volgende eigenschap: hoe meer je ze denkt te kennen van horen zeggen, des te nieuwer, onverwachter en ongehoorder ze blijken te zijn wanneer je ze werkelijk leest.

Miranda: Ook hierbij denk ik gelijk weer aan De vernuftige edelman Don Quichot van La Mancha. Het boek, waarvan ik niet meer wist dan dat het over ‘een ridder die tegen windmolens vecht’ gaat, is zoveel meer dan dat. Ik vond het beslist de moeite waard om te lezen.

14. Klassiek is datgene wat blijft doorklinken als achtergrondgeluid, ook daar waar een actualiteit heerst die totaal onverenigbaar is met al het andere.  

Margreet: Een geweldige conclusie (blz. 21): ‘Er zit niets anders op dan dat we ieder onze eigen ideale bibliotheek van klassieken samenstellen;  en ik zou zeggen dat deze voor de ene helft uit boeken zou moeten bestaan die we hebben gelezen en die waardevol voor ons waren, en voor de andere helft uit boeken die we nog willen lezen en waarvan we veronderstellen dat ze waardevol kunnen zijn. En daarbij moeten we een sectie vrijhouden voor verrassingen, toevallige ontdekkingen.’

Eindelijk een excuus voor alle ongelezen boeken in mijn boekenkast.

Hetty: 

Door het zoeken van titels die je zelf gelezen hebt bij de 14 definities van Italo Calvino gaan ze ineens veel meer leven en wordt hetgeen hij te zeggen heeft veel duidelijker en begrijpelijker. Daarom gaan Cies en ik hier binnenkort meer aandacht aan besteden op Literatuur onder de Loep.

De 35 essays

Miranda: Na de 14 definities volgt, in een vijfendertig tal essays, op basis van de persoonlijke voorkeur van de schrijver, een selectie werken uit de literatuurgeschiedenis .  Deze gaat van Homerus’ Odyssee tot aan De maan en het vuur van Cesare Pavese. In een aantal gevallen zijn de essays goed te volgen, ook als je de boeken waarover ze gaan niet hebt gelezen. Soms is het echter lastig te volgen waar Calvino het precies over heeft, bijvoorbeeld in het geval van Galileo Galilei’s astrologie en filosofie.

Margreet: Van eerste 11 essays  begrijp ik de beschrijvingen niet goed, de strekking van de essays over  Homerus en Ovidius een beetje, omdat ik een paar jaar Latijn gehad heb. We moesten Ovidius vertalen en daardoor was het eigenlijk alleen technisch lezen. De inhoud van de Metamorfosen kan ik me niet herinneren. Tijdens het eerste jaar geschiedenis op gymnasium kwamen de Griekse en Romeinse tijd uitgebreid aan bod, dus in grote lijnen is het verhaal van Odysseus bekend. Misschien wordt het toch eens tijd om de hele tekst te lezen, want dit verhaal komt wel vaak terug in andere romans.

Stendhal is de eerste schrijver waar ik wat van las: een jaar geleden las ik Het rood en het zwart. Hoewel de analyse complex is, kom ik af en toe herkenning tegen: ‘Stendhal geeft weer hoe maatschappelijke veranderingen subtiel doorwerken in het gedrag van zijn individuen.’ Op basis van dit essay zou ik nu eerder de andere boeken van hem gaan lezen, dan Het Rood en het zwart herlezen. Hierover zegt Calvino: 

Ik houd vooral van Stendhal , omdat alleen bij hem morele individuele spanning, historische spanning en levensdrift een eenheid zijn en gezamenlijk de rechtlijnige spanning van het verhaal vormen.

Vorig jaar voor het eerst een boek van Dickens gelezen Van Londen naar Parijs en  afgelopen feestdagen toepasselijk Een kerstvertelling. Komend najaar lees ik Oliver Twist met het Klassieker genootschap. Ik ben wel benieuwd naar Onze wederzijdse vriend waar Calvino over schrijft door de opmerking: ‘de flitsende metaforen die een personage of situatie omschrijven , en de beschrijvende passages die in een bloemlezing van stedelijke landdschappen thuishoren.’ Heel herkenbaar uit de andere twee boeken die ik las.

Dan volgt Trois contes van Flaubert, hierover zegt Calvino: 'Ik houd van Flaubert omdat je na hem niet meer kunt denken dat je de dingen kunt doen zoals hij ze doet.'
Ik las Madame Bovary. Ik ben benieuwd naar de Drie novelles, en dan misschien toch Madame Bovary herlezen, met extra aandacht voor het visuele, fundamentele element.

Tolstoj – Twee huzaren.
Hierover zegt Calvino: Ik houd van Tolstoj omdat ik af en toe op het punt lijk te staan te begrijpen hoe hij het voor elkaar krijgt, maar dan toch weer niet.
Ik las al wel  van Tolstoj: Oorlog en vrede,  De dood van Ivan Iljitsj en Kreuzersonate.  Ik ben gemengd enthousiast over zijn werk, de omschrijving die hij herboven gaf, motiveert me meer dan de beschrijving uit dit essay. Ik houd niet zo van het militaristische in zijn romans.

Henry James – Daisy Miller.
Eindelijk een boek dat ik een paar jaar geleden gelezen heb. Het essay was dan ook een plezier om te lezen, veel herkenning. Het jonge Amerika en het oude Europa, onschuld en zondigheid, de natuur en de stad. Mooie novelle.

Calvino's inspiratiebron

Miranda: Ik was vooral geïnteresseerd in dit boek, omdat ik graag klassiekers lees en vooral nog wil lezen en dacht in dit boek inspiratie te vinden. Na het lezen van het artikel op Karakters, kwam ik tot de conclusie dat de bundeling essays vooral inzicht geeft in de vele klassiekers waardoor Calvino zich heeft laten inspireren bij het schrijven van zijn eigen literaire werken (en dan met name de vormaspecten van de literatuur).

Calvino heeft een uitgesproken opvatting over literatuur. Zo lees ik o.a. op Karakters:

Calvino zag zichzelf niet als een romanschrijver volgens de traditionele stempel, waarin een roman een samenhangend prozaverhaal is over personages die zich ontwikkelen in verhouding tot hun milieu. Liever zocht Calvino korte teksten bij elkaar die een reeks vormden en creëerde daar eenheid in door er een rigoureuze structuur omheen te bouwen. Zo lezen zijn werken als grote avonturen, waarin hij je door een landschap vol exotische flora en fauna gidst, bevolkt door personages van mythische allure, en waarin elk verhaal vanzelfsprekend aanzet vormt voor nieuwe verhalen. In zo’n landschap is nauwelijks tijd om te rouwen om dingen die vergaan, want er ontstaat tenslotte tegelijkertijd zoveel nieuws. En, zoals dat met elk ecosysteem gaat, heeft de intrede van elke nieuwe lezer weer effect op haar innerlijke dynamieken.

Hierin is duidelijk Ovidius’ Metamorfosen te herkennen, dat ook onderwerp is van één van zijn essays. Dit boek staat hoog op mijn nog-te-lezen lijstje. Ook omdat het een thema is dat veelvuldig voorkomt in de (schilder)kunst en ik het interessant vind om te zien hoe het verhaal in de loop van de tijd is uitgebeeld.

De klassieker als vriend

Cies: Calvino gebruikt de klassieken als goede vriend zelfs een paar keer. Deze metafoor heeft mij zowel bij de eerste lezing zo’n tien jaar geleden als nu geïnspireerd bij mijn eigen definities van klassieken en het achterhalen wat de redenen zijn dat ik zo graag klassieken lees. Net als bij Calvino zijn sommige klassieken van mijn jeugd nu niet veel meer dan herinneringen die af en toe weer naar boven komen wanneer ik de titel voorbij zie komen. Zin om ze te herlezen heb ik eigenlijk niet of nauwelijks en net als bij het ontmoeten van een goede vriend uit bijvoorbeeld de lagere school tijd is een herlezing van een jeugd klassieker vaak een teleurstelling. In mijn Hebban Top 25/50 staan een aantal klassiekers die ik 30+ jaar geleden heb gelezen, maar waar ik eigenlijk bang voor ben om ze te herlezen. Zou ik een ontwikkelingsroman als Het verdriet van België dat ik las als zestienjarige nu nog net zo goed, of heel anders goed, of niet meer goed vinden, omdat ik zelf stukken ouder ben en ook in de afgelopen decennia tig andere klassiekers heb gelezen?

Calvino stelt zichzelf deze vragen ook bij herlezing van zijn klassiekers en het is deze omgang met zijn klassiekers die het boek zo lezenswaardig maken. Het daagt je uit om dezelfde vragen te beantwoorden met betrekking tot je “eigen” klassiekers. Sommige essays/artikelen zijn dan ook stukken beter dan anderen, omdat ze voor een ander lezerspubliek zijn geschreven. Een deel van de artikelen zijn geschreven als column voor een Italiaanse krant, andere artikelen zijn (bijna) literatuur wetenschappelijke verhandelingen over een boek. Deze verschillen zorgen er wel voor dat Waarom zou je de klassieken lezen onevenwichtig is. Maar is onze relatie met onze vrienden altijd in evenwicht?

Herkenbare keuzes?

Margreet: Van de 35 essays heb ik slechts één boek gelezen. Ik ben er van uit gaan dat ik redelijk belezen ben, ben boven de 60 jaar en lees meer dan 50 boeken per jaar.  Waarom dan niet meer boeken van deze lijst? Van de boekenlijsten van mijn middelbare school (VWO) heb ik alleen de Nederlandse en Duitse lijst nog, mijn Engelse lijst is kwijt. In deze essays staan echter geen Nederlandse en Duitse boeken, blijkbaar zijn deze geen internationale klassiekers. Na mijn eindexamen las ik Simone de Beauvoir, reisboeken en psychologie/ortho-pedagogiek boeken. Toen kwam een periode dat het zo druk was met werken en kleine kinderen dat ik veel detectives, literatuur light en kinderboeken (voor)las. Sinds een jaar of vijf ben ik weer voornamelijk Nederlandse en buitenlandse literatuur gaan lezen. En dan maar één boek van deze lijst, en van zes schrijvers een ander boek gelezen. Ik ben benieuwd wat en waarom ik iets mis.

Hetty: Ook ik moet bekennen dat ik nog maar erg weinig van de klassiekers die Calvino geïnspireerd hebben gelezen heb. Ik las al wel Dr. Zjivago van Pasternak en Odyssee van Homerus en binnenkort komt Ilias aan de beurt. Van sommige schrijvers die Calvino als inspiratiebron ziet heb ik andere titels gelezen, zoals Balzac, Flaubert, Tolstoj, Henry James en Hemingway.

Onze bevindingen

Cies: Deze bundel van Calvino heeft niet alleen mijn kijk op mijn klassiekers beïnvloed (klassieker als vriend), maar zorgt er ook voor dat ik een aantal van mijn klassiekers wil herlezen (onder andere – Candide & Denis Diderot – Jacques de fatalist) en dat klassiekers die ik nog niet heb gelezen (onder andere Borges – Alle Verhalen & Raymond Queneau – Zazie in de metro) stukken hoger op mijn Wil Ik Lezen lijst zijn komen te staan.

Miranda: Hoewel het boek een schat aan informatie bevat over de klassiekers die ik nog wil lezen, om te beginnen met de Odyssee van Homerus (ik lees nú de Ilias), maar ook Conrad’s Hart der duisternis dat al enige tijd om voorrang roept en De Kartuize van Parma die in de kast staat,  ben ik vooral óók nieuwsgierig geworden naar het werk van Calvino zelf. Dus heb ik Als op een winternacht een reiziger en De onzichtbare steden aan mijn lijstje toegevoegd. Ik ben vooral benieuwd naar het troostrijke en lichte beeld dat Calvino weet te schetsen ondanks de zwaarte van zijn onderwerpen. En natuurlijk ook of ik in zijn romans de invloed van de klassiekers kan herkennen die hij in deze essays beschrijft.

Hetty: Waarom zou je de klassieken lezen is een boek waar je de tijd voor moet nemen en eigenlijk moet je er gewoon af en toe een essay uit lezen. Hoewel het niet altijd even eenvoudig is om te volgen en goed te begrijpen is het wel erg interessant en boeiend. Het laat je nadenken over de klassiekers die je zelf al las en waarom die zo bijzonder zijn, hoe ze te plaatsen zijn bij de definities van Calvnio en wat ze betekenen voor de literatuur. En het spoort mij vooral aan om zeker nog meer klassiekers te gaan lezen!

Bij het opstarten van mijn samenleesproject had ik aangegeven dat ik n.a.v. dit boek twee klassiekers die Calvino bespreekt zou gaan kiezen om te gaan lezen. Inmiddels heb ik besloten om hier ook nog een ander boek van Calvino zelf aan toe te gaan voegen.
Ik heb gekozen voor:

* Daisy Miller - Henry James
* Drie vertellingen - Gustave Flaubert
* De onzichtbare steden - Italo Calvino

Verder heb ik zelf dit keer niet heel veel toegevoegd aan de bespreking, dit is niet omdat ik er niets over te zeggen heb, maar meer omdat er door de andere drie lezers al zo veel interessante dingen aangedragen waren die ik graag in dit artikel op wou nemen. Tenslotte wil ik jullie er nogmaals op wijzen dat er binnenkort (zondag 12 september) op Literatuur onder de Loep een tweede artikel zal verschijnen over Waarom zou je de klassieken lezen van Italo Calvino.

Klassieken zijn boeken waarover je gewoonlijk hoort zeggen: 'Ik ben ... aan het herlezen' en nooit 'Ik ben ... aan het lezen'.

Het iteratieve voorvoegsel bij het werkwoord 'lezen' kan duiden op een lichte hypocrisie van mensen die niet durven toegeven dat ze een beroemd boek niet hebben gelezen. Om hen gerust te stellen hoeven we alleen maar op te merken dat, hoe groot het aantal boeken op basis waarvan een individu zich heeft 'gevormd' ook is, er toch altijd een enorme hoeveelheid fundamentele werken overblijft die hij niet heeft gelezen.