De goddelijke komedie is niet zomaar een boek. Dante Alighieri schreef het in het Italiaans, de volkstaal, en helemaal op rijm. Het dateert van de middeleeuwen, en Dante - duidelijk al een renaissanceman - was niet alleen de auteur ervan, maar ook het hoofdpersonage. Het bestaat uit drie delen en die werden in een luistercollege van Jacques Janssens beschreven als eerst afdalen, dan klimmen en daarna opstijgen. Dante kruipt in de huid van een speleoloog, een alpinist en een astronaut. Wij deden het hem na.

Aan mij, Ine, is de eer om een eindverslag te schrijven over deze bijzondere leesclub. Vreemd want ik was niet van plan om dit boek te lezen, maar dat was buiten het enthousiasme van Marjon, Gigi en Tea gerekend. Vanuit het Klassiekers Genootschap namen zij het initiatief voor een nieuwe leesclub met eigen exemplaar (remember Anna Karenina en Ulixes). Van het een kwam het ander en plots werd ik een van de begeleiders van deze club: ik kreeg een stageplaats onder deskundig toezicht van Tea.

Eind september begon de leesclub. Sommige deelnemers schreven zich vol enthousiasme in, andere ietwat schoorvoetend. Deze uiteenlopende groep van 19 mensen had hetzelfde doel voor ogen: dit literaire meesterwerk samen onderhanden nemen. Onderweg haakten een paar lezers weer af, de meesten lazen het boek uit, een paar zijn nog aan het lezen.

Uit een donker woud dalen we met Dante en Vergilius af in een diepe, donkere, koude helleput. Meteen vallen de vele verhalen op. Romantische zoals dat over Paolo en Fransesca, maar Dante schreef ook erg beeldend over minder aangename zaken. Zo is er het verhaal van de zelfmoordenaars en hoe hun zielen als zaadkorrels neervallen, bomen of struiken worden en pijn lijden wanneer harpijen van hun bladeren eten. In de hel kwamen we tal van mythologische en historische figuren tegen. Ook zijn politieke tijdgenoten ontbraken niet. Zondaars werden gestraft volgens het systeem van contrapasso: een passende straf voor de gepleegde daad. Dante schreef in de volkstaal en gaf ethische boodschappen mee aan de lezer. Des te onrechtvaardiger lijkt het dan ook voor de hedendaagse lezer dat de niet-gedoopten per definitie in de hel (limbus) verblijven: de klassieke denkers en schrijvers, maar ook ongedoopte kinderen... We hebben het gehad over ons persoonlijke beeld van en idee over de hel, en over de mogelijke ligging ervan. Voor de boeiende gesprekken, ook over ethiek en moraal, Nietzsche en nazi's, en nog veel meer, verwijs ik naar de discussiepagina.

Via een smalle pijp kruipen we langs duivel Dis de hel uit. We komen in een andere wereld terecht, met kleur, geur, licht en gezang. Toch wacht ons nog een hele klim langs de vele zondaars die hier de pijn voelen van hun straf. Het grote verschil met de hel is dat zij zekerheid hebben op een plekje in het paradijs. Hun zonden worden vergeven. Ooit...want de boetedoening kan eeuwen duren. Een aantal lezers vindt het vagevuur maar saai en mat in vergelijking met de hel. Dante bedenkt zijn straffen met minder fantasie. Anderen zijn blij om dit deel te mogen lezen: opgelucht dat alles toch weer wat frisser en klaarder is. Dit deel komt ook filosofischer over en het biedt de zondaars en lezers hoop. Opvallend is dat de hel (smaller wordende put) en de loutetingsberg (berg die uitloopt in een spitse top) omgekeerd symmetrisch zijn. Werd de afdaling almaar zwaarder, de klim wordt steeds makkelijker, want we komen dichter bij de hemel. Het vagevuur komt soms over als een theaterstuk, als een protserige processie met veel barokke en overdadige versieringen.

Helemaal op de top van de louteringsberg bevindt zich het aards paradijs. Het wordt aan het zicht onttrokken door grote parasolbomen. Dante mag erin en vindt er zijn Beatrice, zijn über-muze, terug. De vrouw die hij verheerlijkt: dit sluit helemaal aan bij de poëtische stroming van de late 13e eeuw, de Dolce stil novo, zoals we ook kennen van de occitaanse troubadours en de hoofse liefde. Beatrice ontvangt Dante allesbehalve met open armen: hij moet op het juiste pad geholpen worden en mag daar best een beetje voor afzien. Het is duidelijk dat zij, zijn jeugdliefde, de broek draagt! De hedendaagse lezer leest in dit deel vooral over zonden, straf, loutering en vergeving. Voor de vele politieke verwijzingen moeten we rekenen op de talrijke voetnoten. En toch blijven we op dit vlak wat op onze honger zitten. Dantes middeleeuwse politieke steken en nuances bereiken ons te weinig. Nog een lastig punt voor een aantal lezers is dat wie op het eind van zijn lange zondige leven tot inkeer komt, automatisch uitzicht heeft op een plaats in de hemel. Voor een boeiend relaas over calvinisme, katholicisme, zonde, biecht, berouw... verwijs ik weer naar de disussiepagina. Daar staat trouwens nog veel interessante lectuur. 

Om de hemel te bereiken zweven we als het ware naar boven, samen met Dante en Beatrice. We ontmoeten tal van heiligen, filosofen en theologen, keizers en koningen, engelen, apostelen - zeker een vermelding waard is Thomas van Aquino. Het doel is natuurlijk om ook God te mogen zien. Beatrice maakt plaats voor Bernardus van Clairvaux. En daarna komt God. In een flits. Niet veel later is Dante weer op aarde waar hij kan beginnen met het neerschrijven van deze wonderbaarlijke reis. Het paradijs is heel ingenieus beschreven. Het is een poëtische en etherische plek met negen hemelsferen.

Wat vonden we nu van het boek? Op de vraag wie het uit het raam wou gooien, is er gelukkig geen enkele reactie gekomen. Ik durf te concluderen dat iedereen die het uit heeft, blij en ietwat opgelucht reageert, maar vooral ook heel trots is op de eigen prestatie. We kijken ook nederig en vol bewondering op naar de grote Dante. Wat een kennis bezat die man! Geen enkel personage, geen enkele plek, maar ook geen enkel verhaal heeft hij zelf bedacht. Hij schreef alles neer wat hij wist over religie, mythologie, filosofie, wetenschappen... Dante heeft ons doen nadenken en ook wat doen afzien. Voor velen was de leesclub een goeie stok achter de deur om het boek niet weg te leggen. Dat is maar goed ook, want ongeacht het deel dat we persoonlijk het mooist vinden, dit boek is een echte drie-eenheid. 

Uit dit meesterwerk blijft een en ander nagloeien, rijpen of bezinken. We zijn er in elk geval rijker door geworden. Het gemiddelde aantal sterren liegt er niet om: 4,5

(Voor deze tekst ben ik volledig schatplichtig aan wat de medelezers schreven op de verschillende pagina’s van deze blogspot en aan het luitstercollege De hel van Dante van Jacques Janssens, te vinden op LuisterBieb.nl. De mooie foto's vond ik op Pixabay.com (CC0 Creative Commons))