En daar is het dan… het laatste deel van de trilogie. Gelukkig zal dat niet zomaar voorbij zijn, want we hebben heel wat pagina’s voor de boeg. Ook al zien we veel bekende gezichten tijdens de leesclub, toch gaan we met de aanpak een andere toer op. We nemen in totaal zeven weken de tijd om te lezen en tussendoor vragen over elk deel te beantwoorden.

Niet alleen de indeling is anders, maar we hebben deze keer ook een heuse collegezaal opgericht. Voornamelijk Angèle van Baalen houdt hierin college over de door Mantel gebruikte mythologie. Erg leerzaam en ik wil graag Angèle nog een keer bedanken voor haar bijdragen!

Misschien was de grootste teleurstelling van de leesclub wel het feit dat De spiegel & het licht niet op de shortlist van de Booker Prize 2020 staat. Het kon gelukkig ónze pret niet drukken.

Het begin van het boek grijpt al direct naar de strot van sommige lezers. De titel van het hoofdstuk is Ravage, en zo voelt het ook aan! Na de onthoofding van Anna Boleyn aan het einde van het tweede deel, start De spiegel en het licht met de minuten na de onthoofding. En die zijn behoorlijk ontnuchterend.

“Als de koningin eenmaal is onthoofd loopt hij weg. Een sterk hongergevoel herinnert hem eraan dat het tijd is voor een tweede ontbijt, of misschien voor een vroeg middagmaal.”

Niet alleen de titel van het eerste hoofdstuk is opvallend. Eigenlijk zijn alle titels wel de moeite van het bespreken waard. We doen in vraag 1 in ieder geval een poging om wat verklaringen/interpretaties te geven. In eerste instantie  lijken er nog verschillende gedachtegangen te ontwikkelen, maar we worden het al snel helemaal eens. We zitten als echte Cromwelloten vanaf het begin van de leesclub prima op één lijn!

De humor blijft één van Mantel’s handelsmerken en daar kunnen we met zijn allen nog steeds enorm van genieten. De humor neemt wel af naarmate het boek vordert, en dat is jammer, maar het past ook bij de voortgang van het verhaal. Hieronder even een greep uit het rijke assortiment.

“Vijf linnen lijkwades. Met daarin vijf lijken. Vijf afgehakte hoofden. Die hopen dat ze op de dag van de wederopstanding zichzelf zullen herkennen. Want hoe godslasterlijk zou het niet zijn als de diverse hoofden met de verkeerde lichamen zouden worden verenigd? Die volstrekte onbekwaamheid van de mensen van de Tower, je houdt het niet voor mogelijk. Toen de doorweekte lading van de kar werd gekieperd, ontdaan van ieder teken van rang of stand, ontdekten ze dat ze niet hadden bijgehouden welk hoofd van wie was. [...] En de enige die overbleef moest dan wel Brereton zijn, tenzij ze per vergissing een voorbijganger de kop hadden afgehakt. Wat ik nodig heb, denkt hij, zijn mensen die kunnen tellen. Die niet in de war raken van vijf hoofden en vijf lichamen.”

“Edward Seymour zoekt het gezelschap op van in het zwart gehulde geleerden om van hen te horen hoe hij het rijk van nut kan zijn. Allen zijn het erover eens dat hij een hele verbetering is vergeleken met de vorige koninklijke schoonbroer, al hoeft hij, aldus Gregory, alleen maar zijn zuster niet te bespringen om George Boleyn te overtreffen.”

Het is erg opvallend, maar in dit deel blikken we meer terug op het verleden van Cromwell. En het is dan vooral Cromwell zelf die terugblikt en die dat met een ander paar ogen lijkt te doen dan in de vorige twee delen. Ook de relatie met zijn vader wordt in een ander soort daglicht geplaatst, genuanceerder. Deze vader (en de vlucht om bij hem weg te komen) heeft Cromwell gevormd tot de man die hij nu is en dat beseft hij in dit boek. Sommige deelnemers stippen ook aan dat hij er van heeft geleerd, hoe hij een andere vader moet zijn voor zijn eigen kinderen (en beschermelingen).

Het einde is bekend voor je begint met lezen. Dat is een vreemde ervaring, maar ach ‘Ain’t about what’s waiting on the other side, it’s the climb’.
Het motto van Petrarca aan het einde van het boek wordt door VM mooi in de context geplaatst. Het humanisme waar Petrarca van aan de basis stond en waarvan Cromwell een aanhanger was, wordt hierdoor vertegenwoordigd.

Als we De spiegel & het licht dan op een gegeven moment hebben uitgelezen, is er meteen ook een reden om de hele trilogie even onder de loep te leggen en na te gaan wat nu hét meest memorabele moment was. Bij velen is dat toch de onthoofding van Anna Boleyn en de naweeën daarvan.
Gelukkig zijn er ook nog andere beklijvende momenten te vinden: De val van Henry waarbij iedereen denkt dat hij dood is. Het verlies van het hoofddeksel door Henry, waarna iedereen zijn hoofddeksel afneemt en verder gaat zonder. De ondervragingen in het tweede deel, waarbij het rechtvaardigheidsgevoel ver te zoeken is. De komst van Jenneke. De openingsscène van het eerste boek, waarbij Cromwell bijna wordt doodgemept door zijn vader. Het bijwonen van de verbranding van een vrouw op jonge leeftijd. Het verlaten van het huis wanneer zijn eigen vrouw ziek is, en Cromwell haar nooit meer levend terug zal zien.

Tijdens de allerlaatste vraag van de leesclub-trilogie, mochten de deelnemers zelf een vraag verzinnen. En wat werd er allemaal uit de hoed getoverd? Eigenlijk moeten jullie gewoon vraag 10 helemaal gaan lezen, want het is teveel om samen te vatten.
Het karakter van Zegmaar wordt onder de loep genomen. Er wordt gemijmerd over de mogelijkheid om hetzelfde verhaal te vertellen vanuit het oogpunt van Henry VIII. Wat als… Cromwell zich wat inschikkelijker had gedragen; Was hij er dan beter vanaf gekomen? Heeft deze trilogie onze kijk op dit stukje geschiedenis veranderd én gaan we nog meer boeken over deze periode lezen? Voegt het personage Jenneke wat toe aan het verhaal; of was dit te schrappen geweest? Cromwell valt diep, maar dat kan enkel omdat hij zo hoog was geklommen; Wat heeft er toe bijgedragen dat hij het zo ver heeft geschopt? Wat is ons favoriete nevenpersonage? Wat zou er in ‘Het boek Cromwell’ geschreven zijn? Voor wat staat ‘de reus’ in het verhaal symbool? Welk geloof hangt Cromwell nu eigenlijk zelf aan? Welke vrouw zouden wij voor Cromwell hebben gekozen?

Jullie horen het al… eigenlijk raakten we niet uitgepraat over Cromwell en het hof van Henry VIII. Toch was het ergens ook wel meer dan genoeg. Ik denk dat wij, Cromwelloten, met zijn allen een geweldige ervaring hebben gedeeld en dat deze leesclubs niet snel vergeten zullen worden. Ik wil jullie allemaal ontzettend bedanken voor jullie enthousiaste bijdrages en het feit dat we in deze rare periode met zijn alleen een soort familie hebben gevormd waarin iedereen zich welkom voelde!

De meningen

Rinzewind is niet zo te spreken over dit derde deel, als hij was over de twee eerdere delen. Hij noemt het boek een slimme commerciële zet van Mantel omdat het ook als op zichzelf staand boek gelezen kan worden, maar de inhoud blijft hem jammer genoeg te oppervlakkig.

Waar Rinzewind de herhalingen overbodig vond worden, beschrijft Anne ze op een heel andere manier: “Het heden en het verleden zijn met elkaar verweven in subtiele herhalingen en nieuwe details, waarin wederom dromen, geesten en bijgeloof een grote rol spelen.” Ze vindt het een meesterlijk werk waarvan de structuur weldoordacht is en waarin geen enkel woord zonder verdere betekenis is opgeschreven.

Jeannie zegt het met een gezegde: Hoge bomen vangen veel wind. En volgens haar is dat precies wat Thomas Cromwell meemaakt in De spiegel & het licht. Ze beloont ook dit deel met vijf sterren!

Wanneer Nathalie zegt dat ze het een bijzondere leeservaring vond, bedoelt ze dat uiterst positief. Mantel bouwt de spanning zo op dat Nathalie op sommige momenten zelfs denkt dat de dood van Cromwell nog kan afgewend worden. De hele trilogie is stevige kost, maar wel uiterst voedzaam!

Liesje stipt in haar lovende recensie ook iets aan waar we het in de discussie over gehad hebben. Ze zegt dat het typisch is voor dit derde deel, dat we nu de oudere Cromwell ervaren die terugblikt op het verleden en de balans tracht op te maken van zijn leven tot nu toe. Elementen uit de eerdere delen passeren opnieuw de revue maar steeds met een andere invalshoek of met extra informatie. Ze noemt de hele trilogie ware pageturners!

Deel drie is wel erg dik en dat vindt ook Mariëtte. Ze is enigszins verzadigd en ergens ook wel blij dat er een eind gekomen is aan de trilogie. Gelukkig vindt ze dat er nog genoeg te genieten blijft, dankzij het mooie taalgebruik, de goede vertaling en, net als in deel een en twee, het idee dat je zelf middenin deze turbulente tijd mee kunt leven met de personages.

Merel deelt de mening van Mariëtte wel een beetje, maar kon het geheel gelukkig nog wel smaken:  “Al het gekonkel en gedraai aan het hof, het wordt op een gegeven moment wat veel en de interesse kan wat afnemen. Maar als de ontknoping dan eindelijk ingezet wordt, is de aandacht meteen weer terug en weet Mantel weer helemaal onder je huid te kruipen.”

Guy blijft fan en dat drukt hij op een heel mooie manier uit: “Op geen enkel moment legt Hilary Mantel haar ‘mantel der vrede’ over haar trilogie.” Guy heeft ook bewondering voor de manier waarop de auteur de geschiedenis eer aandoet: “Met een scherpe precisie zet de auteur de onbuigzame feiten neer; wel aangevuld met een portie eigen inbreng. Steeds respecteert ze perfect het tijdsbeeld van toen.”

VM wil zelfs bonussterren uitreiken! 6 sterren dus voor dit majestueuze slotdeel van de trilogie! “Het blijft genieten van een heldere en intelligente kijk op de personen die de wereld mede vorm hebben gegeven.” Daarmee komt dit boek ook meteen bovenaan in de persoonlijke top 25 te staan!

Nicole kan misschien een beetje luguber overkomen als ze zegt dat ze vooral van het laatste deel van dit boek heeft genoten, net voordat Cromwell wordt geëxecuteerd. “Mantel is op haar best wanneer ze inzoomt op de tijd die Cromwell doorbrengt in de Tower, voorafgaand aan zijn executie. Door haar hoofdpersoon in honderd pagina’s terug te laten kijken op zijn leven, weet ze de essentie van zijn klim naar de macht te vatten, inclusief alle emoties.”

Nog meer dan in de andere boeken, krijg je in dit boek inzicht in de man zelf, vindt Willeke. Door de regelmatige terugblikken op zijn verleden, krijg je steeds meer zicht op hoe Thomas Cromwell van arme, mishandelde smidszoon geworden is tot zo een machtig man.

Erna vat het mooi samen, en daarmee zijn (bijna) alle lezers het vast eens: “De sprekende dialogen, maar bovenal de enorme humor waarmee het boek is geschreven, maken het ondanks dat alles een heel leesbaar boek. Met recht een prachtig slot van de Cromwell-trilogie.”

De eindbeoordeling

De gemiddelde eindscore is 4,5 ster voor dit deel. De hele trilogie doet het dus bovengemiddeld goed, maar het gevoel is toch dat de meeste lezers het tweede deel het beste konden smaken.