De verlossing van Willem Elsschot, het derde werk in nieuwe uitgave van uitgeverij Polis, lezen is al bij al een lange bevalling geweest. Eind juli begonnen we er al aan met een enthousiaste leesclub van maar liefst 17 lezers, en waar er zich zelfs nog enkelen met eigen exemplaren bij aansloten. Daar er een meerderheid van lezers al hartstochtelijk had meegedaan aan de 2 vorige leesclubs rond Het tankschip en Pensioen, werd niets minder verwacht deze keer maar nam er af en toe een lezer toch nog een welverdiende verlofperiode op of viel uit vanwege andere onvoorziene omstandigheden.

De vragen waren opnieuw niet van de poes, en kwamen zowel van de coördinator als van medelezers en zelfs van de auteur van het nawoord uit het boek, cultuurjournalist en Elsschotexpert Eric Rinckhout.

Het verhaal

"van Domburg had zijn vrouw pas getrouwd toen zij al zwanger was."

Elsschot laat ons door deze beginzin direct zijn verhaal binnen stappen.

Het verhaal gaat over Pol Van Domburg, een socialistische vrijdenker die de strijd aangaat met de plaatselijke pastoor. Pol zelf is geen aangename man die zijn vrouw en kinderen slaat en hen tiranniseert. De pastoor zal Pol zijn nering, als timmerman en kruidenier, echter afnemen als hij hem vervloekt vanop de kansel. Als Pol dan ook nog ziek wordt, komt zijn wanhoop nabij en drijft dit hem tot verregaande maatregelen. Zijn jongste dochter, Anna, speelt ook een belangrijke rol in het verhaal, die wel haar geloof behoudt en haar vader probeert te ‘bevrijden’ van zijn zonden.

Boekomslagen bespreken

Net zoals bij de vorige boeken kwam de fraaie cover weer aan bod in de vragen en kwam mede-lezer en vorig leesclubcoördinator, Jan Stoel, met een persoonlijke analyse ervan op aangeven van ontwerper Herman Houbrechts. Zelfs oudere boekomslagen en andere omslag-ontwerpen konden we met elkaar vergelijken. Grappig was zeker ook dat het niet direct voor iedereen duidelijk was of er nu een vrouw of een priester in habijt op het boekomslag stond.

Autobiografische maar ook zeer herkenbare elementen

Eén van de meer verrassende kenmerken van dit boek is dat het zich grotendeels op het platteland afspeelt, dit in tegenstelling tot de meeste andere boeken van Elsschot. Ook hierin zijn weer autobiografische elementen van Elsschot’s leven verweven: de plaats waar hij de familie van zijn moeder bezocht, Blauberg, werd als voorbeeld gebruikt om de omgeving van dit boek, Groendal, naar te modelleren. Het stukje bos, Elsschot geheten, waaraan Alfons De Ridder zijn pseudoniem ontleende, ligt hier trouwens ook in de buurt. De lezers die zich de verhalen van hun ouders herinnerden of het zelf nog herkenden, konden hier heel veel dingen in terugvinden. Ine schrijft dat “Elsschot het ook slim heeft aangepakt door een stadsmens te laten verhuizen naar het platteland, zo kunnen we meelezen vanuit het perspectief van de stadsmens die in een voor hem bevreemdende omgeving terecht is gekomen. Ook de rol van de pastoor is geloofwaardig neergezet.” Enkele reacties nav deze plattelandssetting baden dan ook in de nostalgische sfeer.

De titel

De belangrijkste en tegelijkertijd de moeilijkste vraag om te bespreken in een verslag om je dit boek te doen lezen zonder te spoileren, is op wie ‘De verlossing’ in dit boek eigenlijk van toepassing is. Zoals wel met veel andere dingen speelt Elsschot in feite met de betekenis van deze titel. Laten we het erop houden dat de hoop op verlossing voor enkele belangrijke personages is ingelost. Tea brengt het Droste-effect aan dat op het nevenpersonage Treezeken, van toepassing zou kunnen zijn. De uiteindelijke plotwending is voor Ine de belangrijkste verlossing van het hele boek, maar zij is ook diegene die met vragen blijft zitten over de vrijdenker Elsschot die nu wel of niet zijn gram heeft gehaald op de kerk in de eerste helft van de 20ste eeuw. Guy wordt daarentegen dan weer rustig van deze Elsschot te lezen. Guido, degene die er het laatst bij kwam, als gelukkige winnaar van een mysterieus naar boven gekomen, gewonnen exemplaar, maakt eigenlijk de volledige lijst op van ‘verlossingen’ die in het boek aan boek komen, toch wel een straffe tour de force.

Guy:  

" ‘...daalde er tijdens het lezen weer dat zalige gevoel van rust op me neer. Het verhaal vloeide automatisch bij me naar binnen. Een knap geschreven roman, zonder poespas, wel met diepgang.’ Vandaag moet alles uiterst snel en perfect gebeuren; Elsschot lezen is voor mij een sublieme tegenreactie hierop."

Lezersvragen

Een leesclub waarin de coördinator vragen krijgt voorgeschoteld van de lezer: makkelijker moet het niet worden. Diego bijt ‘de’ – of is het nu ‘het’ – spits af door zich af te vragen wie nu eigenlijk de verteller is van het verhaal en uit welk perspectief deze het verhaal vertelt. Die smijten we dan maar direct in de groep. Opnieuw is Jan S diegene die deze keer beweert dat genaamde neef Frits Van Hemeldonck die op het einde komt opdraven, de alwetende verteller is. Het zoontje van die Frits en zijn vrouw Ida in het verhaal, heet Willem, de naam van de eerste zoon van Elsschot zelf…
Kris die hier blijkt op doorgestudeerd te hebben, wijdt hier een lange reactie aan die gebaseerd op enkele elementen uit het boek concludeert dat er in feite geen alwetende verteller is, en dat deze in het beste geval een ‘externe, anonieme verteller is in de derde persoon en focust op een aantal personages, voornamelijk dan ook Pol’. Zowel heel wat medelezers als deze meelezende coördinator kunnen van zijn ‘college’ nog heel wat leren hierover.  

Dankzij Tea werd er nog volop gezocht naar mythische en vooral bijbelse verwijzingen in dit verhaal. En Jan S. probeerde ook de typische Elsschot-personages Frans Laarmans en de heer Boorman een plek te geven in dit boek hoewel zij er letterlijk niet in verschijnen. Opnieuw wordt er door enkele lezers opgeworpen dat dit misschien totaal de bedoeling van Elsschot niet was.

Een verrassingsvraag? Een wandeling?

Dankzij de uitgeverij kwamen we via de leesclub in contact met Eric Rinckhout. Hij is cultuurjournalist en Elsschot-expert met al een aantal boeken over hem op zijn naam, en schreef ook het nawoord met heel wat uitleg in De verlossing. Dit nawoord is dan ook zeker een aanrader als je het volledige verhaal tot je hebt genomen. Niet alleen begeleidde hij als afsluiter een kleine groep leesclublezers en We love lit-leden door Antwerpen op De dwaallichtwandeling op 16/9, die hij nav het Elsschot-jaar 2007 (125 jaar na de geboorte van de schrijver), zelf in elkaar had gestoken, ook stuurde hij zelf een vraag door voor de lezers van dit boek: “Welke elementen uit dit boek zijn Elsschotiaans en welke niet? En het antwoord is niet in het nawoord te vinden…”

Guido en ook Natalie zien in De verlossing een soort afrekening met de kerk, waaraan de schrijver zich nog niet eerder waagde. Opnieuw wordt de plaats van het verhaal, het dorp, tov de stad, vernoemd als atypisch element, maar ook het feit dat het slot van het boek niet typisch Elsschotiaens is, wordt door Jan S en Ine opgeworpen. Kris voegt nog toe dat dit boek vele, heel diverse personages telt uit alle standen van de maatschappij (middenstand, boeren, clerus, adel) ipv dat het focust op slechts enkele personages, en dat het vertelperspectief wat hem betreft anders is dan in de andere boeken, waarin Elsschots’ alter ego Frans Laarmans gewoonlijk als verteller naar voren treedt.  

Gigi:

"Hoewel dit niet een typische roman is voor Elsschot door het grote aantal personages en de plaatsing op het platteland, proeft men toch de typische Elsschot-schrijfstijl en thema's waardoor het boek toch echt past in het fantastische oeuvre van deze schrijver die meer dan 50 jaar na zijn overlijden nog erg graag gelezen wordt."

Wat het Elsschot-virus allemaal opleverde…

9 lezers meldden dat ze al meededen aan de eerdere leesclubs. Diego is vast van plan om nog meer Elsschot te gaan lezen, en hij is niet de enige. Hij is wél de enige die zich zelfs door deze leesclub lid heeft gemaakt van het Willem Elsschot-genootschap, waar Kris hem weliswaar vroeger in voorging!  Atse en Guido hebben zich nav de leesclub(s) het Verzameld Werk aangeschaft van de meester, anderen verschaften zich de biografie Elsschot van Vic van de Reijt. Sommigen bleken ook de ‘Wie is wie? bij Willem Elsschot’ van Steven Walland te hebben gekocht en Natalie kwam al voordat de wandeling plaats vond, op het spoor van de Grote Antwerpse Willem Elsschot Atlas van Eric Rinckhout.

Het Elsschot-virus kon ook verder verspreid worden: Guido won het boek eigenlijk van leesclublid Tea, die haar dubbel gekregen exemplaar verlootte op haar blog waardoor hij zo nog eventjes de leesclub kon binnen wandelen. Gigi wisselde dan weer met haar vader haar dubbele ‘De verlossing’ uit voor een luisterboek “Gijs Scholten van Aschat leest Elsschot, Tsjip, een novelle.” Atse’s schoonmoeder kreeg niet zijn pensioen, maar ook De verlossing. En ook een collega van Petra werd verrast met haar dubbel exemplaar.

En last but not least: Nathalie leerde dankzij de wandeling haar eigen stad waaronder enkele straten, een plantsoen met enkele bankjes en een bibliotheek vlak bij haar werk veel beter kennen dan voordien…  Uitgeverij Polis mag er zeker van zijn: ze hebben daar wat in gang gezet met hun nieuwe Elsschot-uitgaven! Maakt het dan nog uit dat na wat rekenwerk dit boek obv 16 beoordelingen 4,4 sterren kreeg? Nee toch?!! 

Atse:

....een ontknoping die je niet voor ogen kan houden, die met recht en reden een dubbele verlossing genoemd kan worden.