HET BOEK

Florence, 16e eeuw. Niccolò Machiavelli, politiek strateeg, is uit zijn functie gezet als politiek adviseur van de stad. Hij heeft zich teruggetrokken op de familieboerderij om bij te komen van alle gebeurtenissen. Niccolò ziet zijn zoon Bernardo het liefst als zijn opvolger in het stadsbestuur van Florence, maar de jonge Bernardo worstelt met die toekomstkeuze. Volgt hij de wens van zijn vader, of kiest hij ervoor zijn hart te volgen? Best lastig, wanneer je vader de beroemde (en beruchte) Niccolò Machiavelli is. Zijn zus Primavera maakt intussen haar eigen plannen ....

DE LEESCLUB

Een bijzonder fraaie cover en een intrigerend leesfragment met een bekende naam uit de politieke geschiedenis. De liefhebbers liepen zich onmiddelijk warm en schreven zich in voor De zoon van Machiavelli, de tweede historische roman van Catharina Botermans.

Vijftien gelukkige deelnemers mochten hun exemplaar al snel ontvangen. Een kleine, maar enthousiaste groep waarvan iedereen een eigen reden had om juist dit boek te willen lezen. Hierbij bleek ‘Machiavelli’ toch wel de grootste aantrekkingskracht te hebben.

De verwachtingen waren hooggespannen. Sommige deelnemers hadden De zwarte koningin gelezen, de debuutroman van Catharina Botermans, zoals Mieke, die dit keer vanuit pedagogische kant de zoon – vader relatie wilde bekijken. Daarnaast wilde zij ook een goed beeld krijgen van de persoon Niccolò Machiavelli en zijn visie over macht. Die wens deelde zij met meerdere deelnemers. Patricia was vooral geïntrigeerd door de sneak preview, want de uit de lucht vallende vissen moesten beslist een goede verklaring krijgen in de prettig leesbare roman. Leesclubdebutant Carmen ging op een dubbele ontdekkingsreis. Zij wilde zonder verwachtingen beginnen, want de auteur was haar onbekend en, zo bekende ze, eigenlijk las ze nooit historische romans.

Allemaal dachten we wat te kunnen leren, en meer te weten te komen over de mens Machiavelli achter de politieke meesterwerken Il Principe en Discorsi – Gedachten over staat en politiek.

DE DISCUSSIE

Cover en titel

De fraaie cover, een fragment van Botticelli’s ‘Madonna del Magnificat’, is een schot in de roos. We raakten er maar niet over uitgepraat. Wat was het nu precies dat maakt dat juist dit fragment zo goed bij het verhaal past? Is het de juiste tijdsperiode (Saskia), de geraffineerde uitsnede (Mieke) of de aanwezigheid van schrijversattributen (Bertine)? Wordt het fragment gespiegeld weergegeven om aan te duiden dat het verhaal een andere kant van Machiavelli laat zien (Edwin)? En waarom is het woord ‘Magnificat’ net van het papier afgesneden (Lieuwe)? Het meest opmerkelijke is wel dat de ogen precies in de uitsnede ontbreken (Ronny).

Hullemans kon niet zoveel met het fragment. Bij het bekijken van het hele schilderij zag hij een afbeelding van het religieuze (gevoel) versus ratio (het geschrevene). Lut werd het meeste aangetrokken door de kleur van de kledij en de zachtheid van de uitdrukking.

Catharina Botermans, inmiddels aangeschoven om vragen te beantwoorden van de deelnemers, vond alle analyses en symbolische verklaringen prachtig. Helaas moest zij ons teleurstellen, er zat werkelijk geen enkele verborgen betekenis achter. Wel vertelde ze ons dat het kiezen van de cover zo ongeveer het allerlastigste van het hele proces is.

Het was een goede keuze volgens Nadia, die het schilderij niet kende. Het was haar meteen duidelijk dat het een historische roman betrof. Een lieflijk plaatje, maar daarin zag zij ‘verzet’ en ‘dominantie’ uit de subtitel niet direct terug.

Over de titel De zoon van Machiavelli waren we eensgezind, daar wilde niemand iets aan veranderen.

Feiten, fictie en schrijfstijl

Het verhaal beslaat een periode van bijna een jaar, vanaf het moment dat Niccolò Macchiavelli in ongenade is gevallen. Het is een moeilijke periode waarin alle gezinsleden moeten wennen aan een nieuwe situatie. Dit levert een verhaal op dat bol staat van de feiten, met fictieve personen en situaties.

Behalve de uit de lucht vallende vissen, een fenomeen dat veroorzaakt wordt door tornado’s die boven zee onstaan en hun lading pas verder landinwaarts laten vallen, vielen er nog een aantal andere feiten op, zoals de bijgelovigheid van de mensen (Lieuwe) en de martelmethodes die men hanteerde (Monicu). Dat een man als Machiavelli daar redelijk ongeschonden uitkwam, vond Edwin een wonder. Toch beschouwde men dergelijke praktijken kennelijk als normaal, want Bernardo was in ieder geval meer onder de indruk van de mismaking van zijn paard (Johan). Opvallend vond Tineke dat een bezoek aan een prostituee als standaard onderdeel van de opvoeding werd gezien. Mieke noemde het boek een feitengrabbelton en vertelde onder de indruk te zijn van de de neutrale houding van de politieke macht in Florence temidden van externe dreigende machten.

Bertine vindt het heerlijk wanneer een historische roman ook leest als een roman en niet als een geschiedenisboek. Tegelijkertijd, zei ze, moet de geschiedenis wel recht gedaan worden en dat is in dit boek goed gelukt. Het leert ons over een bepaald stukje geschiedenis, maakt nieuwsgierig en stipt zaken aan die je zelf verder uit kunt zoeken. Dat deed ze ook en ontdekte steeds meer gebeurtenissen in het boek die ook in andere bronnen worden beschreven. Door de manier van verwerking in het verhaal eerder als fictie gelezen, bleek veel uiteindelijk wel op feiten te berusten.

Dat het boek een uitnodiging is om zelf zaken uit te zoeken, ondervond ook Anneke. Zij zocht vooral meer op over Niccolò Machiavelli en was verrast te ontdekken dat hij, naast zijn politieke werken, ook toneelstukken schreef.

Lieuwe roemde de actieve schrijfstijl: “Er zijn veel dialogen. De zinsopbouw is niet te lang en niet te kort en daarmee fijn om te lezen. Als schrijver kun je je hele vocabulaire etaleren aan linguïstische trekjes, maar Botermans heeft hierin een mooie middenweg gevonden tussen niet te moeilijk maar ook niet te veel herhaling van woorden.”

Opbouw en tijdsbeeld

Het verhaal is opgebouwd uit korte hoofdstukken en kent daarin korte flashbacks, wanneer Bernardo’s gedachten afdwalen. Daardoor las het boek lekker vlot, al bleek de eerste flashback door de wat onhandige plaatsing in het fysieke boek een lastige horde om te nemen. Toen dat eenmaal duidelijk was, voelde deze opbouw heel natuurlijk aan en wel in die mate, dat het Edwin niet eens was opgevallen.

Het historische aspect kwam goed uit de verf. Saskia werd blij van alle beschrijvingen van de omgeving, de gebouwen en de kleding. Dat zijn, zo legde zij uit, waardevolle aanvullingen om de historische setting goed te kunnen duiden. Nadia vatte het mooi samen: “Het zijn vooral beschrijvingen die haaks staan op onze moderne tijd.” Als sprekend voorbeeld daarvan noemde Patricia de wijze van het vangen van lijsters. Toen heel gebruikelijk, nu vinden we dat wreed. Johan voegde daar nog aan toe dat situaties en handelingen uitgebreid worden ingekleurd met geur, kleur en sfeerbeelden. Alle zintuigen werden daarbij aan het werk gezet.

Over het verloop van het verhaal liepen de meningen uiteen. Voor Edwin was het niet zomaar voorspelbaar. Hij zag drie hoofdpersonen: Machiavelli als de ratio, Bernardo als de natuur en Primavera als de spiritualiteit. De vraag of zij trouw aan hun ideeën kunnen blijven wordt pas aan het einde van het boek helder. En dat maakte het voor hem zowel spannend als verrassend. Maar voor Monicu had het verhaal zelf verrassender mogen zijn. Zij vreesde even voor een Bouquetreeks verloop door Benardo op het einde alsnog met goedkeuring van zijn vader in de armen van Lucia te laten eindigen. Gelukkig bleek haar vrees ongegrond. Met het einde dat Catharina Botermans voor de lezers in petto had, was zij erg tevreden.

Personages

Eigenlijk is het geen verrassing dat bijna alle deelnemers voor Bernardo kozen als het personage dat in het boek de grootste ontwikkeling doormaakt. Mieke week daar van af met haar keuze voor Lucia. Die moest er volgens haar veel meer moeite voor doen: “Als je geen enkele macht en invloed hebt is het zowat onmogelijk om je aan het overlevingsstandje (afhankelijkheid) te ontworstelen.” Anneke zag Primavera zich ontwikkelen “van een wat hersenloos wicht [...] tot iemand die goed weet wat ze wil en daar ook voor gaat.”

Wat minder eensgezind waren wij in het aanwijzen van een favoriet personage. Lucia kreeg de meeste stemmen, waaronder die van Hullemans: “Als romanticus had ik nog het meest met Lucia, mysterieus, maar krachtig in haar strijd om het bestaan en de manier waarop zij de gevoelige snaar bij Bernardo wist te raken, deed mij wel wat.”

De prijs voor minst sympathiek personage werd met overmacht gewonnen door Eleonora Vettori, gevolgd door haar vader. Zij verdienen elkaar: “.... waarbij Vettori een sluwe vos is, die alles gebruikt (zelfs zijn dochter) om er zelf beter van te worden.’ (Patricia) En daar was Lut het helemaal mee eens

Voor een extra aflevering van het programma ‘Casa di Beau’ is de perfecte achtergrond al geregeld. Een landgoed in Toscane, net buiten Florence. Nu de gasten nog. We kozen interessante duo’s, zoals Niccolò en Primavera of Lucia en Eleonora. Juist omdat beide dames zo verschillend zijn in karakter en afkomst, dacht Tineke dat het een mooie discussie op zou leveren wanneer beide dames hun leven aan elkaar gaan uitleggen. Een gesprek met Niccolò en Lorenzo De’ Medici leek ons ook een interessante keuze omdat die garant zou staan voor het nodige verbale vuurwerk. Lieuwe wilde beide heren dan eens goed uithoren over hun ideeën over staatsbestel en regering.

Perspectief

Het verhaal is geschreven vanuit één perspectief, het perspectief van Bernardo, met zijn vader Niccolò als de allesbepalende persoon.

Wij bogen ons over de vraag of een ander perspectief ook een andere kijk op Niccolò op zou leveren. Want juist omdat wij Niccolò alleen in zijn rol als vader konden beoordelen, werd diens politieke kant wel gemist. Het boek biedt voor Edwin weliswaar aanknopingspunten, maar hij had graag meer van Niccolò gezien en opteert voor diens perspectief: “... Dan zouden we zijn innerlijke gedachtenwereld binnentreden en daar ontdekken wat zijn drijfveren nu precies zijn.” Maar Patricia is bang dat het dan een heel andere soort roman zou worden waarin Bernardo een bijrol vervult en Primavera meer uit beeld verdwijnt.

Wanneer we Niccolò niet als centrale en bepalende figuur hoeven te zien, zijn er ineens legio mogelijkheden om een compleet ander verhaal te schrijven. De creativiteit stroomde rijkelijk, maar erg leuk was het idee om Andrea te volgen die het allereerste Italiaanse kookboek schrijft. Een titel had Edwin al: ‘Briljante maaltijden met beperkte middelen’. Volgens Monicu zou Andrea ook uitermate geschikt zijn als verteller. In haar vertrouwensrol komt zij overal en hoort of ziet zij alles. Als Andrea wil, kan ze alles en iedereen manipuleren. Maar als het aan Johan lag, kwam er een serieus werk over de stadstaten met hun onderhandelingen en kennisuitwisseling en hoe de verwevenheid van macht en kerk en staat in de 16e eeuw precies werkte. Saskia laat het bedenken van een goed verhaal graag aan een goed auteur over en geniet liever als lezer dan als bedenker.

Historie en heden

Naast het experimeren met water en mest waren er nogal wat overeenkomsten te ontdekken tussen het leven toen en de huidige tijd. Nadia vergeleek de aalmoes aan Lucia en wat zij er vervolgens mee deed met de verstrekking van een micro-krediet. Johan vond de politiek niet wezenlijk veranderd: “Ik vond het stukje over dagenlange onderhandelingen en het zoeken naar een uitkomst waarbij je bondgenoten niet tegen het hoofd stoot en tegelijk twee partijen tevreden krijgt best herkenbaar... .” Carmen houdt het dichter bij huis en ziet een overeenkomst in het gedrag van Bernardo, die in eerste instantie niet naar zijn eigen gevoel durft te luisteren omdat dat ‘niet mag’ of ‘niet hoort’. Dat is vandaag de dag nog precies zo. Monicu zag een overeenkomst in het volgen van de kledingmode en dat er ook toen al tweedehands kleding was die werd aangepast aan de koper, vond Lut frappant. Patricia trok een heldere conclusie: “Wat mij betreft zijn de belangrijkste punten Macht en Geld. En dat kunnen we (helaas) naadloos op onze eeuw projecteren.”

De principes van Machiavelli

In het naschrift van de auteur kunnen we lezen dat de persoon Niccolò Machiavelli vele kanten had. Dat zien we terug in diens geschreven nalatenschap. Maar zou Machiavelli als vader ook een andere persoon zijn dan als de politieke adviseur? Johan dacht van niet: “Door de dwingende manier van mee doen (denk aan het moeten spelen van zijn toneelstuk of het moeten meelezen van zijn geschriften) maakt hij zijn kinderen onderdeel van zijn werk. Wat ik ook opvallend vind is dat Niccolò zelfs schaakt met de gevoelens van zijn zoon en het gearrangeerde huwelijk. Als Bernardo dan eindelijk zelf keuzes maakt is Niccolò daar niet per se tegen, maar ziet het als uitkomst van onderhandelingen.”

Machiavelli’s belangrijkste werken Il Principe en Discorsi – Gedachten over staat en politiek kenden de meeste deelnemers wel. Dat hij ook de auteur is van toneelspelen zoals ‘La Mandràgola’ (De alruinwortel) was een grote verrassing. Vooral voor Mieke: “Uit het verhaal bleek hij uiteindelijk een poëtisch toneel-tuintje in zijn hart te hebben, à la Shakespeare die toen nog geboren moest worden.”

In De zoon van Machiavelli zijn we zonder ze bewust als zodanig te herkennen, al heel wat citaten uit Il Principe tegengekomen. En nieuwsgierig geworden, durven de meesten van ons zich daar nu wel aan te wagen. Bij Lieuwe heeft het meesterwerk opnieuw aandacht gekregen: “mede omdat in het boek – ook al is het misschien fictief - we in aanraking gekomen zijn met de vaderlijke kant van Machiavelli. Dat moet ongetwijfeld een rol in zijn leven gespeeld hebben en met dit inzicht zou ik nog wel eens Il Principe willen lezen.” Maar voor Patricia hoefde het niet: “Ik heb het boek echt gezien als een historische roman, waarbij de ontspanning voorop staat.” Lut, Nadia en Tineke waren dezelfde mening toegedaan.

Een quote en het boek in tien woorden

Op de achterzijde van het boek staat een citaat van NRC Handelsblad over De zwarte koningin, de debuutroman van Catharina Botermans: "Botermans heeft een evenwichtige balans gevonden tusen verzinnen en de geschiedenis eer aandoen [...] Indrukwekkend.” Een citaat waarvan wij bekeken of het ook van toepassing kon zijn op De zoon van Machiavelli. Daar had Lut wat moeite mee, want “ook al las ik het boek heel graag, komt er meer fictie aan te pas dan feit.” Ook Bertine vond het in eerste instantie een moeilijke vraag, omdat zij meende te weinig historische kennis te bezitten om goed te kunnen oordelen. Inmiddels had zij al heel wat achtergrondinformatie opgezocht en geconcludeerd dat er veel meer geschiedenis in zat dan op het eerste gezicht leek. En een prettig leesbare roman, dat was het zeker geworden!

Dat schrijven nog niet zo makkelijk is, ondervonden we zelf bij het maken van een samenvatting van het boek in maximaal tien woorden. Maar het resultaat mocht er zijn:

• Lieuwe: Een boeiend verhaal over politieke intriges, familiegeheimen en keuzes maken
• Patricia: Intrigerend plot, gelaagde karakters, meeslepende historische fictie, fijne leeservaring
• Carmen: Een heerlijk historisch roman over je eigen mening terugvinden
• Lut: Vlotte historische roman, waarin werkelijke feiten met fictie worden aangevuld
• Bertine: Prettig leesbaar, historische setting, politiek, eigen pad kiezen, Machiavelli, boerenleven
• Nadia: Botermans is er knap in geslaagd een historische gebeurtenis te verpakken in een boeiende familieroman
• Mieke: Machiavelli’s nalatenschap verwerkt in verhaal over frictie liefde en macht
• Tineke: Pakkend verhaal passend in het tijdsbeeld over persoonlijke keuzes maken
• Edwin: Feiten en fictie die elkaar niet echt nodig hebben
• Ronny: In 16e-eeuws Florence kiezen Machiavelli’s kinderen een eigen toekomstpad
• Hullemans: Machiavelli : pragmatisch politicus en invoelend vader in onderhoudende roman
• Johan: Een zoon wordt zelfstandig in de historische context van Florence
• Saskia: Een vlotte historische roman over Machiavelli en zijn twee kinderen
• Anneke: Vlot leesbaar, mooi tijdsbeeld, persoonlijke groei en keuzes maken
• Monicu: Veelzijdige kijk op Machiavelli door de ogen van zijn zoon
  
  

Nog even terugkijken

“Groeien de verwachtingen, dan groeit ook het lijden”. Een prachtig citaat dat Bertine aanhaalde om het gevaar van hoge verwachtingen te onderstrepen. Het is precies de reden dat zij het liefst redelijk onbevangen een Leesclub instapt.

Nog even terugkijkend naar de verwachtingen vooraf konden we wel zeggen dat deze zijn grotendeels zijn uitgekomen. Bij de een wat minder, bij de ander wat meer. Zoals bij Mieke, die vooraf weinig tot niets over Machiavelli wist en veel leerde over deze historische figuur. Haar oorspronkelijke vooroordelen werden volledig ontmanteld.

De deelnemers die hadden verwacht iets meer over Machiavelli in politieke zin te weten te komen hadden er wat meer moeite mee, zoals Lieuwe, die graag een kijkje had gehad in de werkwereld van Machiavelli, waar hij verbleef voor hij 's avonds naar huis kwam.

Ook de verwachtingen van Tineke zijn deels uitgekomen: “....ik heb veel geleerd over Bernardo en het leven in die tijd en de politieke omstandigheden. Alleen een hevig verzet van Bernardo tegen Niccolò heb ik niet echt op die manier ervaren. Verder vind ik het wel een heerlijk boek om te lezen.”

En hoewel sommigen het nawoord wat magertjes vonden, was Lut er wel over te spreken: “... Dat de historische achtergrond niet helemaal klopte en veel fictie bevatte, neem ik er bij. In dit geval is het in het nawoord verduidelijkt.”

Saskia vatte het samen: “Ik had een fijn leesbaar boek verwacht, waarin feit en fictie in elkaar overvloeien. Mijn verwachtingen zijn dus uitgekomen!”

DE WAARDERING

“Catharina Botermans is er knap in geslaagd om een historische gebeurtenis te verpakken in een boeiende familieroman.” (Nadia)

Het bleek nog niet zo makkelijk om dit boek een passende waardering te geven. Afhankelijk van met welke verwachting men aan het boek begonnen was werden de sterren uitgedeeld: 1x 5 sterren, 6x 4 sterren en 8x 3 sterren. Met een gemiddelde van 3,5 sterren sluiten we deze boeiende leesclub af.

Met dank aan alle deelnemers, die zich met veel enthousiasme stortten op de veelheid aan vragen en subvragen. Er is niet veel onbesproken gebleven.

En natuurlijk dank aan Catharina Botermans, die tijd vrijmaakte om op al onze vragen uitgebreid te antwoorden.

Ronny van Erp, 29 oktober 2023