Met vijftien deelnemers begonnen we, warm gemaakt door de flaptekst en een fragment, aan deze leesclub met In een land zonder vogels van Harry Kalmer. Het werd een levendige discussie want samen ontdekten we dat dit een boek is waar heel wat over te vertellen valt.

Pieter Rouwendal van uitgeverij Manuzio kwam eveneens langs en beantwoordde onze vragen uitgebreid.

In een land zonder vogels is de laatste roman van de Zuid-Afrikaanse auteur Harry Kalmer (1956- 2020). Het is wel het eerste boek van zijn hand dat in het Nederlands werd vertaald. Dat gebeurde door Rob van der Veer. Kalmer overleed op 26 juni 2019 en het lijkt erop dat hij met deze roman nog een boodschap aan zijn lezers mee wou geven.

Korte inhoud (achterflap)

Het was het vijftiende jaar van de econocratie. Politieke partijen waren vervangen door corporaties. Dankzij de technologie, de toenemende regenval en het veranderende klimaat konden we onderdak bieden aan bijna 150.000 verkleumde, dankbare Amerikanen en Canadezen. Voor zowel de nieuwkomers als de gevestigde inwoners braken er tijden van voorspoed en een beter leven aan. Dat geloofden we tenminste, of zo werd het ons verteld. Maar nu leer ik een nieuwe taal. De taal van de herinnering.

In een wereld waarin alles gecontroleerd wordt, raakt een arts betrokken bij een complot waarvan hij de omvang niet bevat. Op zijn vlucht door een verwoest landschap blijkt hij slechts een pion te zijn. Tot hij beseft dat zijn herinnering en zijn eigen wil niet door een ander beheerst kunnen worden.

In een land zonder vogels is een roman die ingaat op de vraag wat het betekent om mens te zijn. Is een verzetsdaad het enige antwoord in een omgeving van onderdrukking?

Discussie

Het verhaal van Adam Burger speelt zich af in een niet zo verre toekomst. Daarin vinden we veel linken met actualiteit en de huidige maatschappij. Dat, maar ook de opbouw en stijl van het boek, zorgde voor heel wat gedachtewisselingen.

Cover

Dat begon al bij het analyseren van de cover: zwarte letters op een witte achtergrond met enkele groene kleuraccenten. In elke letter vinden we een afbeelding terug die refereert aan het verhaal. Een zoekprent of puzzel waar al heel wat over te zeggen viel.

Emdeke: Het verhaal is even verhullend/onthullend als de kaft. Wat is waar en wat niet? Wat is echt en wat verbeeld?

Carole: Ik ging al voor de cover , sowieso voor de tekst en dat er heel veel vogels tussendoor staan. Lekker tegendraads doordat er op de cover zoveel dingen opstaan “de toren”, de doodskop, de hyena, de soldaten, de tekst, de vogels. Heel veel steekwoorden voor een goed verhaal.

Personages

Adam Burger – Adam als eerste mens en burgers zijn we allemaal – staat symbool voor ‘de mens’. Door hier verder op in te gaan ontdekten we dat veel namen uit het boek een symbolische verwijzing hebben: Moses, Jemima (naar de dochter van Job, ook hij moet zijn dochter afgeven, = tortelduif), Sybille (profeet), … Als hoofdpersonage wekt Burger geen sympathie op al is er hier en daar wel begrip voor zijn daden. Het is als lezer moeilijk om mee te leven en de woorden vlak en koud of eerder passief werden weleens genoemd. Bijna niemand herkent zichzelf in deze Burger maar hoever zouden we zelf gaan om iemand te redden?

Marianne:Als Adam Burger symbool staat voor de mensheid in het algemeen dan had Harry Kalmer geen hoge pet op van mensen in het algemeen. Misschien blijkt dat ook wel uit het boek.

Betsy: Je kunt niet echt met hem meeleven, omdat er net iets te dik door Kalmer is opgelegd dat Adam alleen voor zijn eigen rust en liefdes leeft (en hij dat afkeurt).

Inhoud en stijl

Aan de staccato schrijfstijl van Harry Kalmer is te merken dat hij eveneens toneelstukken schreef en journalist was. Vooral in het tweede deel van het verhaal valt dit op. De ene houdt er wel van, de andere ziet het liever wat poëtischer.

Els: Die zeer korte zinnen, in het tweede deel, lijken inderdaad op een scenario-tekst. Als die stijl kortstondig wordt gebruikt, bevordert dat ongetwijfeld de leesbaarheid. Maar het duurde te lang voor mij. […] De schrijfstijl van deel 1 en deel 3 bevielen me veel beter.

Gerard: De schrijfstijl van Kalmer bevalt mij wel. Korte bondige zinnen. Goede vlotte dialogen tussen de personages. Niet te veel uitwijdingen in de tekst. […] Goede toneelschrijvers laten het publiek meewerken met het stuk dat ze schrijven. Ik bedoel hiermee, dat er niet veel emotie en beschrijving van een scene wordt meegegeven in de geschreven tekst. Het publiek moet zelf ook invullen, dus meewerken met de spelers. dan blijft het boeien. Kalmer geeft in dit boek de lezer voldoende ruimte om zelf dingen in te vullen en dat vind ik heel prettig.

Het boek is opgedeeld in drie delen die verwijzen naar vogels: fladderen, vliegen en landen. Volgens sommigen onder ons lukraak gekozen, anderen zien er een verwijzing in naar de verdwenen vogels (vrijheid?) of de fases die Adam Burger doorloopt. Tegelijk wisselt de ik-verteller in deel één en in deel drie af tussen verhalend en belevend vertellen. Functioneel of niet? In ieder geval ontdekten we dankzij Heidi de term "stupid 'women in refrigerators'-trope".

Heidi: De opbouw met de terugblikken er in, vind ik mooi en functioneel. Zoals ik al eerder aangaf: als hij dat op een andere manier gedaan had, had hij veel te veel uit moeten leggen en was er een grote kans geweest dat het verhaal saai was geworden. […] … en krijgt ze niet meer diepte dan een stupide 'women in refrigerators'-trope. Waar is haar redemption arc? Grijze mannenliteratuur, zucht.

Helma: De opbouw bracht mij voldoende spanning, in ieder geval zodanig dat ik door wilde blijven lezen. Het spannendste vond ik deel 2 en zeker het einde vond ik schokkend. Daarna komt alles in een rustiger vaarwater en is het einde nogal abrupt. Maar al met al ben ik tevreden over hoe Kalmer zijn verhaal heeft opgebouwd.

En er viel nog heel wat meer te bespreken dan enkel het verhaaltechnische. Dit boek bevat namelijk erg veel quotes waarover we met elkaar van gedachten wisselden.

Wil startte met een quote die een belangrijk thema in dit verhaal uitlicht: “Mensen raken overal aan gewend, vooral als ze niet persoonlijk worden getroffen.” Een waarheid als een koe en dat verklaart tevens het wegkijken en waarom het soms zo lang duurt voordat mensen in opstand komen. Maar dat geeft, vaak de verkeerde, mensen wel de gelegenheid om grip te krijgen, zodat als er tegen ze in opstand gekomen wordt, ze niet zo makkelijk meer weg te krijgen zijn.

De quote die Ronald uitkoos sluit daar ook bij aan: ‘Doelbewust in zalige onwetendheid van alle onrust, geweld, vervuiling en ander crises in het land. Over de rest van de wereld probeerden we nog minder te weten. We probeerden een leven te leiden zonder oorzaak of gevolg.’ Dit beschrijft toch wel de leegheid van het bestaan van Adam en Sybilles’ leven na hun verhuizing naar de ommuurde enclave van rijke mensen. Afgesloten van de werkelijkheid. Het doet mij denken aan hedendaagse mensen die nauwelijks geïnteresseerd zijn de in de grote problemen op aarde. De ‘Kop in het Zand steken” en “Na mij de zondvloed” mentaliteit.

Het verhaal speelt zich af in een niet zo verre toekomst. Vergelijkingen met actualiteit bleven niet uit. Velen van ons zagen zeker overeenkomsten met de maatschappij waarin we leven of hoe we ons als mens gedragen. We werden aan het denken gezet over klimaat, democratie en het egocentrisme van sommige mensen. Voor de ene een reden om In een land zonder vogels te bestempelen als een boek met ‘dat ietsje meer’, anderen vonden dat daar meer voor nodig was.

Elisabeth: Je ziet door de decennia heen dingen veranderen: een democratie wordt communisme, of sharia-staat, of er komt een 'lente', of er komt een militair regime, en dan wordt er weer voor de democratie gevochten. Het is te makkelijk om te zeggen dat de democratie de enige 'goede' regeringsvorm is. Ik bedoel, hoe democratisch is ons land? Ik moest bij het boek van Kalmer denken aan N-Korea. Het is een illusie om te denken dat het nergens in de wereld gebeurt, wat hier beschreven staat. Wat dat betreft is het een boek van alle tijden.

Nanniebe: Ik vind het wel een boek met een ‘ietsje meer’, maar dat zie je pas als je de moeite neemt om erover na te denken en wat langer stil te staan bij het boek, zoals we hier nu gedaan hebben. Als je het boek leest als spannende sci-fi - wat ook goed kan - dan lees je er ook zo overheen.

Het lijkt allemaal een beetje somber, dat mensbeeld van Kalmer dat verschillende lezers heel realistisch vinden maar in het einde zien we hoop.

Uitgever Pieter Rouwendal was bereid om onze vragen te beantwoorden en hielp ons zo mee op weg om al raisonnerend de diepere lagen en de symboliek te ontdekken. Dat verwoordde hij heel mooi en duidelijk:

En het kortstondig verschijnen van een paar vogels symboliseert die verandering, niet alleen bij Adam Burger, maar in de maatschappij.
En dan maakt die Burger een keuze. Hij die eerst laf was, vooral aan zijn eigen rust en comfort dacht, hij doet het niet langer. En volgens mij is dat de eigenlijke boodschap van Harry Kalmer: die gewone Adam Burgers, die gewone kleinburgerlijke burgermensjes die doorgaans kortzichtig zijn en aan zichzelf denken, díe mensen moeten de eigenlijke keuzes maken en in verzet komen. Dan komen de vogels weer terug, volgens mij een symbool van vrijheid en geluk.

Eindoordeel

Marloes: Wie de tijd neemt er eens rustig over na te denken, zal genieten van dit verrassende boek waarin Kalmer veel ruimte overlaat voor eigen interpretatie.

Kelly: Het boek kreeg van mij vier sterren.
"Adam Burger doet maar wat er van hem gevraagd wordt zonder hier verder over na te denken. Voor mij toont dit boek vooral aan wat de gevaren hiervan zijn en wat een impact mensen die gewoon volgen kunnen hebben."

Hoewel de leeservaring van de deelnemers aan deze leesclub heel verschillend was, waren we het er grotendeels over eens dat Harry Kalmer met dit verhaal – dat hij schreef tijdens zijn ziekte (wetend dat hij zou sterven?) – een boodschap aan zijn lezers wil meegeven. Vooraan schrijft hij ook letterlijk ‘voor mijn lezers’. Hij waarschuwt ons de kop niet in het zand te steken, niet enkel voor eigenbelang te gaan, herinneringen uit de geschiedenis niet te vergeten. Als we dat doen, is er hoop.

In sterren uitgedrukt ziet dat er zo uit: 1x 2 sterren, 7x 3 sterren en 7x 4 sterren: gemiddeld 3,4 sterren!

In beeld zien onze indrukken er zo uit: