Eindoordeel
In de laatste maand van 2016 bogen 34 enthousiaste lezers zich over de nieuwste roman van Rindert Kromhout: Een Mann. De verwachtingen zijn hooggespannen: meerdere lezers kennen de werken van leden van de familie Mann; anderen kennen werk van Rindert Kromhout, zoals de Bloomsbury-trilogie.
Dat iedereen er zin in heeft, blijkt uit de drukte in het leescafé: in het totaal werden er 864 bezoekjes aan de digitale ontmoetingsruimte gebracht waar leesclubcoördinator Ellen als een echte gastvrouw iedereen persoonlijk van harte welkom heette. Van menig bezoeker is de tbr/ntl-stapel gegroeid. Mephisto, De Toverberg, Bloomsbury-trilogie: ze vonden een plek op menige lijst en een aantal lezers nam zich voor om boeken te herlezen om te ervaren ‘hoe boeken (de schrijvers) met elkaar praten en dat jij dat ‘hoort’. ‘
Een Mann
Klaus Mann, negentien jaar oud, ervaart dat hij voortdurend in de schaduw van zijn beroemde vader staat. Niet alleen als het gaat om zijn prille schrijverschap, maar ook als mens. Waarom wijst zijn vader hem steeds af? Wat doet hij eigenlijk verkeerd? Ogenschijnlijk simpele vragen, maar Klaus durft een gesprek met zijn vader niet aan. Hij besluit hem een brief te schrijven. Deze brief groeit uit tot een roman over een welgestelde familie van schrijvers en toneelspelers in het onrustige München aan het begin van de twintigste eeuw.
Young Adult of toch niet?
De eerste vraag waarover de lezers zich bogen, ging over de schrijfstijl. Al heel snel draait de discussie om de vraag: is dit een Young Adult-boek of niet. De schrijfstijl is volgens de meeste lezers eenvoudig; sommige lezers vinden het zelfs té eenvoudig, waardoor de neiging ontstaat om het als een YA-boek te bestempelen. Qua schrijfstijl en thematiek zou het daar prima binnen passen, maar juist het onderwerp zal ervoor zorgen dat de YA-doelgroep dit boek niet snel zal pakken. Corine en Saskia gooien het over een andere boeg en benoemen de schrijfstijl als ‘zacht’ en toegankelijk, waardoor Kromhout het boek aantrekkelijk maakt voor een groot en breed publiek. Hij weet de lezers mee te nemen op een reis naar iets onbekends en maakt je nieuwsgierig naar andere werken.
De discussie gaat verder over de vraag of deze schrijfstijl bij Klaus Mann past. Immers: we lezen ‘zijn’ uitgebreide brief, maar de stijl lijkt niet te passen. Het contrast met bijvoorbeeld Mephisto is groot. Hanneke en Marjo buigen zich over de vraag wanneer Klaus ‘volwassen’ werd en dus volwassener zou kunnen gaan schrijven. Uiteindelijk is er natuurlijk maar één manier om te weten te komen waarom Kromhout voor deze stijl heeft gekozen: laten we het hem vragen! Kromhouts antwoord: ‘In mijn boeken streef ik een helder, zuiver taalgebruik na. De taal moet in dienst staan van het verhaal. Ik keer iedere zin dertig keer om tot er precies staat wat er volgens mij moet staan. Dat heeft niets met 'kinderlijk' te maken. (Laat als je het boek leest even los dat ik ook kinderboeken heb geschreven.) Neem de eerste vijftig bladzijden van het boek en wijs me de kinderlijke of kinderachtige zinnen aan en ik geef onmiddellijk mijn ongelijk toe. Maar als je bedoelt dat de dialogen tussen de heel jonge Klaus en Erika kinderlijk zijn: ja, uiteraard, maar dan zijn er kinderen aan het woord.’
Mooie zinnen waren er volop. Ellen kiest voor een zeer toepasselijke quote binnen deze discussie: ‘ “De één heeft een meesterwerk op zijn naam staan, de ander heeft een gretig en groot publiek.” Hij plukte aan zijn sik. “Ook met meesterwerken kun je een groot publiek bereiken,” zei vader. “Lang nadenken over zinnen en passages betekent niet dat een boek onleesbaar wordt.” “Maar te lang nadenken haalt de spontaniteit uit een verhaal,” zei oom Heinrich. ‘ Wendy kiest voor: ‘Een schrijver heeft maar één lezer tegelijk, en die lezer wordt geraakt of niet. Een schrijver geeft uitsluitend privévoorstellingen.’ Daarbij werd ook de ironie gewaardeerd: ‘Een vader is per definitie een onbegrepen man.’ of: ‘Een schrijver moet ongelukkig zijn (...), dat levert mooie boeken op.’
Saskia hoopt dat er een vervolg op Een Mann komt en haar wens gaat in vervulling. Kromhout: ‘dat grote drama komt nog, want ik ben nog niet klaar met Klaus en zijn leven en belangstelling waren in de jaren dertig behoorlijk anders dan in zijn jeugd.’
En analyse-technisch?
Roosje waardeert de ronde structuur van het verhaal: aan het eind kun je weer vooraan beginnen. De flashbacks zorgen ervoor dat de vragen die je als lezer krijgt, vlot worden beantwoord. Op die manier beleef je de jeugd van Klaus Mann samen met hem. Marjo benoemt het gesprek met Uto. Dit gesprek zorgt ervoor dat we zien dat twee mensen een situatie heel verschillend beleven en dat we als lezer rekening moeten houden met het feit dat het Klaus’ perspectief en interpretatie is. We discussiëren nog even over de vraag of een ik-perspectief beter zou zijn geweest, maar we komen tot de conclusie dat het gekozen perspectief (alwetende verteller) het verhaal prima weergeeft.
Zo was het en zo waren zij
De hoofdpersonen en hoe ze worden weergegeven was de volgende vraag waarover we ons bogen. Voor het verslag beperken we ons even tot Klaus, Erika, Thomas en Meilein. Wendy bijt het spits af en benadrukt de hang naar erkenning van Klaus. Hij wilde door iedereen graag gezien worden. Tegelijkertijd komt hij egocentrisch en eenzaam over. Het moment waarop hij vraagt: ‘denk je dat de tovenaar meer van jou houdt dan van mij?’ en zijn zus doodleuk antwoordt: ‘Dat weet ik wel zeker.’ maakt indruk. Tea ziet dat Klaus ook zijn eigen rol in het gezin en zijn eigen functioneren onderzoekt: ‘hoe eerlijk kun je jezelf neerzetten?’ Wanneer alles op papier moet komen, kan dat erg confronterend zijn. Ellen stelt dat er niet veel mensen zijn waar Klaus echt om geeft. Hij lijkt dol te zijn op René, maar als deze ernstig ziek is, interesseert het Klaus weinig. Ook zet het gesprek met Uto hem niet aan het denken over het feit dat zijn eigen werkelijkheid blijkbaar anders is dan die van een ander. Sanneke ziet hoe Klaus langzaam maar zeker toewerkt naar zijn eigen geestelijke en lichamelijke ondergang: het overmatig drankgebruik en zijn behoefte aan nicotine lijken daarvoor aanwijzingen te zijn. Roosje wijst op zijn ‘gekoketteer met het homo-erotische-dandyschap a la Oscar Wilde en min of meer promiscue omgang met jongens’ die plaatsmaakt of wil maken voor het serieuze schrijverschap. Juist dit wijst zijn vader af.
Erika, de zus van Klaus, heeft een belangrijke rol in het leven van Klaus. Ze delen de hang naar erkenning. Ze fantaseert/liegt veel en komt overal mee weg. Ze gaat haar eigen weg en stevent recht op haar doel af, zonder zich druk te maken om conventies en mores. Guido ziet haar als een ‘ongedwongen meid, deugnietachtig type’, die wel bij iedereen in een goed blaadje komt te staan. Uiteindelijk ‘conformeert’ ze zich wel aan haar sociale afkomst en stand. Roosje noemt haar een ‘lesbische spring-in-het-veld en tomboy met het hart op de tong’.
Dan is er ook Meilein, de moeder van Klaus. Haar opofferingsgezindheid en haar loyaliteit vallen op. Ze maakt geen onderscheid tussen haar kinderen en schikt zich in haar lot. Marijke ziet haar als de manager van het hele ‘gebeuren Mann’ en ze heeft daarvoor haar eigen cognitieve en creatieve talenten opzij geschoven. Zoals Annet stelt: de man is het hoofd en de vrouw is het nekje, als het nekje draait, draait het hoofd mee’.
Natuurlijk is Thomas Mann zelf ook een belangrijk personage in het boek. Hij lijkt zich maar weinig aan te trekken van zijn gezin, maar volgens Guido is dat maar schijn. Hij weet alles wat er rondom hem gebeurt, ondanks dat hij zich het grootste deel van de dag terugtrekt om te schrijven. De verhouding met Klaus wordt door hem anders beleefd dan Klaus dat zelf doet. Guido denkt zeker te weten dat Thomas trots was op zijn kroost. Geertje is het op dit punt niet helemaal eens met Guido. Zij signaleert dat Thomas totaal niet doorheeft hoeveel moeite zijn vrouw moet doen om het gezin van eten en kleding te voorzien. Thomas vindt het allemaal maar vanzelfsprekend…, maar dat was het natuurlijk helemaal niet. Ellen vult aan dat we Thomas uiteraard alleen maar via Klaus leren kennen en voor Klaus is alleen de houding van zijn vader ten opzicht van hem belangrijk.
Guido en Daan waarderen het dat Kromhout erin is geslaagd om elk personage tot ontwikkeling te laten komen, met hun eigen karakter, hun eigen geaardheid en hun politieke overtuiging in het onstabiele Duitsland. Ieder personage beleeft een eigen groei.
Natuurlijk heeft Kromhout ook onze opmerkingen en vraagtekens gelezen. Zijn reactie: In mijn boek ben ik zo dicht mogelijk bij de werkelijkheid gebleven. De vorm is uiteraard door mij bedacht (het is een roman en geen documentaire of biografie), maar de karakters en gebeurtenissen kloppen met hoe het was. Ik las dat een aantal van jullie meer drama had gewild: meer oorlogsgebeurtenissen bijvoorbeeld, maar die speelden nu eenmaal geen grote rol in het leven van de jonge, behoorlijk egocentrische Klaus. Andere lezers hoopten op een groter, duidelijker conflict tussen Klaus en zijn vader (die door zijn kinderen inderdaad 'de tovenaar' werd genoemd), maar dan had ik mijn fantasie de vrije loop moeten laten en dat wilde ik niet.
Andere lezers menen juist dat ik de werkelijkheid teveel heb losgelaten, maar zij vergissen zich. De eerste versie van het script heb ik aan een paar Mann-deskundigen (mensen die werkelijk alles van de Manns weten) laten lezen. Zij hebben me op een aantal punten gecorrigeerd. Over de eindversie kan ik dus met zekerheid zeggen: zo was het en zo waren zij.
En dit viel verder nog op
Paul vond de relatie tussen vader en zoon het meest opvallend (vandaar dat Kromhout er ook een boek over schreef ;-) ). Onduidelijk is waarom Klaus zich niet geaccepteerd voelt. Er is geen sprake van een groot conflict of duidelijke uitspraken die blijk geven van het achterstellen. Marjo benoemt de worsteling van Klaus met zijn omgeving en met zichzelf als het opvallendste aspect in dit boek. De hunker naar liefde en aandacht, zoals Wendy het benoemt, past hier natuurlijk bij. Guido vindt het opvallend dat Erika overal mee weg komt, wat ze ook gedaan heeft. Hanneke vindt de daverende stilte tussen Klaus en zijn vader het meest opvallend: ‘De ergste pijn van Klaus is dat hij snakt naar woorden van genegenheid en waardering van zijn vader, maar Thomas wenst daar niet toe gedwongen te worden om welke reden dan ook. Thomas wil koste wat kost een conventionele vader-zoonrelatie in stand houden.’ Karin is verrast door de openheid over homoseksualiteit, gezien de periode waarin het boek speelt (rond WO I).
Marianne complimenteert Kromhout met de manier waarop hij Klaus als een echte adolescent weet neer te zetten, terwijl Roosje, Gigi en Petra de structuur als opvallendste element kiezen. Tea benoemt de subtiliteit in het boek. Verschillende zaken worden niet helemaal uitgesproken: aftastend, reflectief. Ellen vindt de keuze van Kromhout om het boek te schrijven vanuit een jonge Mann bijzonder. Ze vindt het ongeloofwaardig dat een getalenteerd iemand als Klaus dat op deze manier doet. Het lukt de auteur niet om haar te overtuigen. Ook Hanneke sluit zich hierbij aan. Zij vindt dat Kromhout in dit geval niet met ‘dichterlijke vrijheid’ zou moeten spelen.
Er wordt nog een discussielijntje opgezet over de onderlinge verhoudingen binnen de familie Mann. Veel is uiteraard al gezegd binnen de andere lijnen. Tea en Anneke denken dat Thomas zichzelf gespiegeld ziet in Klaus en daardoor de worsteling van Klaus met zijn seksuele geaardheid herkent. Ze denkt dat Erika Klaus min of meer gered heeft: door het podium dat zij hem geeft, kan hij zich uiten. Klaus en Erika: de tweeling die geen tweeling is, maar zich wel als een tweeling gedraagt en zich naar de buitenwereld voordoet als een tweeling.
Enkele lezers vragen zich af of Thomas meer voor Klaus voelt dan een vader hoort te voelen, maar niemand kan dat echt hard maken. Ook hier worden we als lezers natuurlijk gemanipuleerd door het gekozen perspectief. Voor Marianne en Anja is het allemaal niet zo ‘nieuw’: ’Vaders die niet willen zeggen hoe trots ze zijn op hun zoon (hij zou maar ijdel worden) en zoons die het gevoel hebben niet de waardering te krijgen waar ze zo op hopen.’ Guido denkt zelfs dat de relatieproblemen in het brein van Klaus zijn ontstaan. Hij vindt dat zijn vader zich te weinig van hem aantrekt, maar dat was altijd al zo. De verhouding tussen Klaus en oom Heinrich is eigenlijk beter dan die tussen vader en zoon.
Ranking the stars
Het eindoordeel van de leesclub: 4 sterren (3,7). De meningen lopen uiteen van 5 stralende sterren tot 2 sterretjes. Het is aardig om te zien dat we onze oordelen op verschillende aspecten baseren: een deel benoemt in hun motivatie vooral stijl en structuur, een ander deel van de lezers let ogenschijnlijk meer op de inhoud. Uiteindelijk kan het een niet zonder het ander.
Rietje en Luc vinden het een zeer toegankelijk boek dat menigeen zal bekoren en dat zeker stof geeft tot nadenken. Anneke kan het boek bijna niet wegleggen. Inge en Marlies vinden het boek wel vlot leesbaar, maar er gebeurt voor hen te weinig. Ze hadden op wat meer spanning gehoopt. Anja waardeert vooral de beschrijving van de geschiedenis. Het boek nodigt uit om meer kennis op te doen en dat is ook wat Roosje mooi vindt aan dit boek, al ontbreekt er wel iets: ‘Interessant verhaal en leuk om te lezen, maar er was geen meerwaarde.’ Annelies daarentegen vindt het tempo van het verhaal veel te laag. Daan en Marjon ontdekken meerwaarde op een ander vlak: ‘Wat Rindert heeft bereikt is dat hij mijn belangstelling heeft gewekt of vernieuwd voor de Mann-familie.’ Ook Marianne en Marjo gaan meer boeken van een Mann lezen.
Annet is bijna van de familie Mann gaan houden: ‘Rindert Kromhout weet de familie wel op een zeer geloofwaardige en warme manier neer te zetten, je gaat echt van ze houden en het is moeilijk afscheid te nemen als het boek bijna uit is.’ Saskia verwoordt het bijna op dezelfde manier: ‘Als lezer heb je het gevoel zowel Klaus als zijn vrienden en familie écht te leren kennen.’ Corine heeft genoten: ‘Heerlijk om even helemaal te verdwijnen in de wereld van deze prachtige schrijversfamilie, waarin Klaus Mann opgroeit en zijn belevenissen vertelt.’ Annelies kan zich hier totaal niet in vinden. Voor haar komt de relatie tussen vader en zoon onvoldoende uit de verf: ‘Dit vind ik een gemiste kans bij dit thema.’ Het is duidelijk: zoveel lezers, zoveel zinnen.
Hanneke is kritisch: ‘Rindert Kromhout staat erop zijn eigen interpretatie over de jeugd van Klaus ten beste te geven en vindt het niet interessant om dicht bij de historische Klaus te blijven.’ Ze geeft twee sterren en staat daarmee bijna diametraal tegenover Gert die het boek vijf sterren geeft: ‘Samenvattend is dit boek een aanwinst voor de Nederlandse literatuur en ik zie dan ook uit naar het mogelijke vervolg.’ Wellicht geven beide lezers de leesclub het best weer: vol discussie en het bij vlagen absoluut niet met elkaar eens. Precies zoals een boeiende leesclub zou moeten zijn.
Op weg naar een eindoordeel
Bij deze leesclub kozen we, vanwege het grote aantal deelnemers, voor een andere aanpak dan ‘normaal’: iedere vraag kreeg een eigen discussiepagina, waardoor de discussie overzichtelijker werd (heel fijn voor de makers van het eindverslag) en discussielijnen beter te volgen werden. Tea heeft met plezier meegedaan: ‘Fijne leesclub met veel interactie en voor mij ook vooral nieuwe ontdekkingen, inspiratie’. Ze verwoordt hiermee wat veel andere lezers ook schreven.
Rest ons nog Rindert Kromhout te bedanken voor de moeite die hij heeft genomen om onze vragen te beantwoorden: Rindert, bedankt voor je reacties!
