8 augustus, daar is het mailtje van Debbie! Tien lezers zijn geselecteerd voor de leesclub rond Er stromen rivieren in de lucht van de Brits-Turkse Elif Shafak. Leesclubs rond een Boek van de Maand tellen inderdaad niet de reguliere vijftien, maar slechts tien ingelote deelnemers. Naar goede gewoonte volgden de voorstelpraatjes elkaar in snel tempo op. Op de boeken moesten we een weekje wachten, maar dat gaf ons de tijd om nog het een en ander uit te lezen en wat tips uit te wisselen. Ondertussen had zich een elfde deelnemer aangesloten, en echt helemaal last minute (de discussie stond op het punt te beginnen) mochten we de nummers twaalf en dertien verwelkomen; voor hen was het lezen tegen de klok.

Waarover gaat het boek?

Een eerste hoofdstuk, dat zich afspeelt in de zevende eeuw voor Christus, neemt de lezer mee naar Nineve, aan de voet van de Tigris, waar we kennismaken met koning Assurbanipal. Dit perspectief zal later in het boek niet meer terugkomen, maar legt wel de basis voor alles wat volgt: drie verhaallijnen, die af en toe een raakpunt hebben en die, wat niemand zal verwonderen, uiteindelijk zullen samenkomen. Allereerst is er het verhaal van Arthur, geboren in 1840 in de sloppenwijken van Londen, maar dankzij een grote portie doorzettingsvermogen in contact gekomen met overblijfselen uit het oude Mesopotamië, onder andere met het wereldberoemde Gilgamesj-heldenepos. Daarnaast zijn er twee meer recente verhaallijnen: die van de tienjarige Narin uit Turkije, die uitkijkt naar haar doopfeest en die van dertiger Zaleekhah, een waterwetenschapper uit Londen.

Verhaalopbouw, vertelperspectief, schrijfstijl

Voor we ons aan de feitelijke discussie waagden, hebben we de cover van het Nederlandstalige boek vergeleken met de Amerikaanse, de Duitse en de Kroatische, en daaruit bleek dat onze blauw-witte voorkant duidelijk de voorkeur genoot.

Sanne zet duidelijk uiteen hoe ons leesclubboek is opgebouwd en voor welke perspectieven de auteur gekozen heeft: “Ik vind Er stromen rivieren in de lucht een mooi opgebouwd verhaal waarin één regendruppel een verbindende factor is tussen de verschillende personages die in verschillende tijdsperioden en in verschillende delen van de wereld leven. […] Het verhaal wordt verteld in de derde persoon en volgt meerdere personages. Het kent zelfs het wonderlijke perspectief van de regendruppel. […] Doordat het verhaal zich in verschillende tijdsperioden afspeelt, speelt Shafak met flashforwards en flashbacks.”

Al tijdens het lezen wordt in het leesclubcafé meermaals geroepen hoe mooi de taal is. Silke laat weten: “Ik ben het zeer rustig aan het lezen, met een laag leestempo, omdat de zinnen zeer mooi zijn en ik ze echt tot me wil laten doordringen. Ze zijn te mooi om er doorheen te rushen.” Chrystel verwoordt haar ervaring als volgt: “De schrijfstijl is heel zintuiglijk; door de uitgebreide beschrijvingen van de verschillende omgevingen heb je het gevoel alsof je alles zoals de personages ruikt/proeft/ervaart. […] Het viel me op dat de taal in het boek per personage verschilt: zo is de waarneming van Arthur heel nauwkeurig en analyserend vanuit zijn verwondering en nieuwsgierigheid naar de wereld, terwijl de stukken van Zaleekhah iets zakelijker en meer vanuit vertwijfeling geschreven zijn. Narins waarneming is die van kinderlijke nieuwsgierigheid en het verlangen naar verhalen en kennis over de wereld.”

Zonder dat we het op voorhand afgesproken hadden, heeft vrijwel iedereen een aantal citaten genoteerd. De zinnen die Shafak uit haar pen tovert, zijn af en toe geweldig mooi en zetten vaak tot nadenken aan. Ze is ook heel sterk in metaforen. La vida es bella koos voor een stukje over armoede: “Als armoede een plaats was, een onherbergzaam landschap waar je expres in werd geduwd of per ongeluk in terechtkwam, dan zou het een vervloekt bos zijn - een vochtige, naargeestige jungle waar de tijd stilstaat. De takken grijpen je vast, de boomstammen houden je tegen, de doornstruiken trekken je terug en willen je niet laten ontsnappen. Ook al zou je het ene obstakel kunnen omhakken, dan komt onmiddellijk het volgende ervoor in de plaats. Je schaaft je handen open, terwijl je blijft ploeteren om ergens anders een pad vrij te maken, maar zodra je even niet oplet word je weer omringd door de bomen. Armoede ondermijnt je wilskracht, stukje bij beetje.”

Personages

We hebben er in deze leesclub voor gekozen om vooral de drie dragende personages te bespreken. Zowel Arthur, Narin als Zaleekhah kregen een eigen draadje waarin we alle informatie over hen verzamelden en het hadden over hun rol in het verhaal. Het werd meteen de drukst bezochte discussiepagina.

Daarna gingen we op zoek naar overeenkomsten tussen de drie hoofdpersonages, en die bleken talrijk te zijn.

Water en Gilgamesj

Water speelt een bijzonder grote rol in het boek. Er is die ene specifieke waterdruppel, er zijn de rivieren Theems en Tigris, er zijn de begraven rivieren, enzovoort. Maaartje zegt onder andere: “Voor mij zijn de Theems en de Tigris op een bepaalde manier elkaars tegenpolen in het verhaal. Waar ooit eerder de Theems verschrikkelijk werd verwaarloosd en misbruikt door de mensen, geldt dat nu voor de Tigris (met de dam). De Theems was ongezond en werd gezond, de Tigris was gezond en werd ongezond.” 

Zoals één waterdruppel het alles verbindende motief is voor de levens van de personages, worden zij ook verbonden door het Gilgamesj-epos. Het heldengedicht van zo'n drieduizend dichtregels is een van de oudste literaire werken ter wereld, geschreven rond 2100 voor Christus in Sumer. Het epos heeft een grote invloed gehad op latere literaire werken, waaronder de Ilias en Odyssee van Homerus en de Bijbel, die een grote bakermat vormen voor de westerse literatuur.

De achterflap van ons leesclubboek noemde Gilgamesj al, wat bij sommige lezers grote verwachtingen schiep. Informatie over de inhoud van het epos is echter beperkt, het speelt vooral een verbindende factor in het boek, net zoals bijvoorbeeld het water doet. De grootste Gilgamesj-kenner en -liefhebber in de groep is ongetwijfeld Zwaantje: “De zin op de achterflap over het Gilgamesj-epos was de reden dat ik het boek kocht. Ik heb de vertaling van het epos heel lang geleden gelezen omdat ik geïnteresseerd ben in dit soort verhalen en saga's.”

Weetjes, kruisverwijzingen, thema's, scènes

De roman zit vol feiten, geschiedenis, cultuur en meer. Bij een van de discussievragen hebben we het gehad over de Jezidi’s, een Koerdische minderheid, en bepaalde gebeurtenissen uit 2014.

De leesclubdeelnemers zijn trouwens heel wat zaken gaan opzoeken. Frans Moberts zegt daarover: “Daarnaast zijn er twee zaken waar ik wat opzoekwerk naar gedaan heb: de cholera-uitbraak […] en het idee dat water een geheugen zou hebben, het onderzoek van dr Berenberg waar Zaleekhah aan heeft meegewerkt.”

Het boek kent handenvol kruisverwijzingen, die we zoveel mogelijk hebben proberen te verzamelen. Hier gaat het eindverslag niet verder op in, dat zou tot spoilers leiden.

Daarnaast wisten we eveneens heel wat thema’s te noteren, bijvoorbeeld armoede, ziekte door slechte voorzieningen, orgaanhandel en kunstroof. Aangezien personage Arthur zo nu en dan twijfelt of de beelden en tabletten uit Mesopotamië wel in een Brits museum horen en niet gewoon in het land van herkomst hadden moeten blijven of ernaartoe teruggebracht moeten worden, zijn we op dat thema dieper ingegaan.

Op de vraag naar scènes die bleven hangen, vertelde Ellen dit: “Ik vond de scène van de verstoorde doop van Narin indrukwekkend. Het was een simpele maar prachtige introductie op het verhaal van Narin. Het archaïsche beeld van een groep (' grotendeels bejaarde') Jezidi's die aan eeuwenoude tradities proberen vast te houden en in hun ritueel worden gestoord door bulldozers. Het was een bijna een scène uit een film, ik zag het moeiteloos voor me. en het zoog me meteen het verhaal van Narin in.”

Verkooppraatjes en beoordeling

Zoals wel vaker gebeurt in leesclubs, werden er korte verkooppraatjes geschreven. Earendil deed dat bijvoorbeeld zo: “Mocht je houden van een vlot geschreven boek over drie levens vol uitdagingen, die vervlochten zijn met elkaar, dan is dit jouw boek. Shafak schreef een roman met gigantisch veel verschillende belangrijke, actuele onderwerpen, die haar interesseren, dus ook jij als lezer zal geprikkeld worden!”

Van de tien ingelote deelnemers hebben er om verschillende redenen een aantal de leesclub niet tot een goed einde gebracht, waardoor we uiteindelijk negen recensies konden verwelkomen. Er stromen rivieren in de lucht kreeg 5 x 5 sterren, 2 x 4 sterren en 2 x 3 sterren, wat een gemiddelde van 4,3 sterren oplevert.

Verslag door Greet Braem, leesclubcoördinator