De zesde leesclub al met een nieuwe uitgave van Willem Elsschot, dankzij uitgeverij Polis mochten 15 lezers opnieuw meedoen met de leesclub rond zijn klassieker Lijmen/Het been, dit na de boeken Het tankschip, Pensioen, De verlossing, Kaas en Een ontgoocheling. Drie lezers sloten aan met een eigen (ouder) exemplaar. De deelnemers waren een mengeling van Elsschot-anciens en -nieuwelingen, en een aantal lezers stapten er zelfs mee uit hun comfortzone. Ook een heel aantal deelnemers kenden het uiteraard van hun schooltijd. Dit maakte de leesclub er alleen maar uitdagender op.

Lijmen en Het been actueel en autobiografisch

De romans Lijmen (1923) en Het been (1938) zijn moeilijk apart te beschouwen. Het verhaal van Lijmen staat nog wel op zichzelf, maar Het been kan niet apart gelezen worden van het eerste deel, al is het maar om de voorgeschiedenis van de personages te kennen. Is dit werk zoveel jaren later nog vlot te lezen en actueel? De meeste van onze lezers waren het daar volledig mee eens.

Guido: “Het meest opvallende in ‘ Lijmen ‘ is het actuele: de manier waarop mensen ‘ gelijmd ‘ worden, zeg maar ‘ bedrogen ‘ worden, scheelt weinig of niets met de huidige manier van ‘ klantenbinding ‘. Alles mag dan nu wel verlopen via ‘ de elektronische snelweg ‘, ‘ hersenspoelende, zich steeds maar opnieuw herhalende reclamespots op TV, ... het resultaat blijft hetzelfde. En,  natuurlijk, de mensen willen bedrogen worden. Onze nieuwsgierigheid brengt ons vaak in dergelijke situaties ...”

Marina: “Het boek is eigenlijk al zo lang geleden geschreven, maar toch nog zo actueel!”

Tommy: “Zoals bij velen raakte me vooral hoe actueel dit boek vandaag nog is. Ondanks alle moderne technologie is de basis van verkopen blijkbaar toch nog niets veranderd.”

Willem Elsschot/Alfons De Ridder rekent in dit boek af met de reclamewereld waarin hij zelf werkte om zijn kost te verdienen. Want ook werkelijk al Elsschots boeken hebben enkele autobiografische kenmerken meegekregen, overgoten met een fictieve saus. Hij werkte bij La revue continentale illustrée de l’Industrie, des Arts et du Commerce dat in Lijmen het Algemeen Wereldtijdschrift werd. Hij lijmde zelfs 100.000 exemplaren van dit blad aan een pensionaat in Namen waarvan de moeder-overste hem net als mevr Lauwereyssen zou hebben aangeklaagd, dit allemaal volgens Elsschot zelf toch.

Gigi: “Elsschot nam de reclamewereld waar hij zelf in werkte geregeld op de hak. In dit boek misschien nog wel het meest. Alle onplezierige praktijken uit die wereld komen aan bod.”

Naast zijn affiniteit met de reclamewereld, heeft Elsschot ook opnieuw de motieven over zijn houding ten opzichte van de kerk en van de strijd voor het gebruik van het Nederlands opnieuw hier en daar in zijn tekst ingebracht volgens enkele lezers.

Ontstaansgeschiedenis van de 2 verhalen

De bundel heeft eigenlijk een wat speciale ontstaansgeschiedenis: vanaf 1943 kwamen de twee verhalen telkens in 1 band uit. Tussen het verschijnen van beide publicaties was er een periode van 14 jaar waarin Elsschot 10 jaar lang ‘gezwegen’ heeft. Het blijft eigenlijk altijd wat gissen waarom Elsschot Het been als vervolg geschreven heeft op Lijmen hoewel het wel algemeen geweten is dat de vraag van Menno ter Braak aan Elsschot hier mee aan ten grondslag zou hebben gelegen.  Dat Elsschot met het tweede deel Karel Boorman wat meer genuanceerd heeft en menselijker heeft gemaakt, klopt volgens Guido wel.   

Tea vatte een tekst gevonden op DBNL* uit De Nieuwe Taalgids als volgt samen: “Het blijkt dat Elsschot in deze periode heeft geprobeerd helemaal af te rekenen met zijn idealisme, maar het lukte niet omdat het idealisme een deel is van zichzelf. Daarom is Laarmans (1) uit Lijmen een andere Laarmans (2) dan uit Het Been. Laarmans 2 is realistischer geworden en werd een compositie van Boorman en Laarmans 1. Zoals al het werk van Elsschot uit autobiografisch materiaal is opgebouwd, moest deze periode dus ook beschreven worden.”

Er wordt veel opgezocht in andere bronnen over een auteur als Willem Elsschot, omdat er natuurlijk ook zoveel over hem voorhanden is. Kristel: “Ik heb een artikel gelezen waarin staat dat Elsschot Het Been zelf beschouwde als een volgend hoofdstuk van Lijmen.”

We gingen op zoek naar elementen van humor en spanning in deze klassieker. Wat viel ons daarover op?

Inge: “Wat me raakt, is de humor in dit boek. Ik moet er heel erg om lachen, ik vind de hele situatie zo geestig: dat idiote Wereldtijdschrift, de hartstikke slimme, doortrapte oplichter Boorman, de klunzige handel bij de firma Lauwereyssen: wij zijn allemaal maar stumpers die ons door het leven worstelen, lijkt de boodschap, met daar dan bovenop: dus je kunt het maar beter niet te ernstig nemen.”

Els: “Het aller-grappigste vind ik dat telkens terugkeren van diezelfde aanhef, voor gelijk welke firma: ‘De tous les matériaux de l'architecture, le marbre est cette celui qui offre les plus admirables ressources ....’ Die zin wordt elke keer gewoon aangepast aan de firma die ze op dat moment aan 't lijmen zijn. En dan, bij mevr. Laureyssens, als Laarmans het ontwerp voorleest, en soms per ongeluk "piano's" zegt in plaats van "liftjes". Hilarisch.”

Zelfs een spin die aan het turnen leek op een stofferig boek, kon niet aan ons oog ontsnappen.

De spanning in het boek zou volgens Marjolein al van in het begin voelbaar zijn: "Telkens als hij zijn glas neerzette, ging zijn blik in mijn richting. En welk een blik, waarde vriend. Hij scheen de kracht er van te beseffen, want hij keek niet zozeer op mij als door mij heen, ..."

Kristel: “Wat mij de adem benam, was in Het been toen Mevr. L viel op de markt. ‘[…] hoorde ik een kreet en een geluid van vallend hout, als bij een kegelspel.... onder Boormans lag een zwaarlijvige vrouw en wat verder een zwart houten kruk met rood fluwelen armkussen.... Boormans hielp haar recht maar zij sloeg wanhopig haar benen uit als bij een zwemoefening op het droge. ... en weer hoorde ik dat kloppen als een spaak op de keien . En opeens bemerkt ik dat zij een houten been had.”

Schrijfstijl en stijlfiguren

Willem Elsschot heeft ook een unieke schrijfstijl, die hij doorheen al zijn boeken gebruikt. Dat de Elsschot-liefhebbers die al een tijdje meedraaien hier al van overtuigd zijn, is wel duidelijk. Hoe dachten de ‘nieuwe deelnemers’ hierover naar aanleiding van dit boek?

Els: “Door de beknopte schrijfstijl ging mijn aandacht in eerste instantie volledig uit naar de inhoud. Dat is heel anders dan bij bv. Couperus, waar ik meteen ondergedompeld werd in de mooie zinnen, die echter ook het goede verhaal niet in de weg staan. Hoe vaak ik al stukjes uit Eline Vere heb herlezen en uit De Stille Kracht! Ik denk niet dat ik Lijmen/Het been nog vaak ga herlezen. Ik ken nu de inhoud, en dat is het dan.”

Ingrid: “De schrijfstijl van Elsschot ligt mij wel. Het leest heel makkelijk ook al komen er Franse woorden in voor die je, gelukkig, achterin op kan zoeken. Het verhaal is niet voorspelbaar, het kan nog alle kanten op gaan en dat vind ik heel prettig. Dit is het enige boek wat ik heb gelezen van Elsschot dus ik heb geen vergelijkingsmateriaal.”

Marjolein: “De schrijfstijl van Elsschot ligt me wel, ik heb inmiddels Kaas gelezen en ben begonnen in Tsjip/de leeuwentemmer. Het is een komisch boek en zoals ik al eerder heb gezegd vind ik het nog steeds actueel. Kaas vond ik mooier, die was voor mijn gevoel meer van binnenuit geschreven (Laarmans die een eigen bedrijf wil beginnen), Lijmen/Het been meer van buitenaf: het beschrijft meer de keuzes van Boorman. De nieuwe zakelijkheid haal ik er misschien niet helemaal uit, het viel me wel op dat Elsschot de situaties snel uitdiept, bij Kaas misschien nog wel meer dan bij Lijmen/het been.”

JeanneNoelle: “Het deed me heel erg pijn hoe mevrouw Lauwereyssen behandeld werd en ik merkte dat ik daar slecht tegen kon. Het misbruik maken van mensen. Verder heb ik erg genoten van het taalgebruik en de humor.”

Kristel: “Het is inderdaad verbazend dat het nu nog steeds zo goed leesbaar is , deels omdat hij alles goed omschrijft en direct gaat naar het punt waar hij je wil hebben. Ook dat de schrijfstijl voor velen aangenaam is om te lezen. Maar het is ook persoonlijk wat de lezer eruit haalt. Ik zelf werd meer overspoeld door het gegeven van het oplichten van mensen. Ik kan niet vergelijken met andere werken van Elsschot.”

We lieten de lezers ook even zoeken naar enkele stijlfiguren waarvoor velen onder ons de oude schoolkennis moesten opfrissen, maar samen hebben we er toch heel wat gevonden omdat het taalgebruik van Willem Elsschot zich daar gewoon ook enorm goed toe leent. Het was in ieder geval een leuke oefening. Marjolein liet weten dat ze er bij het lezen in de debuten waar ze in bezig is/was ook is beginnen op te letten, en nog een aantal anderen vonden het zeker interessant om ook toe te passen in de volgende boeken op hun leesplankje.  

Waren er nog dingen die lezers uit dit boek raakten en hoe kijken ze terug op deze leesclub?

Kite: “Wat me het meest raakte, was het feit dat deze manier van mensen bedriegen al heel lang bestaat en nog wel en tijdje "in de running" zal blijven. Mensen blijven vertrouwen hebben in het voorkomen van iemand en laten zich dan gemakkelijk paaien. We zijn allemaal toch wel een beetje narcistisch en worden dan ineens wel heel goedgelovig! En alhoewel mensen tegenover mekaar veel minder tolerant en verdraagzaam zijn geworden en we door sociale media de truukjes toch wel zouden kunnen voorzien, kunnen ze ons nog altijd in de luren leggen, waar we naast staan.... Spreekt tegelijk tegen en voor "de mens". Het siert dat er nog vertrouwen bestaat, alleen is het niet altijd in de juiste persoon.

Tommy: “Voor mezelf is de grote revelatie dat een boek dat me op 18-jarige leeftijd er toe aanzette om gedurende 10 à 15 jaar geen Nederlandstalige schrijvers meer te lezen nu een tweede kans krijgt en een absolute topper blijkt.”

Nance: “Ik heb het boek gelezen op de HAVO voor mijn boekenlijst en ik vond het een uitdaging om het boek nogmaals te lezen en te kijken wat er weer "boven kwam"! Ik heb er van genoten en las het nu anders dan toen. De inhoud was bij mij weg gezakt, ik kon me hier niet veel meer van herinneren. Het leukste vond ik de HUMOR, geweldig, en dat het door iedereen weer anders ingevuld en geïnterpreteerd wordt! Ik heb veel geleerd van de anderen hier en de bijzondere inzichten. Vaak lees je zelf ergens overheen en een ander benoemt dit dan, prachtig en dan ga je er weer verder over nadenken.”

Zo komt het dat een boek dat voor een aantal toch verplichte lectuur was vroeger, nu toch weer aanslaat als je het later opnieuw gaat lezen en je samen tot nieuwe inzichten kan komen. Te samen op een basis van 14 binnengekomen (ingelote) beoordelingen, kwamen we uit op vier schitterende sterren voor deze Vlaamse klassieker. Is een boek van Willem Elsschot voor herhaling vatbaar: ja, of ja? :-)  

* Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren