M de laatste dagen van Europa van Antonio Scurati, is het derde deel in de reeks rond Benito Mussolini.
Net als het eerste boek De zoon van de eeuw ook gekozen als leesclub bij Hebban.
Het is een van de leesclubs die georganiseerd zijn rond de Europese literatuurprijs 24, waarvan op 4 september bekend wordt wie de prijs heeft gewonnen en deze dan ontvangt op het Crossing borderfestival.

Over het boek

Deel 3 van de Mussolini-romans: het bondgenootschap met nazi-Duitsland
Op 3 mei 1938 wordt Adolf Hitler door Mussolini in Italië ontvangen, voor een bezoek aan Rome, Napels en Florence. Enkele weken eerder heeft Hitler de Anschluss van Oostenrijk afgekondigd en Mussolini bereidt zich voor op de afkondiging van een ongekend strenge rassenwetgeving. Toch zijn er nog velen in Italië die hopen dat er een einde komt aan de machtslust van de twee staatshoofden. Antonio Scurati reconstrueert met koortsachtige precisie het beangstigende delirium van Mussolini, in de waan dat hij de beslissingen van de Führer kan beïnvloeden, terwijl hij zich ervan bewust is hoe onvoorbereid Italië is.
Dit derde deel van Scurati's Mussolini-romans beslaat de periode van 1938 tot en met 1940: het hoogtepunt van het zelfbedrog van fascistisch Italië, dat buigt voor de rassenwetten en het bondgenootschap met nazi-Duitsland. Scurati beschrijft hiermee de laatste dagen van een Europa dat niet in staat bleek te ontsnappen aan het kwaad van het totalitarisme: een tragische en krachtige roman, vol waarschuwingen voor onze toekomst.

Over de leesclub 

Met tien lezers en lezeressen begonnen we de leesclub, we waren nog niet gestart of er kwamen er nog 6 bij.
Samen met deze leuke club lezers begonnen we aan M. De laatste dagen van Europa, een boek dat ons nieuwsgierig maakte, een boek waarvan sommige van ons de eerste delen al hadden gelezen, sommige alleen het eerste deel en voor andere was het de eerste kennismaking met de schrijver Scurati.
Het boek was ook niet erg dik zeker als je het vergelijkt met de eerdere delen, wat vrij dikke pillen zijn, maar die gaan dan ook over meerdere jaren en dit boek gaat van 1938 tot en met 1940.
Een boek waar best veel in zat, er kwamen tal van onderwerpen voorbij die we gezamelijk bespraken.

Schrijfstijl

De schrijfstijl daar was nu van alles over te zeggen, de een vond het vlot en toegankelijk terwijl andere niet echt fijn door de lange zinnen, maar dat paste dan wel weer goed bij het verhaal.
Het is dan ook een boek waar je zeker de tijd voor moet nemen, en als je die tijd hebt en neemt dan kan het een prettige leeservaring zijn, al bleef het voor sommige toch echt werken om het boek door te komen.
De dagboekstukjes die aan het einde van het hoofdstuk staan passen ook goed bij het verhaal, het geeft je een beter beeld van het verhaal.

Filip  Ik was dan ook op de hoogte van de vaak lange zinnen, het gebrek aan een mooi afgerond geheel en de fragmenten die door quotes afgesloten werden.
Vind ik het een aangename stijl? Niet echt, maar het past wel bij het boek. Je weet dat er geen mooi verhaal komt, maar een aaneenschakeling van feiten die proberen een historisch kader te ontsluieren. Dat is voor mij ook de sterkte van de reeks. De auteur streeft ernaar een beeld te scheppen rond M, sommige delen zijn waarheidsgetrouw, andere zijn ontstaan binnen het brein van de schrijver zonder te willen idealiseren.
Het is dus geen boek dat je zomaar een-twee-drie even uitleest, je wordt als lezer aangespoord om alert te blijven.
boodschap

Leuvengirl Om maar meteen met de deur in huis te vallen: ik vond de stijl niet zo aangenaam. Dit kwam vooral door het fragmentarische. Ik heb eventjes getracht om de non-fictie stukken over te slaan en het boek zo op te splitsen in twee delen. Mijn hoop bestond er in om op die manier meer in het verhaal te zitten, maar de poging is mislukt. Op de achterflap staat: M vindt een nieuw literair genre uit, ergens halverwege de literatuur en de geschiedenis’. Dit riep bij mij de verwachting op van een boek als ‘Alkibiades’ - maar die verwachting heb ik snel bijgesteld.
De eerste hoofdstukken begonnen , voor mij, met heel sterke en prikkelende zinnen zoals bv. ‘ Dood ik ze en red ik miljoenen levens of dood ik ze niet en red ik het mijne? Aldus het keuzemenu van de eeuw.’ (Blz 13) . Maar deze vond ik te weinig terug in de rest van het boek.

Marina Sommige zinnen moet je toch 2x lezen vooraleer je de samenhang doorziet. Je moet er echt wel je aandacht bijhouden. Het is niet het soort tekst waarvan je gauw even tussendoor een aantal bladzijden leest. Er worden ook wel woorden gebruikt die niet gebruikelijk zijn in een doorsnee roman.
De aanhalingen uit de briefwisseling en dagboeken is dan weer een welkome samenvatting na ieder hoofdstuk en geeft het gevoel dat het wel degelijk non-fictie is wat hier geschreven werd.

Leenders Scurati schrijft in een reportage-achtige stijl, waarbij hij korte zinnen afwisselt met lange informerende zinnen zoals bij de beschrijving van het moment dat Tullio deze krantenkop in de Corriere Padano ziet: 'Joodse docenten en studenten uitgesloten van het openbaar en bijzonder onderwijs'. Na een beschrijving van de scène waarin de jongen naar zijn vader holt volgt een hele lange zin met feiten over de Corriere Padano (p. 87) Daarmee schept Scurati weer afstand na ingezoomd te zijn op de scène. Dat maakt dat ik er even 'in' moest komen en de aandacht er goed bij moest houden.

Ronny Dit deel heb ik gelezen zonder enige kennis van de voorgaande twee delen. Ik had dus geen enkel idee wat te verwachten van de schrijfstijl. Maar omdat het toch een shortlister voor de Europese Literatuurprijs 2024 is, wist ik wel dat het geen Jip- en Janneke schrijfstijl zou zijn.
Makkelijk was het zeker niet, je moest er wel je aandacht bijhouden. De afwisseling met de dagboek- en andere fragmenten vormde wel even een klein rustpunt en op die manier was het goed mogelijk het boek redelijk vlot te lezen.

Boodschap
Wil Scurati met dit boek ons echt een boodschap meegeven, of kun je er als lezer zelf een boodschap uithalen, de meningen hierover waren wel wat verdeeld, maar het was een mooi onderwerp om het er over te hebben.

Bianca Scurati wilde ons volgens mij dichterbij Mussolini brengen en dat deel
van de Italiaanse geschiedenis blootleggen. Hoe is Mussolini aan de macht komen? Hoe kwam het dat hij steeds meer richting Hitler opschoof. Ik vraag me af of hij dit boek met een boodschap heeft geschreven, in Italië is de politiek ook weer naar rechts geschoven en wordt geprobeerd journalisten te beperken maar of dat allemaal al het geval was toen Scurati deze serie ging schrijven, vraag ik
me af.
Ja, we kunnen paralellen trekken tussen toen en nu. Steeds meer stemmen voor rechtse partijen, bepaalde groepen de schuld geven van zaken, die misgaan. En vanwege de oorlog tussen Israel en Palestina zien we ook antisemitisme weer de kop op steken. De oorzaken zijn dit keer anders maar schrijnend is het wel. We zijn inderdaad onverdraagzamer. En er zijn ook weer machtsbeluste dictators.

Els Ik weet niet of Scurati zijn boeken bewust heeft geschreven om een boodschap mee te geven. Ik zie het eerder als de schijnwerper zetten op een geschiedenis die niet vergeten mag worden en Italië heeft Mussolini gehad dus logisch dat deze figuur een uitgangspunt vormde voor de auteur.
Dat hij parallellen weet bloot te leggen tussen zijn romans en de huidige Italiaanse en Europese politiek maakt hem tot een interessante auteur uit onze tijd. In een interview dat in De Standaard verscheen zegt hij het ook "De immense politieke tragedie van de twintigste eeuw lijkt geen enkele invloed meer te hebben op onze manier van denken en handelen. We zijn ons historisch inzicht kwijt en leven in een eeuwigdurend heden." Dus ik zie het eerder dat hij een licht wil werpen op het verleden om ons de ogen te doen openen in het heden.
Scurati vreest niet meteen de terugkeer van een autoritair regime of de afschaffing van het democratische kiessysteem . Waar het gevaar in schuilt is de kwalitatieve afbrokkeling van het democratische leven en in de dagelijkse erosie ervan. In plaats van ons bezorgd af te vragen wat de toekomst brengt, zouden we ons daar beter nu al mee bezighouden, zegt hij in datzelfde interview.
Heden ten dage zien we een opkomst van extreems rechts gedachtengoed, populistische politici die naar voren treden, een toename aan polarisering.
En wat ik heden ten dage ook opvallend vind, een figuur als Trump is daar nogal sterk in : intelligentia (is het op technisch, humanistisch of wetenschappelijk vlak )worden gewantrouwd, gemarginaliseerd. Er is geen respect meer voor feiten, kennis en ervaring. Populisten marginaliseren kennisdragers uit noodzaak want kennis is de bron van een kritische houding jegens de macht. Ook een interessante stelling die Scurati in dat interview aanhaalt en ik ben het daarmee eens.

Marjolein Of hij een boodschap heeft gehad weet ik niet, wel een doel, namelijk om de geschiedenis beknopt op papier te zetten en lezers van nu te informeren over hoe het allemaal verlopen is en dat de geschiedenis door bepaalde keuzes makkelijk anders had kunne verlopen.
Van ieder historische roman is een les te trekken voor het heden, dit boek maakt duidelijk hoe belangrijk het is om democratie te koesteren en te beschermen. Democratie is kwetsbaar en daar wordt op dit moment door een aantal politici misbruik van gemaakt.

Paul Scurati beschrijft het verleden van Europa met de bedoeling om ” niet te vergeten”. Leer van het verleden om niet, nu of in de toekomst, weer opnieuw dezelfde fouten te maken.
In de huidige tijd zie je steeds vaker bewegingen die de democratie willen ondermijnen om zelf macht te ontwikkelen en te doen wat zij willen. De wil om samen tot een ontwikkeling te komen ontbreekt. Er is maar één weg en dat is de weg van mijn partij. Er is maar één volk en dat is mijn volk. Er is maar één leider en dat ben ik.

Ladyluna Ik denk niet dat de schrijver bewust een boodschap wilde meegeven. Hij beschrijft heel mooi het verleden, maar er hangt geen sfeertje van 'moraal van het verhaal' rond. Natuurlijk heb je als lezer altijd de neiging om er een boodschap in te zoeken en te vergelijken met het heden. Als we kijken naar de verkiezingsuitslagen in de West-Europese landen, dan zien we de laatste jaren toch een duidelijke opschuiving naar rechts. Maar ik denk (hoop) dat de ontevredenheid die nu heerst niet te vergelijken is met de ontevredenheid van toen.

Opgevallen
Ook in een boek als M. de laatste dagen van Europa vallen lezers allemaal wat anders op, zo kun je in deze reacties mooie voorbeelden vinden wat is opgevallen.
Een paar dingen werd door meerdere lezers opvallend gevonden zoals dat Mussolini zich zo heeft laten leiden door Hitler maar ook dat Hitler een bewonderaar was van Mussolini.

Marjolein  Wat ik het meest opvallende vond is het feit dat Mussolini zich door Hitler tot bepaalde beslissingen heeft laten leiden. Hij was niet antisemitisch, maar heeft de rassenwetten klakkeloos ingevoerd en was daarmee nog strenger dan Nazi-Duitsland op dat moment. Dat maakte dat ik daardoor het verhaal van Primo Levi ( schrijver van Is dit een mens en Het respijt, allebei zeer de moeite waard om te lezen!) ook weer beter kon plaatsen. Het was zo leerzaam om nu weer een stukje van het Italiaanse verhaal te leren, in Nederland leer je nu eenmaal meer het Nederlandse/Nazi-Duitse verhaal.

Raymond Zoals ik al in eerdere vragen heb geantwoord, is vooral het absurde operetteachtige karakter van het fascisme me vooral het meeste bijgebleven. Aan de oppervlakte lijkt het heel wat, maar de fundamenten zijn op drijfzand gebouwd.

Leuvengirl Het boek deed me telkens opnieuw bewust worden van de complexiteit van internationale politiek en hoe mensen, in dit geval de Italianen, gewoon afhankelijk zijn van diplomatieke spelletjes. En hoe het lot van velen bepaald wordt op basis van gevoelens en ego’s. In die optiek vond ik de quote ‘ het lot volgt een draaiboek dat al geschreven is’ (blz. 275 ) wel een boeiende zin.
En dan heel praktisch wat me verbaasd heeft: dat Hitler al spraakberichtjes stuurde in de vorm van een fonogram waar ik het bestaan helemaal negeerde.

Sanne  Wat mij in de derde deel het meest is bijgebleven dat Mussolini niet langer een voorbeeld was voor Hitler, maar dat Hitler zijn eigen plan trok qua afspraken en tempo. Mussolini voelde zich genoodzaakt mee te doen (en volgde dus Hitler) om nog steeds voor vol te worden aangezien. Voor dit tempo was Italië nog niet klaar. In dit deel komen de eerste scheurtjes bij Mussolini waar het gaat om zijn zelfvertrouwen en slaat af en toe de twijfel toe.

Saskia    Wat ik opvallend vind is dat Hitler een bewonderaar was van Mussolini, die al in 1922 aan de macht was in Italië en in het boek juist de fascinatie van Mussolini centraal staat. Het lijkt alsof het morele kompas van Mussolini, voor zover hij die al had, volledig is zoekgeraakt door zijn fascinatie voor Hitler. Hij neemt dan ook blindelings rassenwetten van hem over en neemt geen afstand van standpunten van Hitler, zoals zijn ideaal van Lebensraum. Het inspireert hem louter ook die weg op te gaan en zijn vizier te richten op Albanië.

Het oordeel

M. de laatste dagen van Europa is volgens de lezers een boek wat een breder publiek zou moeten krijgen en de aandacht ook echt verdiend.
Met 1 keer 3 sterren en 11 keer 4 sterren is het boek prima beoordeeld met 3,9 sterren.
Het was een leuke leesclub waar iedereen zijn mening goed kon geven en daar naar werd geluisterd.
Zelf heb ik weer een hoop geleerd van deze leesclub door de inbreng van andere lezers, waarvan sommige echt heel goed op de hoogte waren.
Bedankt allemaal voor deze leesclub.

4 sterren

Raymond "Door het scherp neerzetten van de tegenstelling tussen het imago van krachtige leider voor de bühne en de twijfels en zwakheden van Mussolini achter de schermen brengt de schrijver "Il Duce" terug tot menselijke proporties. Ook het wapengekletter, de eindeloze parades en het gezwollen taalgebruik dragen bij aan het beeld dat het fascisme onder Mussolini vooral slechte komedie is."

Sanne Scurati weet de hoogdravende en opzwepende taal van Mussolini goed over te brengen, vooral wanneer hij zijn volk toespreekt. Alsof je tussen het juichende volk staat, de barse stem van il Duce hoort wanneer hij het volk vraagt wat de drie woorden van hun dogma zijn en het volk “Geloven! Gehoorzamen! Vechten!” hoort scanderen.

Ladyluna Hoewel de gedetailleerde historische context soms zwaar kan zijn, maakt dit boek diepe indruk en biedt het waardevolle inzichten in een cruciale periode van de Europese geschiedenis.

3sterren

Leuvengirl ‘Dood ik ze en red ik miljoenen levens of dood ik ze niet en red ik het mijne? Aldus het keuzemenu van de eeuw.’ Een openingszin ,die kan tellen en meteen de aandacht trekt op wat je van het boek kan verwachten: de moeilijke strategische keuzes die aan de vooravond van een oorlog op diplomatiek, maar ook op persoonlijk vlak moeten gemaakt worden

Nogmaals bedankt voor jullie inzichten in deze leuke en vooral leerzame leesclub.