OVER Antwerpen

De stad die Antwerpen ooit geweest is, is vandaag de dag haast onherkenbaar. Verwoest door de vlammen en bombardementen van de wereldoorlogen is haar geschiedenis goed verstopt achter een façade van herbouwde monumenten. Toch was de havenstad ooit het middelpunt van de wereld.

Als handelscentrum kende Antwerpen in de zestiende eeuw geen evenbeeld, en haar rijkdom en weelde leken ongeëvenaard. De stad van Plantijn en Brueghel stond bol van de bedrijvigheid. Bezoekers kwamen met hun koopwaar uit alle uithoeken van de wereld naar de stad waar de geldhandel floreerde.

Tegelijkertijd kende Antwerpen ook een schaduwkant: rellen, muiterijen en de inquisitie, die als een donkere wolk boven de joodse en protestante inwoners hing, lieten de uitzonderlijke welvaart van korte duur zijn. Desalniettemin blijkt de invloed van Antwerpen blijvend.

Met Antwerpen ontsluit Michael Pye het verhaal van een stad die tegen alle verwachtingen in opkwam als het kloppend hart van de zestiende eeuw, en in korte tijd de wereld wist te veranderen. Eén ding is volgens Pye zeker: zonder de Antwerpse geschiedenis zou vandaag niets hetzelfde zijn.

DE LEESCLUB EN HUN VERWACHTING

De leesclub bestaat uit elf actieve en enthousiaste lezers (inclusief de coördinator), waarvan een deelnemer meedoet met een eigen exemplaar. Het is een gemêleerd gezelschap bestaande uit Vlaamse en Nederlandse lezers. Omdat Antwerpen haar favoriete shopstad is, lijkt het de Haagse Ebru erg leuk om daar meer over te weten. Tommy Verhaegen is als inwoner van Antwerpen benieuwd hoeveel dingen hij herkent en nog veel meer hoeveel hij nog kan bijleren over ‘zijn’ stad.

De lezers zijn unaniem lovend over de cover: prachtig, veelbelovend, fantastisch en passend bij de titel en het tijdsbeeld. Rineke: “De illustratie op de cover is een Vogelvluchtperspectief van Antwerpen uit Georg Braun en Frans Hogenberg, Civitates Orbis Terrarum uit 1572. De tekening geeft op naïeve wijze de bedrijvigheid weer van een handelsstad. Passend dus bij de titel.”

Door de flaptekst verwachten ze een toegankelijk en makkelijk leesbaar boek met goede informatie over de geschiedenis van Antwerpen. VM van Erp-van Dijk: “Michael Pye ziet kans om droge geschiedenisfeiten om te zetten in een uiterst leesbaar en boeiend verhaal, zodat je bijna spelenderwijze de geschiedenis leert kennen. Dat verwacht ik ook met dit boek.” Saskia I. hoopt op aandacht voor de kunst uit die periode omdat ze daar zo van houdt. Ingrid denkt terug aan haar geschiedenisles waar haar leraar erop hamerde dat wij nu nog steeds de gevolgen dragen van de val van Antwerpen in 1585: “Hopelijk lees ik in het boek hoe de kiemen gelegd werden voor die val en of het te vermijden was.”

CALEIDOSCOPISCH VERHAAL

Michael Pye heeft gekozen voor een caleidoscopische opbouw waarbij hij de geschiedenis van Antwerpen van heel veel verschillende kanten belicht. Tommy Verhaegen: “Caleidoscopisch is het juiste woord: met enorm veel verschillende invalshoeken. Mensen, datums, feiten, alles komt steeds op de lezer af als een lawine waar enkel de grote lijnen per hoofdstuk een duidelijke samenhang vertonen.” De lezers zijn unaniem overweldigd door de hoeveelheid informatie, data en personages die Pye over hen uitstort. Dat zorgt bij Saskia I. voor een bijna paniekerig gevoel: “Hoe kan ik dit allemaal plaatsen en onthouden, help!” Tommy Verhaegen denkt gekscherend dat alles proberen te verwerken en ook nog te onthouden tot een vreselijke migraine zal leiden.

Het is een opbouw die niet door iedereen als prettig wordt ervaren. Het ontbreken van een chronologische opbouw wordt door meerdere lezers gemist. Saskia I.: “Al de jaartallen en namen deden me duizelen, ik kon er moeilijk een samenhangend geheel van maken.” Rineke denkt op haar beurt dat een chronologische tijdlijn meer rust geeft, maar dat het van het boek een droog studieboek zou maken: “In de door Pye gekozen opbouw bevindt de lezer zich midden in een wirwar van mensen, gebeurtenissen in een chaotische tijd en dat is waarschijnlijk precies wat hij heeft willen overbrengen.” Een mening die gedeeld wordt door V.M. van Erp-van Dijk: “Als ik het moest omschrijven, dan hoor ik bijna een geschiedenisleraar een heel verhaal vertellen, opgehangen aan alleen een paar steekwoorden. Hij is een geweldige verteller, dus het lesuur is om voor je het weet. En dan heb je, gecomprimeerd in één les, een globaal idee gekregen met heel veel details. Precies op die manier heeft Michael Pye het ook opgeschreven.” Helma Koot: “Zo ben ik het boek uiteindelijk ook gaan lezen. Me gewoon onderdompelen in het Antwerpse leven en niet proberen alles te gaan onthouden.” Ook Jacqueline kon pas echt van het verhaal gaan genieten, toen ze de jaartallen kon laten voor wat ze waren.

Er werd door de lezers ook heel wat af gegoogeld om schilderijen, achtergrondinformatie over personen en/of gebeurtenissen op te zoeken. René S: Ik begon met zaken opzoeken, om nog iets meer beeld te krijgen, maar daar ben ik op een gegeven moment wel in gaan minderen. Dan kun je namelijk weken, zo niet maanden langer over dit boek doen.

SCHRIJFSTIJL

De lezers zijn het aardig met elkaar eens over de schrijfstijl: vlot, helder, toegankelijk, bijna zakelijk, gedetailleerd, helder, aanschouwelijk, verhalend, beeldend met een vleugje humor. LiesjeV: “De zeer beeldende stijl laat het boek - als een teletijdmachine - de lezer toe om in het middeleeuwse Antwerpen rond te dwalen en de sfeer op te snuiven.” V.M. van Erp-van Dijk: “De schrijfstijl van Michael Pye is beeldend, neigend naar verhalend maar wel zonder franje. Het blijft altijd helder en toegankelijk.” René S: “Een ding is zeker door de verhalende stijl brengt Pye Antwerpen als een wereldstad van betekenis tot leven.” Marja vindt dat je wel kunt merken dat hij naast historicus ook journalist en columnist is: “Hij weet veel van de geschiedenis van Antwerpen, maar schrijft ook voor het grote publiek, dat niet zo gewend is om een 'geschiedenisboek' te lezen. Hij brengt het verhaal denk ik daarom gecentreerd rond verschillende thema's, die mensen aanspreken en hun interesse opwekt.”

EEN STAD IS MEER DAN STENEN

Pye zegt zelf dat een stad meer is dan alleen een stipje op een kaart. Wat er is gebeurd en de manier waarop een plek gebruikt is, de bewoners, de passanten, etc. spelen allemaal een rol in de geschiedenis van een stad. De lezers zijn het daar unaniem mee eens. Saskia I: “Door meer fragmentarisch te schrijven in plaats van chronologisch en door echt een allegaartje van bewoners aan het woord te laten schetst Pye een uniek beeld.” Ingrid onderstreept dat nog extra door op te merken dat dat auteur ook informatie deelt die hij toevallig ontdekte zoals de droedels op een kantlijn waar ambtenaren hun veer op uitprobeerde: “Hierin kan ik hem volledig volgen want deze details maken zijn boek uniek.” Ook voor Jacqueline maken juist dit soort dingen het boek uniek. René S: “Een stad is meer dan alleen bijeengeharkte feiten, maar een plaats waar mensen met hun gevoel en gedachten wonen. Deze mensen kwamen in het boek dan ook mooi aan het woord via Pye.” Rineke: “Pye is er zeker in geslaagd om Antwerpen neer te zetten als meer dan alleen maar een welvarende handelsstad. Hoewel hij zich beperkt tot feiten (non-fictie), geeft hij de menselijke kant van het leven in de stad een belangrijke rol.” LiesjeV: “Door de focus te leggen op het tot leven wekken van een lange rij bewoners, op plaatsen en gebouwen slaagt Pye er inderdaad in het zestiende-eeuwse Antwerpen door deze aanpak op een gedetailleerde wijze tot leven te brengen. Daarnaast passeren vele anekdotes, verhalen en levensbeschrijvingen de revue.”

GEBEURTENISSEN VAN ALLE TIJDEN

Er komen gebeurtenissen voorbij die van alle tijden zijn en ook nu nog spelen. Rineke: “Antwerpen leert ons dat we niets geleerd hebben van het verleden: vluchtelingenproblematiek, godsdiensttwisten. Maar ook hebzucht en corruptie zijn van alle tijden.” Maar het meest opvallend is misschien wel de bestrijding van de pest die opvallend veel wegheeft van de maatregelen die nu worden genomen om Covid-19 in te dammen. V.M. van Erp-van Dijk: “Niet meer dan tien gasten bij een diner (verordening in 1513), per huishouden waar de pest heerste mocht maar één persoon naar de markt (verordening in 1534), overbezetting in het ziekenhuis, en kinderen mochten niet naar school (1578). Reisverboden, quarantaine en zelfs een handgeschreven equivalent van onze QR-code werden gebruikt om de pestuitbraken onder controle te krijgen. De strenge maatregelen werden nodig geacht want ‘... aan de vorige regels wordt onvoldoende de hand gehouden ...’ Ook dat klinkt ons bekend in de oren.” René S: “1553 de pest was uitgebroken in Keulen. Iedereen die in Frankfurt naar de Messe was geweest, moest acht dagen in quarantaine blijven, minstens een mijl buiten de stadsmuren. Er ontstond een nieuwe handel in officiële handgeschreven certificaten waarmee mensen konden aantonen dat ze niet aan een dodelijke ziekte leden. Dit is dus niet alleen van deze tijd, maar ook toen al.” Ook de verspreiding van ‘fake news’ kwam in die tijd al voor. Helma Koot: “Dat werd toen ook al gedaan en om je goede naam te beschermen moest je daar ook toen al erg alert op zijn, omdat dat je zakelijke belangen ernstig schade kon toebrengen: 'Een onjuist verhaal uit Antwerpen moest de kop worden ingedrukt, anders bleef het eeuwig rondzingen.'”

BELANGRIJKE PERSONAGES

Pye haalt vele personages aan die een belangrijke rol speelden. LiesjeV noemt Gilbert van Schoonbeke: “Tot op zekere hoogte ben ik gefascineerd door de uitgekookte financier Gilbert van Schoonbeke die als geen ander de stadsontwikkeling van Antwerpen beïnvloed heeft. Tot op vandaag zijn de sporen daarvan terug te vinden. Saskia I. is het daarmee eens: “Boeiend om te lezen hoe hij de stad steeds meer vorm kon geven.” Ook bij Tommy Verhaegen is Van Schoonbeke favoriet: “En niet enkel omdat mijn stampkroeg aan de van Schoonbekestraat grenst, maar wel omwille van de blijvende invloed die hij tot op vandaag op de (infra)structuur van de stad heeft. De zaken die in het boek staan zijn vandaag nog allemaal terug te vinden, het smakelijkste voorbeeld is natuurlijk de Brouwersvliet. Bij René S sprak Kaartenmaker Ortelius het meest tot de verbeelding: “Zijn wereld was niet klein; hij was bevriend met Plantijn, de drukker, met de schilder Bruegel en met nog tientallen anderen. Hij leek iedereen te kennen en correspondeerde met wie hij niet kende. Prinsen en mannen van allerlei slag kwamen in grote groepen zijn huis binnen om alles te aanschouwen wat er te aanschouwen was.” Bij Ingrid viel vooral William Tyndale op omdat er een link is met haar woonplaats: “In Vilvoorde kan je het museum William Tyndale bezoeken alsook een wandeling maken van ongeveer 1 uur en de plaatselijke protestantse kerk draagt zijn naam.” Ook Marja vindt laatstgenoemde een interessante en vooral moedige man omdat hij ervoor gezorgd heeft dat de in Engeland verboden bijbel in het Engels werd vertaald. Daarnaast heeft zij waardering voor de landvoogdessen Maria van Hongarije en Margretha van Parma vanwege het feit dat zij dicht tij Karel V stonden en begaan waren met de mensen in de Nederlanden: “Ik krijg het gevoel dat zij echt geprobeerd hebben om het beste te zoeken voor de inwoners.”

Een andere vrouw die opviel was Doña Gracia Naçi. V.M. van Erp-van Dijk: “Joods, vrouw, weduwe, en toch het onbetwistbare hoofd van het grootste bancaire en handelshuis van Europa. Michael Pye besteedt ook relatief veel aandacht aan deze vrouw. Het is bijzonder wat zij allemaal voor elkaar heeft gekregen en daarmee haar stempel op de geschiedenis heeft gedrukt.” Ook Rineke is onder de indruk van deze machtige vrouw: “Ik heb me wat meer in haar verdiept en vond diverse boeken over haar en een museum in Israël met haar naam. Zij was zeer (invloed)rijk en gebruikte haar positie om burgerlijke en kerkelijke machtshebbers te beïnvloeden waardoor vele conversos konden vluchten.” Jacqueline: “Heel bijzonder wat zij als rouw in die tijd heeft weten te bereiken.”

WAARDERING

Van de elf deelnemers deelden vier lezers 3*** uit, waaronder Ingrid: “Het boek is geen chronologisch verhaal maar eerder een beschrijving van meerdere personages. Verschillende onderwerpen komen aan bod: kunst, juwelen, wetenschap, positie van de vrouw, ziekte en medicijnen... maar hij springt van de hak op de tak wat als chaotisch overkomt. Hij heeft veel opzoekwerk verricht met als resultaat veel info maar het is natuurlijk ook een kunst om dit te verwerken tot een geheel waar een lijn in terug te vinden valt. Spijtig want dit is duidelijk niet gelukt en echt een gemiste kans.” Ook Jacqueline vond het boek 3*** waard: “Het verhaal wordt verteld vanuit de mensen die de stad maken, en niet enkel vanuit historisch perspectief. Dat maakt het een boek dat je een goede indruk geeft van hoe het leven van Antwerpenaren was in de zestiende eeuw, meer nog dan van alle historische feiten die wel allemaal genoemd worden.”

Vijf lezers gaven 4****. Marja: “Pye heeft als een goed historicus aan gedegen bronnenonderzoek gedaan voor hij het boek schreef en dat is te merken.” René S: “Pye is een meesterverteller die je met plezier terugbrengt in de tijd van deze eigenwijze stad met haar eigen regels en handel.” LiesjeV: “Samenvattend: een boeiend maar uitdagend boek!”

Alleen Tommy Verhaegen deelde de maximum score van 5**** uit: “Ik vind het een fantastisch verrijkend boek, met een erg originele inslag.”

Helaas heeft een deelnemer verzuimd het boek te waarderen en een recensie te schrijven.

De leesclub werd met een gemiddelde score van 3,7 sterren afgesloten. Een prachtig resultaat!