Eindverslag van Korins en Krasznahorkai's Oorlog en Oorlog

Het is heel vreemd maar ergens in een archief vond ik een belangrijk document. Het zat diep verstopt tussen andere papieren in een map waar het totaal niet thuishoorde. Alle stukken, documenten en losse papieren in die map heb ik doorzocht maar geen enkel flintertje papier paste bij dit ene document. Het leek een manuscript maar ik kon het niet goed ontcijferen. Telkens als ik dacht dat ik begreep hoe het in elkaar stak, ontglipte me de betekenis ervan op een klein stukje na, een heel klein stukje tekst dat tamelijk leesbaar was maar dat ik toch nog lastig vond om te ontcijferen. Als coördinator van deze leesclub vond ik dat ik dan toch minstens dat stuk tekst met jullie moest delen. De rest van het document heb ik terug gestopt in de archiefmateriaal. Er zal ooit iemand zijn die het wel kan begrijpen, denk ik zo. Maar nu eerst het stuk tekst dat wel te ontrafelen viel. Lees maar met me mee. 

Beste meneer of mevrouw de uitgever alsook de achterflapauteur,

Er moet ons iets van het hart. Niet zomaar iets, het heeft ons beroerd en het heeft daarbij nogal wat uitleg nodig. Het zit namelijk zo. 

Half juli 2023 begonnen wij met een Hebban Leesclub over het boek Oorlog en oorlog van Laszlo Krasznahorkai. Naast de reguliere leesclubdeelnemers deden ook enkele lezers met een eigen exemplaar mee. De boeken voor de deelnemers kwamen iets later dan verwacht maar we hebben ons prima vermaakt in het leescafé waar de discussie al een beetje begon. We bespraken onze ervaringen met leesclubs, zowel Hebban leesclubs als fysieke. Hierbij kwam naar voren dat we met heel ervaren maar ook beginnende leesclubdeelnemers aan dit boek begonnen. Ook bespraken we onze ervaringen met genomineerde en prijswinnende boeken en dan vooral de Europese Literatuurprijs. Binnen enkele reacties vlogen ons de leestips en ook enkele lees-vooral-niet-tips om de oren. 

Vanaf het moment dat de boeken binnenkwamen namen wij enkele weken de tijd om de roman te lezen en te bestuderen. Dat bleek ook echt nodig want dit boek vraagt een grondige lezing en de nodige concentratie om de bijzondere constructie te vatten en te gaan waarderen. Begin augustus startte de discussie met de bespreking van de omslag van het boek.

Die buitenkant
Allereerst bespraken we de afbeelding op de voorkant. In de lijnenconstructie werd van alles herkent. Een zuil, een toren, een tralie-netwerk, noem maar op. Els DeVeuster noemde al snel de skyline van New York aan de onderrand van de zuil en dit werd door velen herkend. Maar die zuil bleek veel meer te bevatten. Zo zag Tea er in eerste instantie een vliegengordijn met rafelrand in. Toch was voor velen snel duidelijk dat er een boek (met de bladsnede naar voren) zichtbaar was. Over dat boek waren we het snel eens, misschien iets meer precies beschreven zou het wel een manuscript kunnen zijn, een voorwerp dat een belangrijke rol in het verhaal lijkt te hebben. Het zou ook nog de Toren van Babel kunnen voorstellen. Het kan alle kanten op, vinden we. Aan het eind van de discussie kwam Saskia met de gouden opmerking dat die strepen toch ook stonden voor de Gulden Snede. Dat was een mooie aanvulling.
Al met al hadden we op dat moment alleen nog maar de gouden strepen op de omslag besproken terwijl Evelien aangaf dat juist die titel, die prominent in grote witte letters over een verder erg zwart vlak prijkt, toch ook erg veel aandacht trok.
Beste uitgever, wij willen alvast onze complimenten over de uitvoering van deze ogenschijnlijk eenvoudige, maar uiteindelijk uiterst geraffineerde afbeelding geven. Maar laten we wel wezen, niet iedereen was vooraf enthousiast of geïnteresseerd in die afbeelding. Vraag maar aan Nico en Janneke. Zij gaven aan normaliter totaal geen acht te slaan op de afbeelding op de omslag, die vonden ze totaal niet relevant. Toch, door deze vraag en vooral ook de vele reacties, zagen ook zij steeds meer details, verborgen aanwijzingen en zeker ook schoonheid op de omslag. We konden we de afbeelding, na de discussie hierover, absoluut meer waarderen dan tijdens het lezen. 

De titel
Het volgende onderwerp dat ter tafel kwam, geachte uitgever en ook achterflapschrijver, was de titel en vooral ook de informatie op de achterflap. Over die achterflap, ja die achterflap, daarover willen we jullie dus spreken. Dat is de reden van onze vriendelijke doch noodzakelijke memo aan jullie. Want, ja, daar is zeker het laatste woord nog niet over gezegd. Maar laat ons eerst nog even verder gaan met te bespreken wat wij te bespreken hadden tijdens het bespreken van titel en inhoud. 

Net als de omslag bleek over de titel veel meer te zeggen dan we vooraf dachten. Iets wat meerderen dachten en wat Marjolein mooi verwoorde in haar reactie was dit:

Ik heb me de hele tijd afgevraagd of de titel een soort reactie was op Oorlog en vrede van Tolstoj. Ik heb het dat boek niet gelezen, maar het is zo'n monument van een titel, dat ik daar een verband tussen zag.

Ine verwoordt een ander gevoel dat de titel oproept als je hem zo onder ogen krijgt:

De titel schrikt wel een beetje af. Oorlog en oorlog, dat is wel heel veel oorlog. En zonder sprankje licht erbij. De titel is weinig hoopgevend. 

Daar waren we het allemaal wel over eens; de titel gaf iets deprimerends mee. We bespraken alle voors en tegens en besloten dat we dit toch niet allemaal als negatief moeten zien. Ook viel het op dat de titel niet zo heel vaak letterlijk voorkwam in het verhaal. Hoewel de naam van het boek ook al een beetje vermomd gesignaleerd werd, halverwege het boek, lazen we deze pas echt volledig op bladzijde 218.
En toen kwam de achterflap ter sprake maar dat aspect laat ik nog even onbenoemd want daar willen we later nog even expliciet op terugkomen.

De inhoud

Toen we de buitenkant van de roman uit en te na besproken hadden was het tijd om ons in de discussie te buigen over de inhoud van het boek. Dat deden we niet zomaar, nee hoor, dat ging heel gestructureerd. Lees maar eens verder. Dan zullen jullie ontdekken waarom wij nu juist u, de achterflapauteur, aan het jasje willen en moeten trekken. 

De personages
Bij het bespreken van de diverse personages schreef Els DeVeuster dit over het hoofdpersonage:

Korin is echt een bizar figuur, vind ik. Hij is wat ontremd, aanklampend, intelligent en zeer verbaal. Mensen vinden hem bij aanvang knettergek. Maar anderzijds weet hij sympathie op te wekken en weet hij mensen toch voor zich te winnen.

Ook Hermes wordt geregeld genoemd als een bijna afwezig maar toch overal voelbaar personage in het verhaal. Miranda zocht het een en ander op en vond informatie over Hermetische literatuur. Het blijkt ingewikkelde materie maar het past naadloos in dit boek, qua onderwerp alsook qua moeilijkheidsgraad en ingewikkeldheid. Als je dit goed wilt snappen is het noodzakelijk om het boek te lezen. 
Er blijkt ook veel te vertellen over de vier bijzondere mannen met nog meer bijzondere namen die op de meest bijzondere momenten op zeer bijzondere plaatsen te vinden waren. Het duurt nog ettelijke vragen voordat we goed doorhadden waar die namen vandaan kwamen en waar ze voor staan. We vermoeden dat er sprake is van van Speaking Names en het duurt tot het einde van de discussie voordat we daar wat meer zicht op krijgen. Er worden heel wat linkjes naar informatie gedeeld en de leesclubcoördinator en tevens ondergetekende brengt heel wat verwarring in het gesprek als ze denkt een link te vinden met de numerologie. Gelukkig hebben we dat incident snel achter ons kunnen laten. Daar praten we niet meer over. 

De tijd
Over de tijd die verstreken is vanaf het begin van de roman tot aan het slot geeft Anne Oerlemans een mooie samenvatting:

Poeh, het voelt als heeeel lang, maar waarschijnlijk is het amper een jaar of een paar maanden? Ik moet eerlijk zeggen dat ik er niet zo op gelet heb tijdens het lezen.

Naast die verstreken tijd van dit deel van het verhaal, neemt de auteur ons ook nog mee op pad. We gaan diep de geschiedenis in. Janneke Klijn heeft dit mooi voor ons op een rijtje gezet.

Tijdsperioden uit het manuscript:
• Kreta (ca. 1600 voor Chr.)
• Dom van Keulen (ca. 1875)
• Hadrian walls (ca. 128 na Chr.)
• Spanje (Calpe): wachten op de terugkomst van Columbus (begin 1493)
• Rome (kom ik niet helemaal uit)
Ze vult nog aan: Venetië. Het verhaal daar speelde in 1423.
Het aspect van tijd heb ik heel sterk ervaren in het boek. Dat komt in de eerste plaats omdat het manuscript je naar steeds andere perioden meeneemt.

Als je de verschillende tijden bekijkt die de auteur in zijn roman verwerkt, zoals hierboven aangeduid, dan kun je je voorstellen dat enkele maanden in het leven van Korin een grote stap betekent voor de gehele geschiedenis van oorlog en nog meer oorlog en dus voor de mensheid.
 

De schrijfstijl
Dat het een bijzondere manier van schrijven is, daar zijn we het allemaal over eens. Ondanks dat het een zwaar onderwerp is wordt zeker ook humor ontdekt. Miranda heeft daar een mooi voorbeeld van gevonden, een voorbeeld dat tevens iets zegt over de schrijfstijl zelf.

Dat de schrijver zijn eigen schrijfstijl kritisch beschrijft (o.a. eind 229/230) vind ik humor. Dat verwacht je niet in een boek, het valt buiten de ongeschreven regels, conventies. Ik vind dit daarom grappig, maar er is meer...[ ]

Een deel van deelnemers geeft aan dat het eerste deel even wennen is vanwege de schrijfstijl met erg lange zinnen die grotendeels volledige hoofdstukken vormen. Toch lijkt iedereen de smaak wel te pakken te krijgen. Evelien Walravens verwoordt het zo: 

Eigenlijk hoefde ik er niet echt in te komen, in die lange zinnen. Er zit een soort ritme, cadans in waardoor ik prettig door kon lezen. Tot manlief vakantie kreeg... 

Later horen we dat ze die goede man een muilkorf moest opzetten om te zorgen dat Evelien het boek daadwerkelijk uit kon lezen en dat die muilkorf pas af mocht toen ze het boek dicht sloeg. Tja, dat tekent maar weer hoe zwaar wij lezers het hebben gehad met de manier van schrijven van Krasnahorkai en dat dit boek rust, geduld en concentratie vraagt (en zeker geen spraakzame mensen in de omgeving).

De opbouw en structuur
Als leesclubcoördinator leg ik soms een pittige vraag voor om de deelnemers uit de tent te lokken. Ditmaal trok ik het Droste-effect uit de kast. Iets wat we goed kennen van afbeeldingen in de kunst (en vooral van de ouderwetse blikjes van Droste cacao). Deze truc wordt ook in de literatuur wel eens gebruikt waar je dan een verhaal in een verhaal in weer een volgend verhaal kunt vinden. 
Brenda reageert hierop met:

Ja heel letterlijk al die verhalen die door worden verteld zitten in het verhaal verweven. Voor mij [is dit] een conclusie dat ons leven hieruit bestaat, verhalen die verteld moeten worden en dit [is hier] in een boek gebundeld.

Zelfs na het bespreken van de ingewikkelde opbouw en structuur blijven er veel vragen over. Els Lens geeft aan dat ze uiteindelijk nog altijd met de vraag zit aan wie Korin nu eigenlijk zijn verhaal vertelt. Een vraag waarop we antwoord proberen te geven maar we weten niet zeker of dit gelukt is.

Door interessante vragen en aanvullingen van Nico gaan we heel diep in op de materie van het boek en alles wat daar omheen speelt. Daar hebben we met z'n allen van kunnen genieten. Ik heb alle informatie waar we dieper op ingingen en die een filosofisch aspect bevatte, verzameld op de volgende pagina. Het is een mooie samenvatting geworden van veel en interessante reacties. Echt de moeite waard om te bekijken. 

Waar gaat dit boek over?
Over het algemeen is het, na het lezen van een roman, heel goed mogelijk om kort te omschrijven waar een boek over gaat. Bij de romans van Krasnahorkai loopt dat toch echt anders. Ook het verhaal van oorlog en oorlog laat zich moeilijk vangen in enkele zinnen. Daarbij lijkt het verhaal ook een boodschap (of meerdere) te bevatten maar dat weten we toch niet helemaal zeker. 
Betsy B beschrijft het mooi en troostvol:

De auteur heeft zeker een boodschap. Deze wereld is een verwarrende chaos, waarin mensen elkaar naar het leven staan en soms nog wel in staat zijn om schoonheid te maken, maar zeker niet in staat om het in stand te houden. Dat is een pessimistisch wereldbeeld - maar het bijzondere, en daardoor draaglijke is, dat er in kleine, onverwachte dingen toch veel schoonheid is te vinden - zo zijn er twee 'dwazen' die elkaar direct begrijpen...[ ] Wat ik ook troostvol vond: het verhaal van de vier mannen is niet chronologisch, het is dus niet zo dat het aan het begin van de geschiedenis nog aardig mooi was en dat het steeds minder was. Nee, de tijden zijn chaotisch en de mens moet vooral niet denken dat hij in staat is tot grote, mooie dingen, maar je kunt het wel blijven proberen, het wordt niet steeds slechter. 

Dat is een heel mooie, optimistische en liefdevolle manier om naar de geschiedenis te kijken. Deze manier van kijken geeft hoop. Er is nog veel meer te zeggen over de inhoud van het boek maar we houden het hier spoilervrij. Wil je meer weten? Kijk dan bij de leesclubvragen. 

En dan nu het volgende, uitgever en achterflapkunstenaar

Zoals gezegd hadden wij met z'n allen nog een appeltje met jullie te schillen, een noot te kraken, een mond vol tanden waaraan wij willen voelen en daarom trekken we jullie nu aan het jasje, ja we hebben jullie bij de lurven en kladden. Ondanks dat het verhaal van Korin en de vier mannen niet in een korte omschrijving te vatten is, staan er op de achterflap zaken die totaal niet kloppen. De beschrijving van Korin, het hoofdpersonage, is vreemd en zelfs na het lezen van dit bijzondere boek met opvallende personages, voelt de omschrijving niet als passend. Daarnaast gaat Korin absoluut niet van het ene naar het andere internetcafé. Dat betekent dat de informatie op de achterflap niet overeen komt met dit mooie verhaal. 
Omdat de informatie niet klopt, bekeken we de aangeleverde tekst voor de Hebban-boekpagina. Nu blijkt ook die niet helemaal passend en vinden wij, als leesclubdeelnemers, dat er zelfs een spoiler in staat. Dat stond pontificaal beschreven op de achterflap; een spoiler, een ware spoiler, lukraak gemorst op de omslag van deze roman. Hoe durven... nee wacht, we tellen eerst tot tien...  Elke leesclub liefhebber weet dat spoilers 'not done' zijn, zeker op een boekpagina. Wij weten dat Hebban niet verantwoordelijk is voor de aangeleverde tekst en spreken daarom jullie aan. 

Onze vraag is om onze woorden ter harte te nemen en de achterflap, alsook de boekpaginatekst, zo snel mogelijk aan te passen. Die achterflap dus. Zou u ons kunnen beloven dat u die achterflap een tikkeltje aanpast? Zodat de informatie klopt en er geen spoilers zijn. Wij danken u allen hartelijk. Allereerst voor het uitgeven van dit prachtige boek, en daarna voor het met ons meedenken over de achterflap. 

Daarom, beste achterflapschrijver en uitgeverij van het prachtige boek Oorlog en oorlog, schrijven wij u deze memo waarin wij aangeven dat de achterflap belabberd (sorry, we bedoelen: niet zo goed) is, de tekst die jullie aanleveren voor Hebban lijkt beter maar geeft te veel informatie weg en daarnaast missen we informatie die in de Engelstalige versie wel opgenomen is. Voor een volgende druk: doe er wat aan want het boek is manjeprachtig. We merken dat we in herhaling vallen maar het gaat ons aan het hart

Getekend,

Alle deelnemers van de leesclub Oorlog en oorlog, inclusief de leesclubcoördinator

Dit was dus het bijzonder onderdeel van het manuscript dat ik vond. Het heeft me veel tijd gekost om het te ontcijferen en te ontrafelen. Vanwege tijdgebrek zie ik af van het maken van een eindverslag en plaats ik daarvoor in de plaats dit stuk uit een bijzonder manuscript. Ik hoop dat jullie dit kunnen waarderen.

Woord van dank en sterrenwaardering
Ik dank jullie allemaal hartelijk voor jullie zeer enthousiaste deelname aan deze leesclub. Het is duidelijk dat de leesclub, alsook deze bijzondere roman erg gewaardeerd werd. Zeer veel reacties, vragen, opmerkingen, bedenkingen en hersenspinsels kwamen opborrelen. We sloten de leesclub af met een waardering uitgedrukt in een sterren-gemiddelde van 4,2. Een prachtig resultaat. Tot een volgende leesclub of tot Hebban. 

*Eindverslag van een Hebban leesclub, geschreven door een ware achterflap-vermijder die toch echt wel wenst dat die flap voor alle flap-lezers, keurig op orde en spoilervrij is.*