Moederliefde of –hebzucht?

Uitgeverij Polis wil 135 jaar na de geboorte van Willem Elsschot het werk van deze grote schrijver opnieuw onder de aandacht brengen. Dat doet men met een reeks uitermate mooi verzorgde en vormgegeven uitgaven. Hebban wijdt liefst drie leesclubs aan deze serie. Dit is het verslag van ‘Pensioen,’ (1937), wellicht het minst gelezen werk van deze schrijver die in Antwerpen worden.  Het nawoord van Matthijs de Ridder en de toegevoegde aantekeningen maken deze uitgave  tot een sieraad.

15 leesclubdeelnemers ontdekten deze roman (of was het nu toch een novelle? of een korte roman?) in een boeiende leesclub, die niet altijd even gemakkelijke vragen bevatte. 

Elsschot vond zijn inspiratie voor dit verhaal in zijn eigen familie. De basis van het boek is dus ‘echt gebeurd.’  Laarmans, de alter-ego van Elsschot, vertelt het verhaal. ‘Pensioen’  gaat over een ongelofelijk betrokken en zorgzame moeder, die als haar zoon naar de Grote Oorlog geroepen wordt en in krijgsgevangenschap terechtkomt pakketten (wel 640) gaat sturen. Ze mobiliseert iedereen om een bijdrage te leveren en slaagt daarin. Ze strijkt overigens wel het militiegeld van haar zoon Willem op, terwijl dat eigenlijk toekomt aan diens vrouw Bertha.  Die is kort voor Willem ten oorlog trok bevallen  van een zoon, Alfred. Maar het kind is niet erkend, dus staat moeder in haar recht. Als dan Willem aan de Spaanse griep komt te overlijden harkt ze ook nog eens zijn pensioen binnen. Uiteindelijk wordt het administratieve falen van de overheid opengelegd en verandert alles.

De cover

In de leesclub bogen we ons eerst over de cover. We vergeleken die met die van Eppo Doeve. Gigi Leestgraag: “Briljant, ik zie het mens (de moeder) gewoon voor me .” In de nieuwe uitgave “zie je dat er achter ieder deurtje weer een nieuwe mogelijkheid ontstaat,” aldus Tea. Ine zag in de omslag een labyrint, een eindeloze weg die Frans Laarmans als ‘bemiddelaar’ moet afleggen om recht te vinden. Kris: “Rechte lijnen (feiten, waarheid, realiteit, het goed) en scheve lijnen (fictie, leugens, geheimen, de slechte kanten van de mens). Het omslag van Herman Houbrechts kon de goedkeuring van iedereen en de ontwerper gaf zijn visie op zijn ontwerp en later nog eens over hoe hij als ontwerper aan het werk was. Bijzonder was dat hij ook alternatieve ontwerpen liet zien. 

Herman Houbrechts: "Ik ben bij het maken van het ontwerp als volgt te werk gegaan. Na het lezen van het verhaal onthield ik een aantal woorden die ik zou willen verbeelden. 'Misleiding' was voor mij één van de kernwoorden en werd uitgangspunt bij de start van het ontwerp. 'Contrastrijk', 'repetitief' en 'doolhof' waren andere. 

Door het strakke lijnenspel wilde ik graag diepte en ruimtes creëren; een soort opstaande 'vertigo'."

De deur leidde ons in ieder geval het verhaal in. We stonden uitgebreid stil bij de vraag of het in ‘Pensioen’ nu over moederliefde of hebzucht ging. Het verzenden van de ‘levenspakketten’ levert haar de status op van liefhebbende moeder. En daaraan ontleent ze het recht de uitkeringen en het pensioen binnen te halen. “Ze is alles wat je van een moeder niet zou verwachten. Het feit dat ze haar eigen kleinkind zo benadeelt vind ik onvoorstelbaar en ook het feit dat ze het geld hoofdzakelijk gebruikt voor haar eigen extraatjes en luxe artikelen vind ik laakbaar,” schrijft Helena. Nathalie B. ziet haar zelfs als de vrouwelijke variant van Boorman, de oplichter die in meerdere boeken van Elsschot optreedt. “Opvallend dat we niks horen over haar rol als moeder ten opzichte van haar andere kinderen” (EllevD). Kris brengt er wat humor in door te zeggen: “Hier spreekt een man (Laarmans) die over zijn schoonmoeder vertelt”. Hij voegt een smiley toe. En ze zou best kunnen deelnemen aan een “wereldkampioenschap voor moeders.” En was moederliefde in 1914 hetzelfde als nu? Laarmans heeft toch ook wel bewondering voor zijn schoonmoeder en haar sterke persoonlijkheid. DiegoAnthoons nuanceert het nog verder. Moeder raakt niet uitgepraat over de bijzonderheden van haar Willem uit zijn jeugd:  “Hoe vroeg hij gesproken had, wat hij als vlegel heeft uitgehaald.”  “En Bertha, is een overspelige en dus onwaardig in de ogen van moeder.” (Kite). Natalie noemde het feit dat moeder Bertha niet kon luchten of zien ‘het klassieke schoondochter/schoonmoeder conflict.

Personages en taal

Laarmans is de verteller. Marina: “Laarmans komt niet recht voor zijn mening uit, verschuilt zich achter de andere. Hij speelt een hoofdrol , maar moffelt zijn rol wat weg.”  Nathalie B noemt hem een ‘tweezak’ .  EllenvD noemt hem geen alwetende verteller, maar een verteller die doet alsof hij alwetend is. Dat levert veel discussie op. “Een alwetende verteller staat buiten het verhaal en dat is bij Laarmans niet het geval. Dus een ik verteller.” (Kris weet daarmee iedereen te overtuigen). De rol van de echtgenoot van Moeder: “Hij vraagt Laarmans regelmatig om advies en komt daardoor niet erg zeker over” (Atse Benjamin).

 Elsschot weet met raak taalgebruik personages neer te zetten. ‘Pensioen’ staat vol voorbeelden:  “Moeder begint vader te missen. Zij behoorde een hondje te houden of een papegaai, want die stilte op haar kamer doet haar geen goed.” (Ine). Bertha die door Laarmans zo neergezet wordt: “Haar prestige kon er alleen bij winnen, zij was toch maar het saldo van de opruiming.”  Feit is dat iedereen enorm genoten heeft van de taal en de overdrijvingen die Elsschot gebruikt om een situatie nog beeldende neer te zetten. Een voorbeeld daarvan is de herbegrafenis van de zoon. Iedereen wordt gemobiliseerd en hoewel Willem gestorven is aan de griep krijgt hij een militaire erebegrafenis. Hij is dan ook niet gewoon gestorven, hij is gesneuveld. Dat klinkt net iets anders. De leesclubdeelnemers hebben genoten van het originele taalgebruik van Elsschot. Het leverde volgens hen een hilarisch boek op.

Herman Houbrechts: "Ik wilde in de Elschotomslagen een element uit de inhoud aanbrengen. Bij 'Het Tankschip' is dat letterlijk geworden en is er in het omslagbeeld een illustratie van een tankschip verwerkt. Bij 'Pensioen' roept het zwarte, zware geometrische lijnenspel (dat soms letterlijk uit de haak staat en zo de balans verstoort) de tragiek van het boek op. Een dwingende uitgang naar een einde/eindigheid? Het eindbeeld draagt conflict in zich."

Analyse en verwachtingen

Zo’n literaire leesclub met deelnemers die een boek echt ontrafelen leidt tot allerlei verrassende analyses. Is het boek nu maatschappijkritisch? Er wordt fors uitgehaald naar de administratieve dwalingen, de kleinburgerlijkheid, het ad hoc-denken. “Iedereen wordt in meer of mindere mate op de hak genomen. Het knappe is, dat het met zoveel humor gebeurt en dat het toch niet karikaturaal uitpakt.” (Helena). “En dan heb je de Grote Raad (het familieberaad) die alleen maar bezig is voor het eigen financieel gewin (AtseBenjamin). Maar of Elsschot een waardeoordeel uitspreekt? “Zijn kritiek is vaak impliciet” (Tea en Marliesdd) en ook Natalie haalt er geen openlijke kritiek op de maatschappij uit. “We zien in het boek twee soorten mensen: zij die er alles aan doen om te krijgen wat zij vinden dat hen toekomt, en zij die over zich heen laten lopen. Dat mag dan een beeld van één familie zijn, maar het lijkt me een prachtig symbool voor de maatschappij.” (MariaA)

De leesclub boog zich over de structuur van het boek. Er kwamen de meest prachtige vondsten naar voren, die weer aanleiding gaven tot nieuwe discussies. Gigi Leesgraag bewees dat het een opbouw kende als een klassieke tragedie inclusief koor. Helena kwam met verwijzingen naar het bijbelboek Prediker. Ook Luther die als hij zijn stellingen aan de deur van de kerk spijkert kwam voorbij als in Pensioen de tekst staat: “En dat heb ik dan getekend. God helpe mij: ik kon niet anders.” De Griekse mythologie kwam voorbij met de Styx, Nathalie B bracht de Noordse mythologie in, de Lucifer van Vondel kwam voorbij,  Dante  met de ‘Hel’ uit de Divina Commedia, het Misereri van Allegri (Helena ) en DiegoAnthoons ontdekte verwijzingen naar Max Havelaar.

Kris: "Dan ben je schrijver van zo'n 11 romans/novelles en dan schrijf je in 1937 een verhaal over een schoonmoeder, en 80 jaar later wordt er online in een leesclub met zo'n 15 mensen, vanuit verschillende invalshoeken en heel genuanceerd (zeg maar: diep) ingegaan op dit werk, de thema's, de mogelijke bedoeling van de schrijver, ...
Dat is toch buitengewoon fantastisch!"

Onvoorstelbaar dat een boek van nog geen 130 bladzijden zo rijk is. Dat hadden we met zijn allen eigenlijk niet verwacht, maar toch stiekem wel gehoopt. ‘Pensioen’ werd voor ons een spannend avontuur, met tal van ontdekkingen. Hoewel het boek dateert van 1937 is het qua taal nog erg fris en wat de  thematiek betreft actueel. Polis heeft er goed aangedaan Elsschot ook voor het jonger publiek weer onder de aandacht te brengen. En de deelnemers aan de leesclub zijn, als ze dat nog niet waren, Elsschot-fan geworden. “Zo'n dun boek en zoveel inhoud om te bestuderen. Elsschot heeft het voor elkaar gekregen.” (Tea).

Eindoordeel van de deelnemers komt gemiddeld uit op meer dan 4,5 sterren.

 (Cover, ontworpen door Eppo Doeve)

Jan Stoel, leesclubcoördinator