Het boek Schitterend Lichaam van Agustina Bazterrica is een dystopische roman over rouw en dehumanisering van de mens. Niet alleen van de mens-slachtoffer maar ook van de mens-dader.

Wij, degenen, die deel mochten nemen aan de leesclub Schitterend lichaam, waren getriggerd door de thematiek: een dystopische wereld waarin een gruwelijk alternatief gevonden was voor het ontbreken van dierenvlees. Gewoon vlees in tegenstelling tot ‘speciaal’ vlees mocht niet meer geproduceerd worden nadat er een dodelijk virus in was aangetroffen. Dat klonk spannend en heftig tegelijkertijd! Naast dit grote wereldomvattende probleem met betrekking tot de vleesindustrie zou het hoofdpersonage Marcos Tejo ook nog getroffen zijn door persoonlijk leed, de dood van zijn kindje, de afwezigheid van zijn vrouw en de zorg voor zijn dementerende vader.

Super nieuwsgierig dus door de achterflap en preview waren we ook wel beducht over wat ons te wachten stond: het zou wel eens een heftig verhaal kunnen worden!

 Maar wat waren eigenlijk concreet onze verwachtingen?

Thirza: dat we kennis gaan maken met een gruwelijke situatie en wereld waarbij de menselijkheid ver te zoeken is.

Sanne: Ik verwacht zowel hele koude, gruwelijke scènes als scènes vol emotie.

Palu: De achterflap gaat over dierenvlees + virus. En "speciaal vlees". Ook wordt "gruwelijk oplossing" benoemd. Ik krijg ineens een akelig idee, dat de oplossing ligt bij mensenvlees…

Hennie: Het onderwerp van dit boek doet me ook denken aan: laat me nooit alleen van Kazuo Ishiguro. Mensen - gebruikt voor het welzijn van hun soortgenoten.

Kaatje: Ik verwacht op basis van de achterflap ook een verhaal in de toekomst waarin dingen gebeuren die je je nu nog niet kan voorstellen en hopelijk ook nooit gebeuren.

Laura: Ik verwacht een vrij heftig boek dat tegelijkertijd bizar en realistisch zal zijn. Bizar om te lezen hoe er in het verhaal met mensen om wordt gegaan, maar realistisch omdat er in werkelijkheid daadwerkelijk zo met dieren wordt omgegaan. Ik verwacht daarom dat het boek me zal weten te raken.

Evy: Het lijkt me een donker boek te worden (ook door de donkere cover denk ik dat). Geen luchtige, prettige lectuur om even tussen neus en lippen door te lezen.

Bij veertien mensen viel het boek nog net voor de kerst op de mat, een van ons moest lang wachten, maar wat haalde zij ons snel in!

Sommigen van ons konden het boek niet wegleggen en lazen het in een keer uit, anderen moesten het juist wegleggen omdat het soms te gruwelijk was. Zo deed Palu op een gegeven moment een bekentenis: Confession van de puppy scene, ik heb hem overgeslagen. Ik kan heel veel dingen me heel levendig voorstellen en dit werd met té. Dierenleed kan ik niet tegen. Ik haat het! Deze scene, toen ik de eerste paar zinnen las had ik echt iets van "nope". Behalve de preview waren ook de cover en de titel een reden om ons op te geven! Onze eerste indruk was toch wel dat we met een bijzondere cover te maken hadden en een boektitel waar je van alles achter kon zoeken, dat het ‘iets’ had.

Ook later toen er allerlei zeer diverse covers van dit boek uit andere landen opdoken met titels die al dan niet dicht bij de originele titel (Cadáver exquisito) bleven, bleef toch de Nederlandse cover favoriet bij Kaatje, Thirza en

Hennie: De Nederlandse cover vind ik wel mooi, gruwelijk en verdrietig..

Ook over de diverse titels hebben we druk gediscussieerd. Ook daar ging de Nederlandse titel niet onderuit en bleef hij de favoriet van drie lezers.

Jitske: Ik ga voor de Nederlandse titel en cover. Schitterend lichaam symboliseert voor mij dat je voorzichtig moet doen met een levend kwetsbaar wezen. Dat je het niet moet onderwerpen aan jouw wil. Maar het moet koesteren en verzorgen zoals jijzelf behandeld wilt worden.

Agustina Bazterrica bracht haar verhaal in een afstandelijke stijl, maar misschien juist daarom kwam wat zij schilderde steeds als een zeer gruwelijk iets binnen, - want alles werd ons in kleuren en geuren aangeboden, het had geen zin om ogen of oren dicht te stoppen: de beelden drongen zich aan alle kanten aan ons op:

Palu: zeer weinig wordt aan fantasie over gelaten

Sanne: het gevoel dat ik zelf een rondleiding door stallen met fokdieren kreeg, maar dan met mensen

Sijbout: Niet alleen de lugubere delen maar ook als hij onder zijn favoriete boom zit.

Charlotte: Ik had bij het lezen van dit boek niet het idee dat ik veel details zelf in moest vullen, hetgeen voor mij vaststelt dat Bazterrica 'visueel' kan schrijven.

Beelden die iedereen goed voor zich zag waren: het slachtproces, de slagerij van Spanel en de beschrijving van het assortiment (Laura), het gedrag van Marcos’ neefje en nichtje aan de eettafel (Kaatje), de paraplu’s (Marianne), de menselijke hoofden aan de muur (Joketje) en het geval met de puppy’s.

Heel wat van onze zintuigen werden aangesproken.

We stonden nauwelijks stil bij de stijl, omdat wel vrij duidelijk was dat het verhaal op afstandelijke wijze verteld werd; daarom richtten we onze aandacht op alles wat met (stem)geluid te maken had in de roman, of met het gemis aan geluid. Al gauw kwamen we met talloze voorbeelden aanzetten van hoe bijzonder de schrijfster met geluid/geen geluid was omgegaan.

Joketje: Ik denk wel snel aan het verwijderen van de stembanden.

Paul: Weer strijken zijn nagels over zijn hand en hij voelt een rilling over zijn rug lopen. Hij meent dat hij het graven onder Urlets huid kan horen, het gesmoorde gejank, de aanwezigheid die naar buiten wil.

Sanne: Hij was zich er vaag van bewust dat die woorden elk moment konden breken, dat ze aan een flinterdunne, onzichtbare draad hingen.

Marianne: Cecilia’s woorden waren een rivier van lichtjes, een wervelende luchtstroom, het leken wel glimmende vuurvliegjes.

Eeke: Hij wil dat ze schreeuwt, dat haar huid ophoudt een bewegingloze zee te zijn, dat haar woorden breken en oplossen in het niets. / Dan schreeuwt Spanel, ze schreeuwt alsof de wereld niet bestaat, alsof haar woorden in tweeën barsten en al hun betekenis verliezen, alsof er zich onder de hel nog een tweede hel bevindt, waaruit ze niet wil ontsnappen.

Laura: Jazmín zwaait alleen maar met haar handen naar haar kind. Ze wil praten, schreeuwt, maar het blijft stil.

Thirza: Zijn vaders stem was als een schitterend gekleurde suikerspin: zacht, enorm, prachtig.

Evy: Zijn manier van praten is geaffecteerd. Hij kiest elk woord zorgvuldig, alsof de wind het niet onmiddellijk wegblaast, alsof zijn zinnen in glas veranderen en in de lucht blijven hangen, zodat hij ze kan plukken en ze kan bewaren in een kastje met een slot erop, niet zomaar een kastje maar een antiek art-nouveaustuk met glazen deurtjes.

Jitske: Zijn woorden zijn er wel, maar ze zitten opgesloten. Ze liggen langzaam te vergaan achter zijn gekte.

En dan de gewetensvraag wat we zelf zouden doen als we in de situatie zouden zitten waarin de mensen in het boek zitten. Zouden we ons voegen naar de rest? Of zouden we ons afzijdig houden van wat de rest doet? Over het algemeen werd er resoluut ronduit “nee” gezegd tegen het eten van mensenvlees, áls wij in het verhaal van het boek terecht zouden komen. Voor wie sowieso al geen vlees at, was het nauwelijks een punt om over na te denken, voor de vleeseters onder ons was het ook snel duidelijk: daar doen we niet aan mee!

Maar wat nou, als je in een situatie terecht zou komen waarin het eten van mensenvlees de enige kans van overleving is zoals bij de vliegtuigcrash van het rugbyteam in de Andes (1972)? Toen waren we wat minder resoluut in onze afwijzing…

De scènes met de vogels en de puppy’s…

Opdat het virus zich niet verder kon ontwikkelen via levende dieren, waren alle dieren, huisdieren en dierentuindieren niet uitgezonderd, afgemaakt. Met vogels ligt dat afmaken lastiger. Om zich tegen de vogelpoep van overvliegende vogels te beschermen was het raadzaam de paraplu te gebruiken wanneer men zich buiten bevond. Vonden we een dergelijke scènes passen in het verhaal? Het antwoord daarop was zonder meer dat we vonden dat die scènes wel degelijk in het verhaal pasten, omdat ze duidelijk aangaven (in het geval van de vogels) dat de mensen op straat geloofden dat ze besmet konden raken door wat de vogels uitscheidden. Maar dat anderen, zoals Marcos zo hun twijfels hadden over dat virus, en zich in elk geval niet daartegen wilden beschermen:

Paul: De scène waarin zijn zus boos is op hem, omdat hij geen paraplu gebruikt om zich te beschermen tegen kakkende vogels. Hij gelooft niet dat dieren echt gevaarlijk zijn, het zijn verzinsels van de regering, die samenspant met commerciële bedrijven.

Evy: De angst voor besmetting komt het best tot uitdrukking in de scène met de zus. Het is een angst die leeft bij de mensen in de stad om door de vogels besmet te worden en de dieren drukken dan ook een gevaar uit. Het lijkt alsof het gebruik van vogels en honden telkens een ander gevoel uitdrukt. (…) Het bijzondere aan de vogels,(…) is dat ze ergens ook een symbool van vrijheid zijn. Het simpelweg kunnen vliegen en ontvluchten van een bepaalde situatie.

Thirza: Ook de scènes met de vogels vond ik toepasselijk. Het is logisch waarom veel mensen met paraplu's lopen buiten, want ze zijn bang dat ze worden besmet door de vogels die nog in de omgeving zijn. Daarnaast wordt ook veel het gemis van dierengeluiden gesproken, evenals van vogels. Dat maakt ook weer duidelijk dat de wereld daar enorm is veranderd. Het is stil en kil geworden. Eeke daarbij aanhakend: En dat gemis van dierengeluiden heeft ook weer te maken met die afwezigheid van geluid, (waarover we het al eerder hadden).

Laura: Ik vond de scènes over de vogels zeker functioneel. Deze schetsen voor mij heel duidelijk in wat voor situatie het verhaal zich afspeelt; een wereld waarin mensen met paraplu de straat op gaan, omdat ze bang zijn het virus te krijgen door vogelpoep.

De eerste scène met de puppy's waarin Marcos met ze knuffelt vond ik mooi, die zorgde voor een lichtpuntje in het verhaal. Ook krijgen we daarbij wat meer te lezen over Marcos' leven voor het virus, met zijn honden.

Kaatje: Deze scenes zijn zeker functioneel. Je ziet daardoor dat het allemaal nog niet zo lang geleden is. De dierentuin is er nog, maar dan vrijwel zonder dieren.

Bij een van zijn bezoeken aan de lege en verwaarloosde dierentuin ontdekt Marcos een nest jonge hondjes. Hij zit daar en knuffelt en speelt met de kleintjes in een verder verlaten dierentuin en vogelhuis.

Paul: de dierentuin met het vogelhuis en met de puppy’s: Het geeft een beeld van een desolate omgeving, luguber. Het zijn beelden van een ver verleden, waar hij met weemoed aan terugdenkt en hem doet herinneren aan zijn eigen honden, die moesten worden afgemaakt en waarvoor?

Marianne: Mij zijn vooral de scènes in de verlaten dierentuin bijgebleven, de keer dat Marcos de puppy’s vindt, deze koestert omdat hij terugdenkt aan de tijd dat hij zelf zijn honden had, maar hier volgt dan een wrede wending zodra hij hoort dat de moederhond eraan komt en hij maar ter nauwernood kan vluchten. Deze scène laat je de gevoeligheid van Marcos beter leren kennen, en zegt tegelijkertijd iets over de tijd van de transitie. De hier en daar nog aan de dood ontsnapte dieren zijn verwilderd geraakt en gevaarlijk geworden.

Sanne: Bij de scène dat Marcos met de puppy’s aan het knuffelen is, dacht ik: fijn dat er toch nog iets vrolijks en leuks in het boek gebeurt! Die gedachte verdween wel snel weer toen de grote honden kwamen.

Zien we parallellen met de wereld van de roman en de realiteit van de wereld waarin wij nu leven?

Eeke: Ik moest heel erg denken aan Covid door die mannen in gele pakken. Trouwens, sowieso bij heel veel scenes in dit boek... ook de besmettelijkheid via dieren, de scenes waarin Marcos vermoedt dat er geen virus is of dat ze zijn voorgelogen door de overheid en de media... Ik vond het boek daarom angstaanjagend voorspellend voor onze Covid-tijd. Ik zie heel veel parallellen helaas.

Een duidelijke parallel zagen we in het slachten van mensen, dat dat gewoon puur hetzelfde was zoals in de realiteit met dieren omgegaan wordt in de slachterijen.

Paul maakte ons attent op het gedrag van de mensen in het verhaal en nu in corona-tijd: Ons gedrag is ook te vergelijken met het gedrag van de mensen in dit verhaal. Wij proberen de werkelijkheid vaak te verdoezelen met omfloerste woorden en wij kijken graag weg van de werkelijkheid.

Joketje maakte de opmerking: Is het een pandemie of PLANdemie? In het boek heerst er ook een onzekerheid over de bekwaamheid van het beleid dat gevoerd wordt. Alles wordt opgelegd en mensen moeten maar jaknikken en zich aan de regels houden.

Thirza voegde er nog aan toe dat: Daarnaast lijkt in het boek een verandering door het virus ook erg gauw opgepakt te worden door de samenleving en wordt het als normaal beschouwd. Dat zie je nu ook wel terug in onze huidige samenleving. Evy: Ook het egoïsme waarmee je in het boek te maken krijgt, of de angsten, het zijn vrij normale gevoelens die je bij de mensen om je heen kan zien.

Het einde kwam voor ons over het algemeen nogal abrupt: het was in elk geval geen open einde, wat bijna iedereen van ons prettig vond, maar we hadden een ander einde verwacht; niet dat we het geforceerd vonden, zoals Maarten Steenmeijer in de Volkskrant schreef, maar wél heel verrassend. Na alles wat we gelezen hadden, - we hebben Marcos op de voet gevolgd, we dachten dat we een aardig beeld van hem hadden – zegt:

Marianne: Marcos die we toch van een menselijkere, gevoelige kant hebben leren kennen met zijn verdriet om zijn jonggestorven zoon, zijn vrouw die hem verliet met haar verdriet, zijn bezorgdheid om zijn dementerende vader.

We hadden verwacht en eigenlijk vooral gehoopt dat Marcos consequenties zou verbinden aan zijn ‘relatie’ met Jazmín. Zoals Sijbout het al voor zich zag: ik voorzag al een "vlucht" naar een één of andere vrijstaat.

Paul helpt ons uit die droom: Enigszins verrassend, maar achteraf toch ook weer niet. In alle koelheid, waarin het verhaal geschreven is, is ook het eind koel, zakelijk en dus ook wel logisch. Het kind van Jazmin beschouwen als het kind van hem en Cecilia ligt geheel in de lijn van het verhaal. Niets bijzonders, gewoon zoals het gaat in die tijd. Het nuchtere verhaal eindigt nuchter. Het doel is bereikt, er is een kind. Ook Eeke begrijpt de opmerking ‘geforceerd’ einde van Steenmeijer niet: Ik begrijp niet zo goed waarom het 'tamelijk geforceerd' wordt genoemd, want ik heb dat in geen geval zo ervaren, maar juist als een mokerslag (ik koos dit woord bewust) in je gezicht, een heftig en bewust zo geschreven einde om de (letterlijk) genadeklap toe te dienen. Voor de personages maar ook voor de lezer.

En Evy voegt daar nog aan toe dat zij het einde erg goed vond: omdat het weer een schok geeft aan de lezer, maar dan op een andere manier. Eentje die het hoofdpersonage [Marcos] doet wankelen, iets wat daarvoor niet aan de orde was. Ik vind het vrij goed afgerond. [Evy haat open eindes.] Cecilia wordt in het boek gebracht en ook dat vind ik een sterke keuze van de schrijfster. Het laat zien hoezeer het verlies van een kind een moeder traumatiseert.

Hennie vond het einde aanvankelijk ook verrassend, want: het leek alsof Marcos gevoelens voor de vrouw ontwikkelde en ook probeerde haar meer 'menselijk' te maken.

Daarnaast leek de relatie met zijn vrouw voorbij. Echter als ik er nu nog eens over nadenk waren er ook wel signalen dat het deze kant uit kon gaan; het gemis van zijn zoon, het gegeven dat hij een vergunning had tot verwerken en het feit dat hij weer speciaal vlees was gaan eten.

Zo bleek maar weer dat, wat aanvankelijk voor ons heel verrassend was, door de discussie die we erover hadden, toch weer niet zó verrassend was, dat we ‘geraffineerd op het verkeerde been gezet waren’, maar dat het einde logischerwijs zo had moeten zijn.

Onze verwachtingen die we op grond van cover en achterflap van te voren hadden, zijn uitgekomen. Toch werden daarbij nog heel wat kanttekeningen gemaakt:

Sanne had verwacht dat ze veel meer met Marcos zou meeleven en denkt dat het door de afstandelijke stijl komt dat dat niet gebeurde.

Eeke vond het boek juist doordrenkt met emotie: walging, afschuw, ontzetting, verdriet, verbijstering. En nog heftiger dan verwacht!

Marianne Uiteindelijk is dit voor mij het hoofdthema van het boek, het gaat over dit proces van dehumanisering door ge- en ver-boden. Door het gebruiken van andere woorden en door het aanpassen van gewoonten en wetten is een samenleving in staat tot het maken van de meest gruwelijke keuzes om problemen het hoofd te bieden. Een moreel thema dus. Daar had ik niet op gerekend vooraf.

Jitske: De schrijfstijl is vlot, beeldend en wordt goed overgebracht. Ik vond het ondanks het lugubere onderwerp toch ook een mooi verhaal.

Evy: Dus wat mij betreft opzet geslaagd en verwachtingen overtroffen. Ook qua stijl trouwens, want het is verleidelijk om in inhoud te blijven hangen, maar met name het zintuiglijke waar we het in de discussie ook al over hebben gehad, vind ik erg knap! Dus ook taalkundig zijn mijn verwachtingen overtroffen.

Hennie: Eigenlijk niet; ik had iets meer een boek verwacht in de geest van Margaret Atwood. Hier ben ik met moeite door gekomen. Het is te absurd en te verschrikkelijk. Dit betekent wel dat ze heel beeldend heeft geschreven.

Joketje: Ik had het wat gruwelijk verwacht maar was wel nog veel rauwer dan ik vooropstelde. Ik was blij dat we via een leesclub konden bespreken en dit is ook waarheid gebleken. Dankzij de discussies, vragen, extra informatie was het haalbaar en zelfs verrijkend. Alleen ging ik waarschijnlijk afgehaakt hebben.

Charlotte: Ik had niet verwacht dat het boek zo heftig zou zijn. Het slachten van mensen leek me al wat. Ik had niet verwacht dat er nog zo'n heftig verhaal omheen speelde. Eerlijk gezegd was ik ook blij dat er een einde aan kwam.

Sijbout: De grote lijnen lopen volgens verwachting. Alleen het einde had hij niet verwacht.

De recensie van Karla De Greeve was bij Hebban al te lezen, terwijl wij nog met de vragen bezig waren. Los van de vraag of we die nou goed of minder goed vonden, daar ging de laatste vraag niet over, maar wel over de opmerking die Karla maakte dat er een overdaad aan gruwelijkheden was en dat dat naar effectbejag riekte. De term horrorporno werd slechts door een enkel gewaardeerd. De meeste lezers vonden dat er wel heel veel gruwelijkheden tot in details beschreven werden maar dat dat het boek niet schaadde, dat dat eerder nodig was om de boodschap duidelijk te laten overkomen van hoe wij met onze wereld omgaan.

We hebben een prachtig, maar gruwelijk boek samen gelezen. En vooral dat we het samen konden doen, was heel fijn, omdat bepaalde scènes wel heftig op ons overkwamen. Door erover te kunnen praten met elkaar, erover van gedachten te kunnen wisselen, bleef het ‘behapbaar’.

We hebben fijn op elkaar kunnen reageren en tot slot waren we ook nog eens vrij eensgezind met het toekennen van de sterren: de meesten gaven 4, een 4.5, twee 3, en twee zelfs 5 sterren, wat het gemiddelde bracht op het mooie ronde getal van 4 sterren.

Hieronder een paar quotes uit de recensies:

Eeke: Schitterend lichaam kan getypeerd worden als een boek dat onder je huid gaat zitten. De lezer gaat van de ene emotie naar de andere: (...) De vlotte schrijfstijl maakt dat het boek verder 'lekker' wegleest. Of ja, 'lekker' is gezien de context misschien niet het juiste woord.

Evy: Dat doet ze in een geheel eigen stijl die werkelijk alle zintuigen tot actie aanspoort. De scènes worden beleefd door de lezer in reuk, smaak, gehoor én, als belangrijkste misschien, zicht.

Thirza: Het boek heb ik gelezen met mijn handen voor mijn ogen en mijn vingers iets gespreid. Ik wou het lezen, maar eigenlijk ook weer helemaal niet.

Laura: Schitterend lichaam is een fascinerende roman met gruwelijke scènes, die de lezer aan het denken weet te zetten. Het is een bizar en confronterend verhaal dat je niet snel zult vergeten.

Sijbout: Met ontzettend veel interesse heb ik het boek gelezen. Het geeft een mooi beeld van wat we in een nabije toekomst mogelijk zouden kunnen verwachten. Het geeft fantastisch weer hoe bevolkingsgroepen gemanipuleerd worden en tegen elkaar opgezet.

Paul: Een onvoorstelbaar boek, dat je achterelkaar uitleest, maar wenst nooit gelezen te hebben.

Maar… Aan de sterren is te zien dat we het waardevol vonden Schitterend lichaam gelezen te hebben