Het is december 2022 wanneer er een nieuwe aankondiging komt voor een leesclub. Het boek dat centraal staat is Stof tot zwijgen van Mariska Tjoelker en het speelt grotendeels begin 20ste eeuw rondom Enschede en de textielindustrie. 

De inschrijvingen stromen binnen en de vijftien gelukkige lezers zijn nog voor kerst bekend. De boeken zijn snel binnen zodat er gelezen kan gaan worden. Met de feestdagen voor de boeg nemen we het zekere voor het onzekere en stellen we een ruime leesperiode in, want de een zal tijdens kerst veel kunnen lezen, de ander komt er waarschijnlijk door familiebezoek niet aan toe. Verdiept in het boek sluiten we het oude jaar af om het in 2023 uit te gaan lezen en dan klaar te zijn voor een mooie en interessante leesclub.

Het boek Stof tot zwijgen, een korte samenvatting

Enschede, 1907. Weduwnaar Janus Warrink werkt al jaren als knecht en chauffeur voor de joodse textielfabrikant Levi Goedmoedt. Janus’ zoontje Janneman speelt vaak met Levi’s dochtertje Sara – tot Janneman op zijn achtste naar de weversschool moet. Janneman en Sara zien elkaar pas weer terug als zij studeert en hij als wever in de fabriek van Sara’s vader werkt.

Terwijl de spanningen tussen de arbeiders en de fabrikanten oplopen, worden ze verliefd. Hun onmogelijke liefde komt verder onder druk te staan als de Tweede Wereldoorlog zich aandient. In april 1942 heeft de Duitse bewindvoerder van de textielfabriek een opdracht voor Levi: hij moet 569.355 Jodensterren vervaardigen. Generaties later kampen beide families nog altijd met de ontwrichtende gevolgen van deze opdracht.

In Stof tot zwijgen brengt Mariska Tjoelker de werelden van de joodse familie Goedmoedt en de arbeidersfamilie Warrink op indringende wijze tot leven. Stof tot zwijgen is gebaseerd op ware feiten.

De leesclub

Verwachtingen en eerste indruk

Zodra de eerste boeken arriveren, komt de eerste vraag online. Coördinator Marieke wil inventariseren wat de verwachtingen zijn van de deelnemers betreffende het boek, zodat die aan het einde van de leesclub vergeleken kunnen worden. Dit is meteen een mooie kans om de eerste indruk van het boek te bespreken.

De cover in combinatie met de korte samenvatting doet vermoeden dat het een boek is waar een liefdesverhaal in centraal staat, maar waarin ook de oorlog een belangrijke rol speelt. Daarbij is het klassenverschil een onderwerp en kijken we mee in het leven van drie verschillende generaties. We merken op dat vooral de titel  intrigerend is.

Robine: Ik verwacht een historisch verhaal waar ik in kan verdwijnen. Een boek waardoor ik tijdens het lezen alles om me heen even kan vergeten, waardoor ik meegezogen wordt een andere tijd in, een ander verhaal in.

Lijda: Afgaand op de achterflap verwacht ik een meeslepend verhaal over 2 families dat decennia omvat. Waarin afkomst, status, vriendschap, liefde en WOII (mede)bepalend zijn voor de verdere levens van de hoofdpersonen. Niet een luchtig verhaaltje, maar een boek dat bijblijft. Hoop ik.

Nicoline: Ik heb erg veel interesse in de Tweede wereldoorlog en daarna. Ik verwacht hier weer een stukje geschiedenis bij te leren. Het gaat over 3 generaties dus ik ben vooral ook benieuwd naar de generatie na de oorlog. Hoe gaat het verder?

Na het lezen van het boek gaan we in januari van start met de leesclub. De vragen zijn vooraf allemaal bekend wat ruimte geeft voor goed uitgewerkte antwoorden en veel interactie.

We bespreken de cover en de titel, het motto en extra informatie, de personages, de opbouw en de schrijfwijze. We delen met elkaar mooie zinnen en scènes en maken een korte beschrijving van het boek in tien woorden. Tot slot kijken we terug naar de verwachtingen vooraf en sluiten daarna af met een recensie.

Als extraatje heeft deze leesclub de mogelijkheid om vragen te stellen aan de schrijfster en daar wordt royaal gebruik van gemaakt.

De cover

De eerste vraag van januari gaat over de cover en de titel en dat die twee veel losmaken blijkt wel uit de stroom aan reacties die online verschijnen.
Hoewel de cover mooi wordt gevonden, vinden de meeste lezers het niet helemaal passen bij het verhaal. Het dromerige is wel iets wat aanspreekt, maar het verhaal is meer dan dat.

Er wordt besloten de vraag “waarom deze cover?” bij de schrijfster neer te leggen. Mariska Tjoelker legt uit dat het plaatje op de cover een stockfoto is. Er was wel een wens om iets te plaatsen over de textielhistorie waar het in het boek over gaat, maar dat was helaas niet te vinden.

Lijda: Ik vond en vind het een mooie cover die je in een andere tijd plaatst. Maar na het boek gelezen te hebben zie ik niet zo snel verband tussen deze cover met een wat dromerige uitstraling en de harde werkelijkheid van wat er allemaal gebeurd is.

Piggybookride: De kleuren spreken tot het verleden en de vrouw die uitkijkt over een grote leegte geeft het gevoel afstand te hebben/nemen van haar leven. De auto die aangeraakt wordt geeft houvast aan het huidige, terwijl ze niet weet wat voor haar ligt. Ik vind dit heel mooi gekozen.

De titel Stof tot zwijgen

Daar zouden we heel kort over kunnen zijn, het is een prachtige en aansprekende titel en zegt zoveel over het boek. Maar het maakt veel los en de discussie beperkt zich allang niet meer alleen tot de titel. Dat belooft wat voor de rest van de vragen.

Mathilde: Ik vind dit een erg knap gevonden titel. Er zou voor mij geen andere op kunnen. Het geeft zoveel lagen van het verhaal weer. De textielfabriek, het zwijgen van Sam, de oorlog, het vaak wegkijken van Jan en nog wel meer lagen om uit te halen.

Truthseeker: De titel is een mooie woordspeling op het beroep en de achtergronden van de personages terwijl er in de familiegeschiedenis ook veel gezwegen en verzwegen werd en wordt. En het stuk gele stof dat uit de weverij kwam, gaf nog extra voeding aan het zwijgen. Terwijl dat juist stof tot gesprekken had kunnen zijn, leidde die stof juist tot zwijgen...

Tot slot hebben we het over de op de cover geplaatste zin: Het verhaal van drie generaties, een onmogelijke liefde en een familiegeheim.
Feit is dat zo’n zin verwachtingen schept en nieuwsgierig maakt, maar de vraag rijst waarom dit is toegevoegd, want het dekt de lading van het boek niet. Zowel de onmogelijke liefde als het familiegeheim zijn niet goed te plaatsen.

Truthseeker: Het noemen van een onmogelijke liefde spreekt altijd aan, terwijl je na het lezen je wel af kunt vragen wat nu de onmogelijke liefde was...

Marielle: Het woord geheim vind ik niet echt de lading dekken; het was eerder een zwijgen dan een geheim. En dat is toch een groot verschil.

Motto

De derde vraag heeft betrekking op de twee zinnen die voor in het boek zijn geplaatst als motto bij het boek. Vooraf aan het lezen doen deze nog niet zoveel, hoewel ze mooi zijn, maar als er achteraf terug wordt gekeken, blijkt hoe passend deze zinnen zijn.

Ik heb geen geschiedenis, alleen maar een verleden
Thomas Cromwell, in De spiegel & het licht (Hilary Mantel)

‘En wie zijn verleden niet kent, is niet zozeer gedoemd het te herhalen, als wel is hij gedoemd niet te weten wie hij is.’
Arnon Grunberg, 4 mei-lezing, 2020

Loes: Twee prachtige citaten! het citaat van Thomas over geen geschiedenis maar wel verleden, past goed op Sam, vind ik. Het verleden, dat zijn de droge feiten. Geschiedenis is verweven met interpretatie en emotie. En die wil Sam juist graag negeren, vergeten.

Nicoline: Het tweede citaat trof mij direct bij het lezen. Ik vond dit echt een fantastische quote ook zonder het boek gelezen te hebben. Na het boek gelezen te hebben……….. Dan slaat deze quote op Julia, die dingen over zichzelf ontdekt en daar zeer door geschokt is.

Piggybookride: Niet iedereen kent zijn geschiedenis, maar iedereen heeft zijn eigen verhaal. Julia leeft en beleeft haar verhaal, maar haar geschiedenis is een groot vraagteken. Welke geschiedenis leidt tot haar verhaal? Goed gekozen.

Personages

Het boek is uitgebreid wat personages betreft. In het verleden zijn Jan en zijn vader, Sara en haar ouders waar het over gaat en daarnaast vele anderen die een kleinere rol spelen. In het heden draait het om Julia, haar vader, moeder en zus en om opa Jan.

Niet zo gek dat er veel over de personages te vertellen en te discussiëren is. Dit onderdeel wordt over twee vragen verdeeld en er komt veel los.
We bekijken de hoofdpersonages en in hoeverre ze zijn uitgewerkt, we bespreken favoriete personages en minder favorieten en kijken wie geen grote rol had, maar nog wel vermeld mag worden

Omdat er veel personages zijn, vinden een aantal leeslcublezers dat de personages vrij vlak zijn gebleven, maar toch weten de lezers veel te vertellen over de karakters van deze mensen en er volgt een levendige discussie met veel interactie.

Nel crea: Er zitten prachtige personages in het boek maar niemand laat het achterste van zijn of haar tong zien. Al kom je van iedereen wel wat te weten maar het blijft wat vlak. Op hun eigen manier maken ze allemaal een ontwikkeling door.

Wat opvalt is dat Sam de vader van Julia vaak wordt besproken, terwijl hij in het boek zich terugtrekt en weinig van zichzelf laat zien. Kennelijk is men daardoor nieuwsgierig naar zijn verhaal, wat we via anderen te horen krijgen, maar wat we graag van hemzelf hadden gehoord.

Robine: Het is al eerder benoemd maar het verhaal van Sam is niet heel duidelijk. Ik heb dit zowel gemist als dat het een reden was om telkens verder te willen lezen. Ik zou het zelf heel leuk vinden om later nog meer over zijn verhaal te lezen. 

Jan doet het goed, zowel als jongeman als wanneer hij opa is.

Truthseeker: Jan is voor mij gaandeweg het lezen echt uitgegroeid tot de opa en vriend die je iedereen zou gunnen. Levenswijsheid, humor en ook de op latere leeftijd toegenomen kracht en persoonlijkheid spreken mij erg aan!

Opbouw

Het boek heeft een indeling waarvan de onderdelen aansprekelijke namen hebben: Draden, Stof, Rafels, Scheuren en Rijgdraad. Als we kijken in hoeverre deze omschrijvingen passen bij het boek, komen daar prachtige vergelijkingen uit.

Loes:  De namen van de delen (draden, stof etc) vind ik heel mooi gevonden. Ze geven een beetje aan in welke fase het verhaal zit: is er verbinding tussen losse elementen, ontstaat er een geheel, ontstaan er scheuren en kunnen die weer geheeld worden. Een interessant extraatje.

Wat ook indruk maakt is het einde van het boek. Een verhaal wat heel makkelijk afgelopen had kunnen zijn na een begrafenis, krijgt nog een afronding van een los draadje en daarna zijn we even stil.

Marielle: Het einde was ontroerend en een mooie afsluiting van het verhaal. Het verhaal is rond en bij het dichtslaan heb ik echt even rustig gezeten om het boek op mij in te laten werken.

Juweeltjes

Over de helft van de leesclub hebben we nog een vraag over de schrijfwijze en wat  mooie/bijzondere zinnen en scènes waren. Het is een vraag die opnieuw tot veel reacties leidt. Er worden veel mooie zinnen genoteerd en samen genieten we zo nog even na van het boek. Voor het verslag is een zin uitgekozen, maar er waren nog zoveel meer mooie zinnen te vinden.

Lijda: Deel 4, hoofdstuk 2: ‘De samengebalde verontwaardiging sloop op kousenvoeten achter haar aan.’
Nicolle: Jeetje, vooral die gekozen zin van jou! Dat mij die ontgaan is?? Dank dat je deze weer voor me hebt opgefrist!

Loes: Mariska bezit de gave om prachtig beeldend te vertonen. Ongelooflijk veel oog voor bijzondere details maken dat ik me regelmatig positief heb verwonderd

Het boek in tien woorden

Op kaften van boeken staan regelmatig quotes van andere schrijvers of boekhandelaren. Zo ook op dit boek. Met elkaar bespreken we of de quotes passend zijn en daarna beschrijven we zelf het boek in (max) tien woorden (en soms een beetje meer).

• Lijda: Een jonge vrouw ontrafelt met haar opa haar Joodse familiegeschiedenis.
• Loes Heideman: Mariska Tjoelker bezit de gave om met veel oog voor bijzondere details prachtig beeldend te vertonen.
• Mathilde: Begint met gewone omstandigheden, mondigt uit in een bruisende waterval.
• Marielle: Is de oorlog écht voorbij als de oorlog voorbij is?
• Nicolle: Hoe liefde de arbeidersklasse met de elite verbind en verscheurt.
• Nel Crea: Wat zwijgen door een generatie heen teweeg kan brengen.
• Ilsberk: Tjoelker zet het lot van haar personages krachtig en waarheidsgetrouw neer.
• Truthseeker: Een familiegeschiedenis waar verleden en heden door zwijgen gescheiden raakten.
• Cora: De verschrikkelijke gevolgen van een leven lang zwijgen.
• Nicoline: Het grote stille geheim achter de zwarte ogen van Samuel.
• Marieke: Indrukwekkend familieverhaal over minder bekend stuk geschiedenis
• Robine: Een boeiende versmelting van heden en verleden in een Joodse familie.
• Piggybookride: Meeslepend oorlogsverhaal met een stilzwijgend verlangen naar verbintenis.
• BKlijer: Oorlogsroman waar het heden en verleden elkaar eindelijk ontmoeten.
• Floorbols: Het verhaal toont dat zwijgen kan beschermen en kwetsen tegelijk.
• Jolanda Beekman: Mooie samensmelting tussen heden en verleden.

En daarmee zijn we aangekomen bij de afsluitende vraag waarin we terugkijken naar onze verwachtingen die we vooraf hadden. In de antwoorden is te zien dat het grotendeels overeen is gekomen met de verwachting en dat het soms werd overtroffen. Wel werd er een kanttekening gemaakt over wat in de korte samenvatting werd genoemd en uiteindelijk maar een klein onderdeel van het verhaal bleek te zijn (met grote gevolgen). Vooral het feit dat er een interessant stuk geschiedenis is uitgewerkt in het boek over de fabrieksstakingen geeft het boek meer dan verwacht.

Robine: [Of de verwachtingen zijn uitgekomen?] Ja zeker! Ik had gehoopt dat het boek me zou grijpen en dat heeft het absoluut gedaan. Ik vloog er doorheen en genoot van de manier waarop het verhaal vorm kreeg.

Cora: Ik had verwacht meer inhoudelijk over de oorlog te lezen en ook meer inhoudelijk over het maken van de Jodensterren en wat dat op dat moment met hen deed. Ik vond het een vrij lange aanloop voordat dat onderdeel ter sprake kwam en dat het ook vrij kort behandeld werd.

Ilsberk: Ik had een boek verwacht dat hoofdzakelijk over de Tweede Wereldoorlog zou gaan. Daarin heb ik me dus aardig vergist. Het leed van de tweede wereldoorlog komt wel aan bod in het verhaal. Veel daarvan is natuurlijk ‘bekend’, maar raakt toch diep. Zeker de gevolgen die een onbewuste keuze dan heeft.Dat het arbeidersleven zo uitgediept zou worden, had ik niet verwacht, maar was wel een aangename verrassing. Het brengt wel veel context in het verhaal en zorgt dat het maken van de jodensterren meer lading krijgt. Een goede vervlechting.

De sterren

Na een serie vragen aan elkaar waarbij de reacties bleven komen, kwam er toch echt een einde aan deze leesclub.

Er zijn vijftien recensies geplaatst. Met dertien x 4 sterren, 1 x 3,5 en 1 x 3 sterren is deze leesclub afgesloten met een prachtig gemiddelde van 3,9 sterren.

Nicolle: Ik heb het boek 4 sterren gegeven. De wijze waarop een stuk voor mij onbekende geschiedenis van Nederland samenkomt met het leven van de twee families vind ik knap en mooi gedaan

FloorBols: Ik heb het boek 4 sterren gegeven. Vooral omdat het gewoon lekker las en wel een doorlezer was omdat ik benieuwd bleef naar hoe het verhaal van Jan en Sam uiteindelijk was. Mijn verwachting was anders (oorlogsverhaal) maar uiteindelijk heeft de leesclub met de leuke vragen en reacties mij een andere diepgang gegeven waardoor ik het boek meer ging waarderen!

Jolanda (4 sterren): Het boek is heel goed geschreven en doordat je steeds heen en weer gaat in de tijd gaat het echt leven. Echt een aanrader van begin tot eind!

Mariska Tjoelker, bedankt voor het mooie boek dat je hebt geschreven en de antwoorden die je gaf op de vragen van de lezers. We kijken uit naar je nieuwe roman.

Stof tot zwijgen was een geweldig boek voor een heerlijke leesclub. Leesclublezers, bedankt voor jullie enthousiasme en graag tot een volgende keer.

Marieke Scheers
leesclubcoördinator