We begonnen de leesclub met een enthousiast en divers gezelschap. Veertien dames en één heer meldden zich in het leescafé en al snel voegden zich nog twee dames met een eigen exemplaar toe, waaronder één luisterboek. De leeftijden van de deelnemers liepen uiteen van 12 tot ?. Sommige van ons hadden al vaker deelgenomen aan een leesclub, anderen nog nooit. Er zaten YA-lezers tussen, maar ook mensen die deze leeftijdscategorie niet of nauwelijks lezen. 

Het was al gauw gezellig druk in het leesclubcafé. Er werd gezellig gekletst, er werden boekentips uitgewisseld en er werd ongeduldig gewacht op het boek. Vooral door yours truly. Mijn boek raakte kwijt bij de post en we moesten dus vrij lang wachten totdat we konden beginnen met lezen en met de discussie. 

Wat riepen de cover en titel op?

De cover is Zwart en lichtgrijs, met rode accenten. Er staan drie kinderen op en er is duidelijk een prikkeldraadhek aanwezig. Het woord Wereld in rood valt ook erg op. 

Dan zien mensen plotseling dat er twee kinderen achter het prikkeldraad staan en één ervoor. Iemand anders noemt de strepen in de jurk van het meisje en ook de rode band om de arm van de jongen voor het hek wordt pas later opgemerkt.  Het glanzen van het prikkeldraad en de titel wordt door iemand opgemerkt en tot slot het kleinste detail: de 'foto' in de hand van het meisje.

Saar: 'De cover is sober en met weinig kleur. Het geeft duidelijk weer dat dit geen vrolijk verhaal zal worden, maar een intriest stuk. Door het prikkeldraad waarbij twee personen aan de ene kant staan en één aan de andere kant, kan je al een stuk vermoeden dat er iets tussen hen zal komen. De rode band met het hakenkruis aan de arm van de persoon op de voorgrond laat al geen twijfel dat het over ideologie zal gaan. Door het prikkeldraad denk je meteen ook aan de kampen waardoor de suggestie gewekt wordt dat de personen achter het prikkeldraad joden zijn.
Ik vind de cover heel mooi bij het verhaal passen. Er zit veel in de tekening dat je ook terug vindt in het boek. De scheiding tussen de vrienden, de ideologie van Hitler, de kampen, de vervolging,...'

Edith: 'Toch bijzonder dat sommige dingen direct opvallen. Mijn blik viel meteen op de rode band en de foto. Terwijl ik er pas na een week achter kwam dat de jongen aan de andere kant van het prikkeldraad stond.'

Anja: 'Ik had ook niet direct gezien dat er twee achter en één voor het prikkeldraad stonden en ook de rode band viel me pas later op, maar toch dacht ik bij de cover gelijk aan de Tweede Wereldoorlog. Ik denk vooral door het prikkeldraad in combinatie met de de achtergrondkleur.'

We spreken ook over de titel en de ondertitel: Drie vrienden, twee kanten, één herinnering. 

JorHar: 'Toen de wereld nog van ons was klinkt als een verhaal over wat er vóór de Tweede Wereldoorlog gebeurde, verteld vanuit het perspectief van iemand (iemanden) die de oorlog daarna wel meegemaakt heeft/hebben. Met de ondertitel erbij kan ik afleiden dat het waarschijnlijk uit meerdere oogpunten verteld zal worden. Dat vind ik een interessant gegeven.

Iedereen is het erover eens dat de cover en de titel zeer passend zijn. Dat ze heel goed het verhaal weergeven en dat het boek er aantrekkelijk uitziet. 

3 hoofdpersonen, 3 perspectieven

De drie hoofdpersonen in het boek zullen allemaal de oorlog op hun eigen manier beleven. Hoe denken de deelnemers aan de leesclub dat zij met de situatie om zouden gaan?

Marja: 'Ik kan Max wel begrijpen, hij is bang en wordt thuis mishandeld door zijn vader. De Hitlerjugend was in die tijd ook nog een verplicht onderdeel van de Duitse opvoeding, ik denk niet dat je daaraan kon ontkomen als kind. Ik kan me het gemakkelijkst inleven in de vluchteling. Ik zou alles op alles zetten om te ontkomen aan de situatie en met mijn familieleden vluchten, hoe moeilijk ik het ook zou vinden om alles achter te laten. Een nieuw leven opbouwen in een ander land, daar zou ik me volledig voor inzetten. Ondertussen blijven zorgen voor mijn familieleden, ouders en kinderen. De kampsituatie is weer heel anders. Ik weet dit echt niet, hoe reageer je wanneer je in zulke omstandigheden komt? Je kunt van alles vooraf bedenken, maar vaak pakt het anders uit. Ik zal proberen contact te blijven houden met mijn dierbare familieleden, maar het leven in een kamp met alle wreedheid en martelingen zouden me ook depressief en moedeloos maken. Het geloof in God en de hoop op bevrijding zullen me (hoop ik) voldoende moed geven om door te gaan.'

Het mooie bij deze vraag was dat veel lezers ook de rol van de ouders in dit boek aanhaalden. Liz Kessler heeft heel goed beschreven hoe families in oorlogstijd leven en overleven. De ouders zijn in dit verhaal daarom ook heel belangrijk. De verschillen in persoonlijkheden van de ouders werden daarom ook regelmatig genoemd.

YA of toch jeugd?

Bij het kijken naar de schrijfstijl kwamen we op het lezerspubliek waar het boek zich op richt. Volgens de uitgever YA, maar volgens de meeste deelnemers eerder jeugd (eind basisschool en eerste jaren middelbare school). Dit komt door de leeftijd van de hoofdpersonen, maar bijvoorbeeld ook door de eenvoudige zinsbouw.

Anja: 'Ik vond het erg prettig lezen. Ik vond het wel in het begin iets te kinderlijk. Bij YA verwacht ik geen kinderen van een jaar of 9-10, maar eerder 15-17. Tegen het eind van het boek zijn de hoofdpersonen natuurlijk wel zo oud, maar qua stijl zou ik dit eerder een kinder-/jeugdboek noemen dan YA. Maar het onderwerp is natuurlijk wel erg heftig voor een kinderboek, dus wat dat betreft snap ik dat het YA is.'

Bonnie:' Inderdaad is het boek qua 'gruwelen' met een zachte pen geschreven, maar qua emoties / emotionele beleving zeker niet, vind ik.'

Henriet: 'Dit was precies een boek geweest dat ik als 12 jarige zou hebben gelezen. Op een gegeven moment leer je op school ook al het een en ander over de oorlog en leer je ook dat dat geen leuke tijd is geweest. Dus voor mij zou dit op die leeftijd niet een te heftig boek zijn geweest. Ik denk dat het juist leuk/goed is voor het inlevingsvermogen om zo'n boek te lezen wanneer je net over de oorlog hebt geleerd.'

Maar we zullen onze jongste deelnemer (12) het eindoordeel geven bij deze vraag:

Smartbooklover: 'Ik vond de schrijfstijl heel makkelijk lezen. Het waren korte zinnen en er worden geen moeilijke woorden gebruikt. Voor mij is het ook interessant dat het over kinderen gaat en dat je ziet welke gevolgen de oorlog bijv. in de klas en op school heeft.' Dat het boek ook echt voor een jong publiek is, wordt volgens haar ook duidelijk uit de waarschuwing aan het begin van het boek:"Dit verhaal bevat volwassen onderwerpen en omschrijvingen van geweld en wreedheden die plaatsvonden tijdens de Holocaust. We raden lezers aan om zich te realiseren dat de inhoud schokkend kan zijn."

Liz Kessler heeft een krachtige manier van emoties beschrijven. Vaak kan ze met een paar woorden heel duidelijk aangeven wat er speelt en emoties van de personages overbrengen, maar ook ons als lezers raken.

Sven:  'Een schrijfstijl waarbij de emotie van het blad springt. Soms kon ze met één enkele zin de volledige gemoedstoestand van het personage omschrijven.'

En dan valt op dat twee van de drie perspectieven vanuit de eerste persoon zijn geschreven en één vanuit de derde persoon.

Smartbooklover: 'Bij Leo en Elsa stonden de hoofdstukken in de ik-vorm en bij Max staat alles in de derde persoon.
Daardoor denk ik dat de auteur haar hechtere band met Leo en Elsa wil benadrukken en afstand van Max wil nemen. 
Ook was er bij Leo en Elsa meer dialoog (echte, lange gesprekken) dan bij Max (bijv. heel korte gesprekken met zijn vader). Bij Max worden eerder zijn activiteiten en zijn gedachten beschreven.'

Deze opmerking laat Bonnie op haar toetsenbord klikken en in contact treden met de schrijfster. Ze vraagt naar de doelgroep van het boek en naar de reden van de verandering in persoonsvorm.

Thank you for your kind email and your interesting questions. I made the choices about the characters’ point of view deliberately. My decision to put Max in the third person was because of the journey he takes, joining Hitler’s regime, I wanted to put a slight distance between him and the reader. It was a decision almost to deny the Nazis’ the ability to get close to us again. If that makes sense!

That target audience is very much a ‘crossover’ one. It is aimed at young people ages 12+ but also at adults.

Thema's die de aandacht trokken

Een boek over de oorlog heeft natuurlijk als grootste thema Oorlog en hoe dit van invloed is op iedereen. Maar Liz heeft nog meer thema's aandacht gegeven. 

Linsey: 'Voor dit boek denk ik dat het thema vriendschap het belangrijkste is. Dit is de rode draad in het boek die op meerdere manieren wordt beschreven. Oude vriendschappen en nieuwe en zelfs de vriendschap tussen mens en dier.'

Smartbooklover: 'Ondanks alles staat ook de positiviteit centraal: vooral Leo en Elsa zoeken het geluk in de kleine dingen.'

EliJos haalde het thema puberteit uit het boek. Dat is natuurlijk gezien vanuit een volwassen standpunt, maar ook Smartbooklover herkende zichzelf wel in de personages. 

EliJos: 'Ik vond vooral het thema puberteit heel belangrijk. Misschien omdat ik er zelf 3 in huis heb, maar ik bleef maar in hun wereld rondhangen met alle problemen/ probleempjes/ ongemak/ opstandigheid/ beïnvloedbaarheid/ groepsdruk/ onzekerheid etc. die je sowieso vaak al als puber krijgt te verduren. Daarbovenop een oorlog doormaken en je hechte vriendschap, de personen waarvan je verwacht dat ze er altijd zullen zijn, zien wegvallen. Dit maakte me in de eerste plaats al heel nieuwsgierig naar dit boek.'

Ook de familierelaties kwamen weer terug. Saar verwoorde dit als volgt: 'Voor mij was het belangrijkste thema de familierelaties. Dit is iets wat heel dicht op mijn huid komt in mijn persoonlijke leven. Ik kon Max zo goed begrijpen en ik vond het heel sterk hoe Liz die dynamiek - van hoe een gewone jongen een nazi wordt - toch mooi heeft uitgewerkt. Max is niet zomaar het monster, maar een jongen die dingen doet die hij eigenlijk niet echt uit zichzelf zou doen...'

Marjolein noemt met name de relatie vader-kind: 'Vader-zoon/ouder-kind relaties. Ik had tijdens het lezen steeds het gevoel dat ik vooral de vaders van Max en Leo in de gaten moest houden. Zij geven zo mooi de tegenstellingen weer. '

Hoe kijken we terug?

Cggbaak: 'Het is zonder meer een aannemelijk verhaal. En ook de emoties zijn er niet duimendik opgelegd.'

Margo: 'Voor het lezen vroeg ik me af of ik na het lezen nog regelmatig terug zou denken aan dit boek. Deze vraag kan ik met een overtuigende JA beantwoorden. Sommige passages waren zo ontzettend ontroerend, verschrikkelijk of indrukwekkend dat ik er nog regelmatig aan terug denk. Een paar van deze stukjes heb ik afgelopen week ook aan de klas voorgelezen, omdat we bezig waren met historische boeken en deze week is de herdenking van de Holocaust.'

Tessa: 'De titel van mijn recensie is: Hart in duizenden stukjes. Ik was er echt ondersteboven van en het verhaal heeft nog dagenlang rondgedwaald in mijn hoofd.'

3Marjan: 'Vanuit alle drie de hoofdpersonen leef je mee met de omstandigheden. Met mooie woorden schildert Liz Kessler de wereld van deze drie kinderen. Op zo’n manier dat je ook bij alle drie verschillen en overeenkomsten opmerkt. Met de foto van een leven geleden, als leidraad.'

Henriet: 'In eerste instantie vond ik het verhaal wel oké, soms kwam het verhaal alleen een beetje kinderlijk op mij over. Maar toen kwam het einde en wat vond ik dit een goed en ontroerend einde.'

Voor alle lezers bleek het boek een mooie ervaring te zijn. Twee mensen gaven het boek 3 sterren, 3 mensen beloonden het met 5 sterren en de andere deelnemers kozen voor 4 sterren. Dit betekent dat de gemiddelde waardering voor Toen de wereld nog van ons was op 4,1 sterren komt. Daarnaast zorgde het boek ook voor inspiratie; Bonnie bakte, net als de moeder van Leo een sachertorte.

foto van Rutger bakt