Twintig masterstudenten van de opleiding Redacteur/editor 2019-2020 aan de Universiteit van Amsterdam schreven, redigeerden en gaven ‘Wat ik maak, dat ben ik’  uit, over het schrijf- en uitgeefproces van de schrijver Harry Mulisch. Aan ons de eer om het boek alvast te lezen en van commentaar te voorzien.

Artikel Anne en Tea
Banner Anne

Wie kent hem niet? Harry Mulisch werd samen met Gerard Reve en Willem Frederik Hermans gerekend tot ‘De Grote Drie’ van de naoorlogse literatuur.

Zelf rekende Mulisch zich liever niet tot een groep, in interviews liet hij zich hierover uit en schiep zijn eigen beeld. Met uiterste precisie hield de auteur dit beeld in stand, denk alleen maar aan zijn kenmerkende uiterlijk met pijp en flamboyante kleding.

“Mulisch heeft het uiterlijk van een dandy, met gesoigneerd krulhaar, piekfijn op elkaar afgestemde kleding, een pijp binnen handbereik. Er ontstaan twee kampen: zij die deze ijdelheid voor waar aannemen en zij die er steeds de ironie van in blijven zien. Mulisch geniet van dit spel. "De meeste mensen ergeren zich aan mijn arrogantie, doordat ze zelf een superioriteitscomplex hebben, dat ze voor zichzelf verbergen, zodat ze het mij kwalijk kunnen nemen.” (bron)

Het boek
Opgebouwd in ruim twintig hoofdstukken wordt een aantal aspecten onder de loep genomen. De onderwerpen zijn divers net als de verschillende hoofdstukken. Op deze manier stellen ze allemaal een ander werk van Mulisch centraal en zoomen daarbij onder andere in op het schrijfproces van de auteur, de grens tussen fictie en non-fictie, de invloed van een literair redacteur, intertekstualiteit, thema’s, poëtica, symbolische productie en marketing. Dit alles geeft de lezer een volledig beeld van het literaire werk van Mulisch en alles wat daaromheen van belang was en is. Zo staan er twee interviews in met personen die Mulisch beroepsmatig van heel dichtbij kenden. In één van deze interviews komt Mulisch’ gevleugelde uitspraak ‘Je moet het raadsel vergroten in plaats van het oplossen’ aan bod en gunt de lezer een blik op de achtergrond van deze zin.

Niet alleen de bekendste werken, zoals onder andere De aanslag, De ontdekking van de hemel en Siegfried, maar ook poëzie en minder bekende romans en non-fictiewerken komen aan de orde. 

In 1966 verscheen Bericht aan de rattenkoning; de reden waarom dit werk is opgenomen in de bundel zou de interessante ontdekkingstocht kunnen zijn over de ware aard van dit boek. De jonge politiek geëngageerde Mulisch schreef dit boek in drie weken en luchtte hierin zijn hart over de provobeweging en het huwelijk van Beatrix en Claus. Tijdens deze periode schreef Mulisch geen fictie, maar wilde de werkelijkheid weergeven. De stijl wordt vergeleken met In koelen bloede van Truman Capote dat in hetzelfde jaar verscheen en net als Bericht aan de rattenkoning geen zuiver journalistiek verslag is, maar ingekleurd door de ‘waarheid’ van de auteur.

Van Mulisch’ romans weten we dat hij steeds terugkomt op dezelfde thema’s. Bekende voorbeelden zijn WOII, zijn ouders, vooral zijn joodse moeder, de dood en heel veel mythologie. In de novelle ‘Voorval’ worden de verwijzingen naar de mythologie helemaal uitgeplozen en voor de liefhebber is dit een feest van herkenning. Je hoeft dit boekje niet gelezen te hebben om de voorbeelden te begrijpen en misschien ben je dezelfde verwijzingen al eens tegengekomen in een andere roman van Mulisch. Wie kent niet de mythe van Orpheus die zijn geliefde Eurydike uit het dodenrijk mag halen mits hij bij de terugtocht naar de wereld van ‘levenden’ niet achteromkijkt of zij hem wel volgt? 

Het behoeft geen betoog dat al deze voorbeelden zeer interessant zijn voor de liefhebber van literatuur, het lezen over Mulisch nodigt uit tot het oppakken van één van zijn romans. En het boek is niet alleen interessant voor de liefhebber van het oeuvre van Mulisch of voor de lezer die graag wat meer achtergrondinformatie over deze grote schrijver wil vergaren. Ook voor de literatuurwetenschapper en liefhebbers van het boekenvak is er genoeg moois te ontdekken in dit boek. Zo schrijft Marita Mathijsen in haar inleiding: 

“Wat er ook bij de productie van een boek kwam kijken, Mulisch bemoeide zich overal mee.”

En bij de productie van een boek komt veel kijken. Tussen het eerste manuscript en het uiteindelijke boek vinden talloze correcties plaats. De studenten laten zien, door het vergelijken van verschillende typoscripten in het archief van Mulisch, dat veel van deze correcties in het geval van Mulisch door hemzelf werden gedaan. De redacteur van de uitgeverij geeft vaak enkel tekstuele wijzigingen of wijzigingen in de opmaak en lijkt niet aan de verhalen van Mulisch te komen, wat uitzonderlijk is, zeker in vergelijking met onze huidige tijd. Tot op het allerlaatste moment heeft Mulisch zelf de hand in zijn tekst:

“Mulisch is dus in de drukproef nog volop aan het herschrijven en lijkt zich er niet veel van aan te trekken dat hij dat volgens het reguliere uitgeefproces eigenlijk eerder had moeten doen.”

Uit de archieven blijkt ook dat Mulisch zelf ook omslagontwerpen maakte en dat deze door zijn uitgeverij gebruikt werden. Zo komen zijn eigen schets en het uiteindelijke omslag voor de eerste druk van De pupil zeer nauw met elkaar overeen. En in het hoofdstuk over zijn laatste boek Siegfried, zien we duidelijk hoe Mulisch zich als auteur zelf wilde positioneren en daarvoor ook direct betrokken was bij de marketing en promotie rondom zijn eigen boek.

Zoals eerder gezegd geeft dit boek een bijzonder inkijkje in het oeuvre van Mulisch, zonder dat de lezer daarvoor veel voorkennis nodig heeft. Sterker nog, het lezen van de bijdragen maakt nieuwsgierig naar nog ongelezen werk van Mulisch, de achtergrond helpt bij het begrijpen en duiden van het literaire werk. Een mooie opstap dus, die de lezer onderdompelt in het werk en het leven van een van Nederlands grootste schrijvers en nieuwsgierig maakt naar meer.

• Ben jij een groot fan van Mulisch of heb je misschien nog nooit iets van hem gelezen? Welke boeken spraken je aan of waarom spreekt zijn werk je niet aan? 
• Naar welk deel van het schrijf- en uitgeefproces rondom een boek ben jij het meest nieuwsgierig?