De liefde, de ziekte en de dood – Jonas Gardell

In 2012 verscheen in het Zweeds van schrijver, theatermaker en komiek Jonas Gardell (1963) het eerste deel van de reeks Torka aldrig tårar utan handskar (Droog nooit tranen zonder handschoenen), onder de titel Kärleken of De liefde. Het jaar erop werd deze trilogie met de 2 volgende delen De ziekte en De dood al vervolledigd, en werd ze tevens verfilmd voor de Zweedse televisie (voordat het derde deel was uitgebracht).

In deze trilogie volgen we een groepje homoseksuele vrienden die samenhokken in Stockholm en hun eigen leven proberen te leiden ver van hun dorp van afkomst waar ze een jeugd beleefden waarin ze werden gepest, hun geaardheid moeten verstoppen en nog niet op begrip moeten rekenen van hun conservatief-religieuze omgeving. Om liefde te vinden en een sociaal leven op te bouwen trekken ze naar de hoofdstad waar ze gelijkgezinden tegenkomen, en op elkaar kunnen rekenen. Het is de tijd dat Rasmus en Benjamin elkaar leren kennen en verliefd worden op elkaar maar ook de tijd dat er een nieuwe ziekte komt opzetten uit de Verenigde Staten die het op homo’s gemunt lijkt te hebben: HIV en AIDS.

Het verhaal

In het eerste deel leren we vooral Rasmus en Benjamin kennen, de eerste die als enig heel erg beschermd kind uit een conservatief gezin uit het dorp Koppom komt dat in West-Zweden, Värmland, ligt aan de grens met Noorwegen, en waar iedereen elkaar in de gaten houdt. Benjamin woont in een wijk van Stockholm en maakt deel uit van een gezin die bij de Jehova’s getuigen hoort. Benjamin is zelfs een voorbeeldige dienaar voor zijn gemeente en besteedt vele uren aan zijn ‘velddienst’. Via hem word je meegetrokken in een wereld die afgesloten leeft, zich aan strenge conservatieve regels houdt en waar jongeren niet aan ‘wereldse’ verleidingen mogen worden blootgesteld. Als hij jong is, voelt hij zich goed binnen zijn geloof, de daardoor opgelegde restricties en vooral de bescherming van zijn vader. Tot hij in het kader van zijn bekeringsdrift in een onbekende wijk aanbelt bij Paul, een uit-de-kast, feestvierende, luidruchtige en kitscherige homo. Het is de eerste keer dat Benjamin niet weet hoe uit zijn woorden te komen omdat de man duidelijk voor hem ‘gewonnen’ is, en zegt dat hij hem ‘bekeerd’ heeft, maar totaal niet luistert naar zijn boodschap. Als Paul Benjamin buiten zet, nodigt hij hem in één beweging uit voor het volgende Kerstfeest, dat Jehova’s normaal gezien getuigen niet vieren, en zegt hem langs zijn neus weg dat Benjamin ook homoseksueel is. “Het staat op zijn voorhoofd” geschreven. Paul blijkt de motor te zijn van een homo-vriendengroepje dat steeds samen komt en dat er steeds voor elkaar is als ersatz-familie. Benjamin keert uiteraard terug naar Paul nadat hij deze boodschap moet zien te verstouwen en van alle kanten dient te bekijken, en leert bij het Kerstfeest bij hem thuis Rasmus kennen. Daar en dan begint hun gezamenlijke verhaal.  Benjamin zal nog een aantal jaren ‘in de kast’ blijven en zelfs zijn geloof niet direct afvallen, wat hem in een sterke gewetensnood brengt.

Het is ook geen geheim dat Rasmus na nog geen 3 jaar zal sterven aan de ziekte aids omdat het eerste boek al aanvangt met zijn doodsbed. Gedurende de drie boeken flits je in feite van de ene moment naar de andere in de levensloop van de hoofdpersonages maar ook van de vrienden, de belangrijke nevenpersonages waar in de volgende boeken meer op wordt ingezoomd en die elk hun verhaal hebben waarin hun al dan niet uit de kast komen als homo, de relaties met hun familie, hoe dat ze liefde vinden en een carrière en sociaal leven hebben opgebouwd, hoe ze ziek worden en dit beleven, hoe ze worden gediscrimineerd, centraal komen te staan. Want van dit groepje vrienden zullen uiteindelijk maar enkelen overblijven omdat AIDS, in die tijd nog mét hoofdletters, nog geen chronische ziekte is waar mee te leven valt vanwege het nog maar pas opgestarte onderzoek, en er nog geen geneesmiddelen zijn om het HIV-virus onder controle te houden. De menselijke catastrofe die deze ziekte de eerste jaren voornamelijk die homokringen treft, is dan ook verschrikkelijk. En dit verlies van geliefden en vrienden in stilte moeten verwerken en een plaats geven, is hard, onnoemelijk hard. De thematiek kruipt echt onder je huid. Je kunt gelukkig ook meedelen in herinneringen van gelukkige momenten uit het leven van de personages, waarnaar teruggegrepen wordt op verschillende momenten en vanuit verschillende gezichtspunten, wat op zich ook zeer knap gedaan is.

Het laatste boek in de reeks gaat vooral over hoe een vriendengroep uit elkaar valt door opeenvolgende begrafenissen, slachtoffers van de AIDS-epidemie op zijn hoogtepunt in de westerse wereld, hoe ze afscheid van elkaar moeten nemen, … De doden wordt zelfs veelal hun geaardheid/identiteit ontkend en afgenomen zodat ze terug in het dorp van hun familie kunnen worden begraven. Daarnaast komen we te weten hoe het leven van Benjamin, één van de weinige overlevenden van het hoogtepunt van de AIDS-epidemie, na ongeveer 30 jaar er uit ziet.  

De maatschappelijke achtergrond

Tegelijkertijd stapt de verteller als het ware af en toe uit het verhaal om de maatschappelijke context en de geschiedenis van de Zweedse homobeweging en de opkomst en het hoogtepunt van HIV en de AIDS-epidemie te schetsen en dit met feiten die ons zoveel jaren later schokken hoe hard er ook in het door ons toch progressief beschouwde Zweden werd gereageerd en veroordeeld, ook van bepaalde bekende mensen, pers en medici waarvan je het in eerste instantie niet zou denken. Ook leert hij ons de wijken en plaatsen in Stockholm kennen waar homo’s en andere 'andersgeaarden' (de LGBTQ-gemeenschap van vandaag) samen kwamen in die tijd en waar hij zijn personages, die op door hem gekende mensen zijn gestoeld, ook naar toe stuurt. Deze plekken zijn na verloop van tijd grotendeels wel geherwaardeerd, waardoor tegelijkertijd de samenkomst van deze groepen die eigen plekken zochten, werd belemmerd. Eerlijk gezegd, ik ben al een paar keer in het station Stockholm centraal die ring tegengekomen die men in deze boeken dikwijls vermeldt, en als gewone passerende toerist had ik er eerlijk gezegd nog niet bij stil gestaan waarom er daar altijd zoveel mannen rond stonden…

Lovend onthaal

Gardell kreeg lovende recensies voor deze trilogie en is een bekende culturele kop in Zweden, niet alleen voor dit werk trouwens. Hij beleefde de periode die hij zo indrukwekkend beschreef, zelf homo zijnde aan den lijve, en dat merk je ook aan  zijn doorleefde vertelstijl die mij in ieder geval omver blies. Met dit verschil dat het laatste boek in de reeks mij wat te fragmentarisch was, zowel wat te veel verhaallijnen opent als dat hij de verteltrant te veel doorbreekt en nog repetitiever is dan de twee voorgaande, want toegegeven, hij blijft wel heel dikwijls op dezelfde spijker kloppen. Hij is dan ook een geëngageerd schrijver en artiest tout court. 

Maar ach, hoe zou je zelf zijn als je dergelijke periode als overlever hebt beleefd? De trilogie kruipt onder je huid en blijft actueel, niet alleen omdat er ook een witte eland in Värmland in deze boeken rondloopt (wél toevallig) en er tevens ruimschoots humor in zit, toch vooral omdat het uitkomen als HIV-positief zijnde, in vele gevallen hier nog steeds niet evident is, er nog steeds een Zuid-Afrikaanse president aan de macht kon komen die dacht dat een douche voldoende was, en er nog heel wat landen zijn waar homoseksualiteit niet getolereerd wordt of zelfs nog illegaal is. En omdat de medische wereld ook nog steeds moet sensibiliseren tegen Hiv, want aids is niet zomaar een ‘chronische’ ziekte waar je nu in onze contreien weliswaar geneesmiddelen tegen kan nemen en ze vrij goed onder controle is. Hoewel dit een grote stap vooruit is, blijven er namelijk nog steeds infecties, vermijdbare infecties, bij komen. Er is dus nog steeds veel werk aan de winkel, ook in onze eigen omgeving.

Medeblogster, Greet, heeft deze reeks ook al gelezen:

“Een fantastische trilogie! Ongelooflijk dat ze zich pas dertig jaar geleden afspeelt, in de jaren tachtig van de vorige eeuw. Onvoorstelbaar hoe er toen tegen AIDS-patiënten aangekeken werd, gruwelijke toestanden. Knap hoe de medische wereld die toen dodelijke ziekte nu onder controle heeft.” 

Wil je meer lezen over deze problematiek? Sla mijn blog nav Wereld Aids Dag van vorig jaar er dan even op na. Ander werk van Jonas Gardell werd tot hier toe nog niet naar het Nederlands vertaald. 

- Nathalie - 

Bronnen: Wikipedia (Zweedse versie) en http://www.litteraturmagazinet.se/jonas-gardell