Astrid Lindgren is een monument uit de Zweedse (kinder)literatuur die we op deze blog natuurlijk niet onbesproken kunnen laten. Er is ook zo veel geschreven over haar wat de moeite waard is dat je zeker in haar geval van een grote “embarras du choix’ kunt spreken (de verwarring van de keuze).  Ik was dan ook géén klein beetje blij dat er in onze gelijknamige Facebookgroep een grote fan van Astrid Lindgren aanbood om een mooi stuk over haar te schrijven om deze blog mee te verrijken. Uit heel wat bronnen, ook Zweedse, heeft Annemie namelijk een prachtig artikel gedistilleerd waarin je heel wat nieuwe dingen leert over deze Zweedse 'grande dame'. 

”Bra litteratur ger barnet en plats i världen... ...och världen en plats i barnet.”

”Goede literatuur geeft het kind een plaats in de wereld... ... en de wereld een plaats in het kind.”

- Quote Astrid Lindgren -

Een aanleiding om wat meer licht over Lindgren’s leven te laten schijnen, is misschien wel de jaarlijkse uitreiking van de Astrid Lindgren Memorial Award kortweg ook wel ALMA genoemd, met 5 miljoen SEK (ongeveer 540.000 EUR) de grootste wereldwijde prijs voor kinder- en jeugdliteratuur.  De prijsuitreiking, ter ere van Astrid Lindgren en ter promotie van kinder-en jeugdliteratuur over heel de wereld, werd na haar dood in 2002 ingesteld door de Zweedse regering. De laureaat van dit jaar (2017) werd bekend gemaakt op 4 april en is de Duitse beeldboekauteur en illustrator van kinderboeken Wolf Erlbruch, die ook al bv boeken van Bart Moeyaert illustreerde. Maar over deze kunstenaar gaat het hier niet.  

Hou u vast aan de takken van de bomen, een paard, of een aapje voor deze longread! Het woord is nu aan Annemie om meer te vertellen over het boeiende leven van “Fru Astrid Lindgren”.

Toen Astrid Lindgren in 1987 de Russische Tolstojmedaille kreeg voor haar verzameld werk liet ze zich schamper ontvallen dat ze die goed kon gebruiken om het venster open te houden als het hard waaide. Dat tekent haar ten voeten uit: ze had lak aan al ‘het gedoe’ rond haar werk en persoon. Ze was het gelukkigst als ze ’s ochtends in bed kon schrijven aan weer een volgend kinder- of jeugdverhaal. In steno. Dat had ze overgehouden aan haar opleiding tot secretaresse en dat is nu een groot probleem voor het archiefwerk: niet iedereen kan de persoonlijke nagelaten stenonotities zomaar lezen.

Lindgren (1907-2002) is de meest gelezen Scandinavische auteur ooit. Van haar kinderboeken bestaan meer dan 3500 uitgaven in bijna 90 talen en zijn er meer dan 100 miljoen exemplaren verkocht. De Koninklijke Bibliotheek in Stockholm bewaart haar privé-archief, in 2005 opgenomen op de Werelderfgoedlijst voor Documenten van UNESCO. Met meer dan 140 meter boekenkast, 75 000 brieven, 660 stenografieblokken en 100 000 persknipsels is ze de best gedocumenteerde Zweedse auteur. Het familieconcern Saltkråkan (Zeekraai, Zoutkreek) beheert de rechten op al haar werken, en ook op het kindermuseum Junibacken in Stockholm, het belevenispark Astrid Lindgrens Värld in Vimmerby, de familiewoning in Näs en op het appartement in Dalagatan 46 in Stockholm, waar Lindgren woonde van 1941 tot aan haar dood en dat op aanvraag kan bezocht worden.

Het bekendst en meest gecommercialiseerd is de Pippi Langkousreeks maar die is bij liefhebbers van kinderliteratuur niet het meest bejubeld. Pippilotta Viktualia Rullgardina Krusmynta Efrimsdotter Långstrump is niet meteen een figuur waar kinderen zich makkelijk mee kunnen identificeren: te sterk, te welbespraakt, te onafhankelijk. Ook andere personages of verhalen lagen af en toe onder vuur. Het einde van het verhaal over de Gebroeders Leeuwenhart met de dood van de broers, is door ouders, opvoeders en critici meer dan eens neergebliksemd als ‘te hard’ voor kinderen. De verfilming kreeg in Zweden aanvankelijk ‘leeftijd 11’ mee. Na enige discussie werd die verlaagd tot leeftijd 7, tot grote tevredenheid van Lindgren. Ze gaf wel toe dat ze hard had geworsteld met de laatste hoofdstukken en schreef een openbare brief aan alle Zweedse kinderen over het betwiste einde.  De inspiratie voor het verhaal vond ze op het wondermooie Skogskyrkogård (een begraafplaats in een bos ten zuiden van Stockholm). Een groot houten kruis met de namen van twee jong gestorven broertjes had haar zo aangegrepen dat ze er een verhaal rond verzon. Het was meteen ook een troostboek voor haar geliefde broer Gunnar die net gestorven was.

Zo zijn nagenoeg alle personages, plaatsen en gebeurtenissen in haar werk gelinkt aan haar eigen leven. Vooral haar gelukkige jeugd in Näs in het Zuidzweedse Småland heeft haar geïnspireerd: ‘Geen enkel kind had het beter dan wij in onze jeugd!’. Spelen heeft ze daar geleerd en is ze haar hele leven blijven doen. Er zijn stapels foto’s van Lindgren in bomen en op schommels, ook op hoge leeftijd… Thuis in Näs klauterde ze op het dak en balanceerde op de nok, zoals Karlsson på taket; Bullerby (Bolderburen) is Näs; haar vader Samuel August Ericsson, met wie ze een heel sterke band had, stond model voor Emil i Löneberga (Emiel van de Hazelhoeve); haar jeugdvriendin Anne-Marie is Madiken; de hoogblonde groenteverkoopster Sonja op Hötorget in Stockholm werd Pippi; haar geliefde vakantie-eiland Furusund in de Stockholmse Archipel vond ze terug op het eiland Norröra voor de verfilming van Vi på Saltkråkan (Kinderen van de Zoutkreek in Vlaanderen; Samen op het Eiland Zeekraai in Nederland); het paard van Pippi Langkous had ze voor de oorlog gezien in een film met Mary Pickford; de aanvankelijk vaderloze Bosse uit Mio mijn Mio en de weesjongen uit Rasmus en de landloper zijn het alter ego van haar eigen zoon die ze tot zijn derde verjaardag had moeten achterlaten bij een pleegmoeder in Kopenhagen omdat ze hem als alleenstaande moeder niet zelf kon opvoeden…. Over die periode in haar leven zei ze ooit dat ze ook zonder Lasse schrijfster zou geworden zijn maar geen beroemde schrijfster. Die jaren hebben haar sterk getekend. Omdat een ticket Stockholm-Kopenhagen ongeveer een derde van haar maandloon kostte kon ze haar kind maar vier tot vijf keer per jaar bezoeken. Lasse werd door weduwe Marie Stevens (die zwaar ziek werd toen Lasse drie was) en diens zoon Carl liefdevol opgevoed, daar niet van, en ze onderhielden beiden hun hele leven een goede band met Carl. Maar dat Lasse in het Deens werd grootgebracht en pas later bij zijn grootouders Smålands leerde, zat haar niet goed.

Haar ouders sloten hun kleinzoon pas in hun hart toen hij niet langer in Kopenhagen kon blijven bij Marie Stevens. De zwangerschap van de jonge ongetrouwde Astrid was in het diep religieuze gezin ingeslagen als een bom. Lindgren was in Denemarken bevallen ‘zonder bekende vader’ - dat kon toen nog niet in Zweden- en was drie weken na de bevalling, zonder kind, in Näs voor het traditionele kerstfeest. Toen vader het kerstverhaal van Jozef en Maria voorlas, brak er iets in haar. Maria had toch ook ongetrouwd een zoon gekregen? Maar de diepgelovige conservatieve Smålandse gemeenschap kon alleen schande spreken over haar ongehuwd moederschap. De vader van het kind, de 30 jaar oudere, rijke en getrouwde hoofdredacteur van het blad waarvoor ze schreef in Vimmerby, bleef buiten schot. Hij betaalde voor de opvoeding van Lasse, was verwikkeld in een vechtscheiding en wilde later met Astrid trouwen maar die bedankte. Ook de overspelige alcoholist Sture Lindgren, met wie ze later trouwde en dochter Karen kreeg, werd nooit haar grote liefde. Toen hij verliefd werd op een andere vrouw en wilde scheiden, vocht ze terug en redde hun huwelijk ‘omwille van de kinderen’. Ze was in die jaren ‘ontgoocheld en verdrietig maar niet ongelukkig’. Na zijn dood in 1952 bleef ze vijftig jaar lang weduwe

Lindgren was haar tijd ver vooruit als vrijgevochten vrouw die haar leven zélf in handen nam en zich niet liet sturen door mannen of door de samenleving. Ze liet als eerste meisje in het dorp haar haar kort knippen, in die tijd een teken van rebellie en allesbehalve vrouwelijkheid. Haar lijfboek was La Garçonne van Victor Margueritte, waarin het hoofdpersonage zich een androgyne look aanmeet, van jazz houdt, lak heeft aan conventies en een buitenechtelijk kind baart. Ook Lindgren wilde groots en meeslepend leven. Legde ze Emiel van de Hazelhoeve niet haar levensmotto in de mond: ‘Je wordt wel sterk als het moet!’?

Lindgren schreef niet alleen kinderboeken maar ook essays, novelles, boeken voor volwassenen, liedjesteksten en film- en theaterscripts. Er zijn haar Krigsdagböcker 1939-1945 (Oorlogsdagboeken) die pas recent werden uitgegeven nadat ze werden gevonden in een wasmand in haar appartement. Ze zijn een kostbare getuigenis van een vrouw die tijdens de oorlog brieven censureerde voor de Geheime Dienst maar die ook heel gedetailleerd het dagelijks leven tijdens de tweede wereldoorlog beschrijft. Er is ook ‘Het land dat verdween’ uit 1972, een verhaal over het boerenleven van haar ouders. Het werd in 1999 tot liefdesverhaal van het millennium verkozen door luisteraars van de Zweedse publieke radio SVT. En er is het verhaal Pomperipossa i Monismanien in het avondblad Expressen waarmee ze de strijd aanbond tegen de sociaaldemocratische regering van Olof Palme die haar een belasting van 102% aansmeerde. Overigens bleef Lindgren haar leven lang een sociaal-democrate in hart en nieren en verzoende ze zich later met Palme. In de 80-er jaren van de vorige eeuw was ze actief als strijdster voor het dierenwelzijn. In een tv-interview met Adriaan Van Dis kreeg ze het publiek op haar hand toen ze het had over ‘die koe die toch veel liever een stier op bezoek kreeg dan een inseminator… ‘ Politiek zat haar trouwens in het bloed: vader Samuel August en broer Gunnar waren actief in Zweedse politieke centrumpartijen. En ook schrijven zit in de familie: zus Inger was journaliste, zus Stina vertaalster. En thrillerauteur Karin Alvtegen is een achternichtje van Lindgren.

Maar kinder- en vrouwenrechten waren haar grootste stokpaardje. De uitreiking van de haar toegekende Vredesprijs van de Duitse Boekhandel in 1978 wilde ze maar bijwonen als ze mocht praten over de rechten van het kind. Kindermishandeling in het gezin vergeleek ze met geweld op wereldniveau. Een jaar later kreeg Zweden een wet tegen kindermishandeling. Biografen beweren dat haar strijd voor kinderrechten ingegeven werd door het gemis van Lasse in zijn kinderjaren. Ooit beweerde ze trouwens dat de tien eerste jaren het meest bepalend zijn in een mensenleven… Zijn misschien daarom de meisjes in haar kinderboeken sterk en hebben ze -net als zijzelf- een sterke band met hun vader: Pippi, Madiken, Ronja? En zijn net daarom de jongens kwetsbaar en op zoek naar een vaderfiguur: Rasmus, Emil, Jonathan (De gebroeders Leeuwenhart), Bosse (Mio mijn Mio)…?

Ze herhaalde vaak dat ze haar inspiratie haalde uit het dagelijkse bezoek aan het Vasapark met haar zoontje. Daar observeerde ze andere moeders met hun kinderen. Ze was verontwaardigd over de relatie moeder-kind die ze daar zag, schrijft ze in 1939: ‘Het valt niet mee om een kind te zijn. Het houdt in dat je naar bed moet, moet opstaan, je moet aankleden, moet tandenpoetsen en je neus moet snuiten als de volwassenen dat willen’. Astrid Lindgren is de oermoeder van de anti-autoritaire opvoeding, althans in de jeugdliteratuur. In een interview uit 1978 vat ze de levensles van haar observaties in het Vasapark in één zin samen: ‘Ik koos hun kant tegen mezelf’. Ze zei ook ooit: ‘Geef kinderen liefde, liefde en nog meer liefde. De fijne manieren leren ze later wel vanzelf’.

Lindgren had vele vriendinnen voor het leven. De Duitse Louise Harding wilde een lesbische relatie beginnen maar dat weigerde ze. Met Sara Ljungcrantz, een ongelukkige Zweedse tiener, begon ze een levenslange correspondentie nadat ze in 1971 een brief van haar kreeg met bovenaan de eerste bladzijde ‘Wil je mij GELUKKIG maken?’ De meer dan 80 brieven over eenzaamheid, conflicten, psychische problemen en angsten, werden later gebundeld en uitgegeven maar Astrid en Sara hebben elkaar nooit ontmoet. Ook met haar zussen had ze een levenslange sterke vriendschapsband. Zij belden elkaar elke dag en begonnen steevast met de uitroep ‘Döden, Döden!’: ‘dan was dat onderwerp alvast afgehandeld’ en konden ze overgaan tot de orde van de dag. Ooit ontmoette ze die andere grote dame van de Kinderliteratuur, Annie M.G. Schmidt. Zij kreeg in 1988 de H.C. Andersenprijs uit handen van Astrid Lindgren. Annie was 77, Astrid 80. ‘Op een foto na de uitreiking zitten ze elk met een vorkje in hetzelfde slagroomtaartje te prikken’, schrijft Rita Törnqvist-Verschuur, haar Nederlandse vertaalster in haar boekje ‘Een herinnering’. Rita Verschuur is trouwens de moeder van Marit Törnqvist, de illustratrice van veel Lindgrenboeken en van Junibacken.

In Lindgrens testament stond geschreven dat ze een begrafenisplechtigheid wilde met een vrouwelijke dominee. Zo geschiedde eind januari 2002 in een nokvolle Storkyrkan in Stockholm, in het bijzijn van de koninklijke familie en premier Gunnar Persson. Ze werd begraven op 8 maart, op de internationale vrouwendag en bijgezet in het graf van haar ouders in Vimmerby onder een grote natuursteen uit Näs.

Bronnen:

• 3 documentaires ‘Astrid’ van Kristina Lindström. Te vinden op YOUTUBE
• Documentaire op TV4 (SVT) nav de 90ste verjaardag van Lindgren, 1997
• ‘Een herinnering’, Rita Verschuur. 2002
• ‘Deze dag, een leven’. Biografie van Astrid Lindgren, Jens Andersen, 2016
• Oorlogsdagboek, Astrid Lindgren, 2015
• ‘Astrid Lindgren, Haar leven in beelden’. Jacob Forsell, Johan Erséus en Margareta Strömstedt. 2007
• ’Man tar vanliga ord. Att läsa om Astrid Lindgren’. Lena Törnqvist, 2015
• http://biografieportaal.nl/recensie/astrid-lindgren-jens-andersen-deze-dag-een-leven/
• Verschillende interviews met Astrid Lindgren op YouTube
• www.astridlindgren.se
• www.saltkråkan.se

Een gefictioneerde biografie:

• Van Astrid tot Lindgren, Vladimir Oravsky (2006)

In een volgende blog zullen we het zeker hebben over haar vele kinderboeken en ook wat de herinneringen en de favoriete boeken van onze bloggers van haar zijn!

Annemie en Nathalie