Gigi en Helena lazen in januari Van de koele meren des doods van Frederik van Eeden. Hun buddyread over dit boek lees je hier. Ze hadden zo de smaak te pakken van dit boek uit 1900, dat de keuze voor een volgend vergeet-me-nietje niemand zal verbazen: vandaag bespreken ze het debuut van Louis Couperus, dat voor het eerst verscheen in 1889: Eline Vere. Meegesleept als zij werden door het prachtige, wat archaïsche taalgebruik, doen zij hun best om daar hier en daar in dit artikel iets van te laten terugkomen, wellicht tot lering doch zeker ook ter vermaak van onze zeer gewaardeerde en tevens trouwe volgers, om hen het genoegen te laten smaken van lange, zich over vele regels uitstrekkende zinnen, die toch immer weer tot een bevredigend einde worden gebracht.

Over den schrijver en het boek

Louis Couperus (1863-1923) schreef aanvankelijk alleen poëzie, maar stopte na het verschijnen van zijn tweede bundel met het schrijven daarvan, vanwege onbarmhartige kritiek van Willem Kloos, de leider van de Tachtigers en zelf begenadigd dichter, die in een uitvoerige recensie Couperus’ poëzie tot ‘absolute literaire rommel’ verklaarde, alleen bewonderd door dilettanten die geen enkel benul hadden van literatuur. Nadat hij ruim een halfjaar niets meer aan het papier had toevertrouwd, begon Couperus in 1887 aan zijn eerste roman, ‘in een wanhoop over mijn poëzie, die ik voelde sombreeren en toch zoo lief had, in een bui van kan-me-niet-bommen, om eens een langen roman te schrijven […] voor het groote publiek, en dien de jonge meisjes, waarmeê ik flirtte aardig zouden vinden! Dat is de geschiedenis van Eline Vere.’ Het boek verscheen eerst als feuilleton in de krant en pas later in boekvorm en werd zijn best verkochte roman. De meeste critici waren positief, al hadden sommige bezwaar tegen het grote aantal personages en de lijvigheid van de roman die de roman minder boeiend en langdradig zouden maken. Willem Kloos meende dat ‘Couperus, die zich vijf jaren lang heeft vergist in de kunst, die hij maken moest, van een precieus en pretentieus poëetje, is veranderd in een groot en mooi voelend realist.’ Uiteindelijk schreef Couperus een oeuvre van zo’n vijftig boeken bij elkaar.

Literair kader

Rond 1870 ontstond onder invloed van de natuurwetenschappen een nieuwe variant van het realisme: het naturalisme. Omdat ontdekt was dat vele natuurlijke processen gestuurd worden door wetmatigheden ontstond de theorie dat het menselijk handelen op een vergelijkbare wijze verklaard zou kunnen worden middels de factoren race, milieu en moment. Eline Vere is een prachtig voorbeeld van een naturalistische roman; Zola werd door Couperus erkend als zijn grote voorbeeld en in het boek heeft hij vooral de elementen race en milieu uitgewerkt; Eline lijkt met haar overspannen zenuwen op haar vader, heeft volgens haar lijfarts ‘een zielstorende verwarring harer zenuwen’, lijdt aan hoofdpijnen die een familiekwaal blijken te zijn en is driftig van aard, omdat alle Veres dat zijn. Alhoewel zij verlichting vindt van haar klachten bij haar verblijf op het landgoed De Horze in Gelderland maar tevergeefs later afleiding en verandering zoekt in haar eigen kleine Haagse kringetje, wordt die keuze haar fataal.

Korte inhoud

Eline Vere, een jongvolwassen vrouw van stand, behoort tot de gegoede Haagse burgerij. Aan het einde van de negentiende eeuw probeert ze zich te voegen in het leven van die tijd en in die kringen. Eline, die begaafd is, voldoende geld tot haar beschikking heeft en een goede partij gekozen heeft, is overgevoelig en heeft zeer wisselende stemmingen. Door enerzijds haar angsten en anderzijds irreële dromerijen verliest ze de grip op haar leven en op de werkelijkheid. Terwijl de mensen in haar kennissenkring haar proberen te ondersteunen lijkt haar noodlot onafwendbaar. Haar geschiedenis, gevangen in een stevige naturalistische roman, wordt virtuoos verteld door Couperus die in 1889 met dit boek debuteerde.

Eline

Couperus was zelf vijfentwintig jaar, toen hij de uitvoerige karaktertekening van Eline maakte, voorwaar een prestatie voor iemand die na een mislukte hbs-opleiding door tussenkomst van een leraar toch nog Nederlands was gaan studeren. Aan het einde van de negentiende eeuw stonden de menswetenschappen, en met name de psychiatrie nog in de kinderschoenen. Een psychiater die het boek later las, meende dat Eline leed aan een chronische depressie en een gemengde persoonlijkheidsstoornis, niet kon loskomen van haar vader en daarom naar een surrogaat zocht. Feit is dat al vanaf de eerste kennismaking met Eline aan het begin van het boek duidelijk is, dat er iets met haar aan de hand is:

 “Toen, toen barstte zij los, en, door snikken onderbroken, stroomden de klachten voort, schijnbaar zonder aanleidende oorzaak, verteederd als zij was geworden door zijne stem en zijn oog. Het was eene onhoudbare behoefte zich te uiten. Wat had zij aan haar leven, voor wie was zij eenigszins van nut! De handen in elkaâr gewrongen, liep zij het vertrek op en neêr, immer klagende, klagende. Het zoû haar niets kunnen schelen binnen een uur te sterven; alles was haar het zelfde; alleen dat doellooze, nuttelooze bestaan, zonder iets, waaraan zij zich met hare geheele ziel kon wijden, werd haar te zwaar.”

Leeservaring Helena

Eline Vere las ik zo’n vijfentwintig jaar geleden voor het eerst. Voor mijn literatuurlijst van de middelbare school had ik De stille kracht gelezen en niet veel later las ik ook, vanwege een fragment dat voorgelezen was tijdens de literatuurles Van oude menschen, de dingen, die voorbij gaan… en vervolgens Eline Vere. Ik kan me nog herinneren dat de lichte irritatie die ik aanvankelijk voelde voor het kwijnende en flegmatieke karakter van Eline al snel veranderde in begrip en medelijden zodra ik begreep dat haar gedrag geen keuze was en dat ik ondanks of misschien zelfs dankzij de stijl van het boek er enorm door gegrepen was. Toen ik het boek recentelijk opnieuw las, kwamen diezelfde sentimenten weer boven drijven, maar vroeg ik me vooral ook af of het voor Eline anders zou zijn geweest indien ze in een andere tijd zou zijn opgegroeid, waarin ze zelf ook meer in een positie zou zijn geweest om doel en richting aan haar leven te geven, een tijd waarin er voor haar aandoening meer begrip, therapie en medicatie voorhanden zou zijn. De beschrijving van het karakter en de gevoelens van Eline en de rol van het noodlot, alsmede de herhalingen, parallellen en antithesen in het boek, maken het tot een tijdloze klassieker. Het was wel weer even wennen aan de gedragen stijl en de verouderde woorden, maar wanneer je daar eenmaal aan gewend bent, is het een feest om dit prachtige boek ter hand te nemen. Ik gaf het vijf sterren.

Gigi's leeservaring

Ook ik las dit boek ooit voor mijn literatuurlijst nadat ik 'verliefd geworden was' op het boek Van oude menschen, de dingen, die voorbij gaan. Het kostte me in die tijd moeite om er in te komen en net als Helena was ik in eerste instantie niet enthousiast over Eline's karakter en gedrag. Frederique, die als tegenpool van Eline beschreven staat, trok me meer. 

Nu bij het herlezen herkende ik direct mijn gevoelens van toen maar kon ik de problematiek en het karakter van Eline beter plaatsen waardoor ik haar minder antipathiek vond dan in mijn jeugdjaren. Toch was ook nu Frederique mijn favoriete personage. 

Het taalgebruik van Couperus vond ik, net als in Van oude menschen... en ook in Van Eedens Van de koele meren des doods, geweldig om te lezen. Het geeft je, naast de prachtige beschrijvingen die het tijdsbeeld goed weergeven, echt het gevoel dat je met een tijdmachine terugvliegt naar het einde van de negentiende eeuw. Zeg nou zelf, wie wordt er niet verliefd op een zin als deze:

 “Marie was met Frédérique Van Erlevoort commissies gaan doen, maar Lili had verkozen thuis te blijven en vlijde zich nu behaaglijk in een ouderwetschen, ruimen fauteuil, bedekt met oud tapisseriewerk, een gezelligen stoel, die haar lief was.”

En het wordt nog mooier want Lili leest in die 'ouderwetschen, ruimen fauteuil' een boek, Victor Hugo's Notre Dame. Alweer een klassieker die ik aan mijn lijst toevoeg. Ik wil me, door deze mooie zin en gedetailleerd beschreven scène, direct terugtrekken en ik zie me al behaaglijk zitten in zoo een ruimen fauteuil met een fijnen klassieken Klepper.

Met 538 pagina's is het een stevige pil, maar doordat het mooi opgebouwd is, fijne gedetailleerde beschrijvingen bevat en het, ondanks het trieste onderwerp, ook heel veel humor bevat, leest het heerlijk weg. Couperus verwerkt veel muziek en boeken in zijn roman die het verhaal prachtig ondersteunen qua sfeer. Het is een boek dat goed in elkaar steekt, een sterk verhaal vertelt en zoveel plezierigs bij mij oproept dat het de volle vijf sterren verdient. Dat betekent dat Victor Hugo nog even in de kast moet blijven liggen en De stille kracht van Couperus voorrang krijgt omdat ik snel weer wil genieten van zijn schrijfstijl.

En jullie? Lazen jullie dit of een ander boek van Louis Couperus en hebben jullie er net als Gigi en Helena enorm van genoten of juist helemaal niet? We lezen jullie reacties weer graag hieronder.

Voor de liefhebbers van klassiekers: er zijn plannen om met een aantal lezers op redelijk korte termijn De stille kracht van Louis Couperus te gaan lezen, naar aanleiding van het artikel van Natalie over Indië in de literatuur (link), wie weet zijn daar nog meer belangstellenden voor?

Lees ook nog de ode van Natalie aan Louis Couperus terug van vorig jaar. Of het fotoverslag van één van de twee edities van de stadswandeling onder bezielende leiding van Natalie.