Vertel het iemand is de tweede roman van Rachida Lamrabet (Sidiboujedain, 1970) die een opvallende stem heeft in het maatschappelijk debat in Vlaanderen. Wat vonden Jan en Nathalie van deze veelbelovende roman over de rol van de Marokkanen in de Eerste Wereldoorlog? Maakt het boek zijn verwachtingen waar?

Over de schrijver

Door Koen Broos, huisfotograaf - Fotoarchief Standaard Uitgeverij, CC BY 2.5 nl, Link

Rachida Lamrabet won met haar debuut Vrouwland in 2008 de Vlaamse Debuutprijs en in 2009 de BNG Literatuurprijs voor de verhalenbundel Een kind van God. Identiteit en migratie spelen een rol in haar werk. Ze is afkomstig uit Sidiboujedain in het Rifgebergte, een zeer arme streek waaruit veel mensen naar Europa zijn gemigreerd. Zij is een van de weinige erkende Vlaamse auteurs van vreemde origine. Mustafa Kör, Fikry El Azzouzi, Ish Ait Hamou, en Dalilla Hermans zijn collega's van haar in België. Ze laten wel meer en meer van zich horen. In Nederland lijken al wel langer en veel meer schrijvers inmiddels gevestigd te zijn: Hafid Bouazza, Mano Bouzamour, Murat Isik, Mustafa Stitou, Kader Abdolah, Rodaan Al Galidi, Abdelkader Benali om er maar een paar te noemen.

Inhoud boek

Op de achterflap staat te lezen: de jonge Amazigh wordt bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog naar het Frans front gestuurd. Hij schrijft zijn ervaringen neer in zijn dagboek: de oorlogsgruwel en het racisme van de officieren. Dat laatste komt hem duur te staan, want wat hij in zijn dagboek schrijft, wordt tegen hem gebruikt in een proces wegens hoogverraad. In de gevangenis vertelt hij zijn verhaal aan zijn vader, een Fransman die door Marokko trok om te tekenen en het land te ontdekken.

Eerste Wereldoorlog

Jan: "Ik heb me de laatste vier jaar wat meer verdiept in de Grote Oorlog. Ik werd dan ook meteen aangesproken door wat er op de achterflap staat. Er wordt gesuggereerd dat het boek vooral een neerslag is van wat de jonge Amazigh ervaart als hij naar het Franse front gestuurd wordt tijdens de Eerste Wereldoorlog. De vlag dekt de lading niet helemaal. Twee derde van het boek gaat daar namelijk helemaal niet over. Het behandelt vooral het leven op het platteland van Marokko en het zoeken naar de identiteit van de hoofdpersoon. De lezer krijgt wel zicht op hoe de Marokkanen in de oorlog terecht kwamen (geronseld en zonder enige notie wat ze waar gingen doen) en hoe ze net als veel anderen als kanonnenvoer dienden.  Ze hadden geen idee van wat oorlog was. Aangrijpend zijn de scenes waarin de soldaten tijdens de gevechtspauzes de armen, benen, rompen, delen van gezichten bij elkaar zoeken van gesneuvelde kameraden. De angst, de vrees, de onontkoombaarheid, het gebrek aan respect voor de soldaat komen treffend naar voren. 'We werden voorwaarts gestuurd in een onverzadigbaar vuur, dat maar niet genoeg kreeg van mannen en stenen. Hoeveel woorden bestaan er voor vuur? Voor duister? Voor sterven?'  

Ik was dus een beetje teleurgesteld, maar heb wel enig inzicht heb gekregen in wat Marokkanen in de Eerste Wereldoorlog beleefden. In totaal zijn er zo'n 30.000 Marokkanen naar het front gestuurd. De Marokkanen konden niet zelf kiezen. Ze werden gedwongen naar het front te gaan."

Nathalie: "In de samenvatting staat ‘De jonge Amazigh wordt bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog enz…’ Als ik dit lees, weet ik als lezer eigenlijk niet onmiddellijk wat hiermee wordt bedoeld: Is het een jongen die Amazigh heet of de jonge ‘Amazigh’ van Amazigh-/Berber-afkomst die ze hiermee bedoelt, en is het niet zijn naam? Een van mijn Marokkaanse collega's liet me weten dat Amazigh als naam wel heel uitzonderlijk is, en dit een belangrijke betekenis moet hebben voor Rachida. Ook in het boek wordt altijd over ‘de jongen’ gesproken, en wordt hij niet echt aangesproken met een naam. Hiermee speelt Lamrabet, denk ik, om net die Amazigh-afkomst te benadrukken. In de roman groeit die jongen op met zijn moeder op in een klein dorp in het Berberse/Amazigh-gebied in het noorden van Marokko, een regio die onder de macht van de Arabische sultan in Fez (Fès of فاس)  valt.

Feiten: Tot 1912 was Marokko een onafhankelijk sultanaat, begin de 20ste eeuw sluit Frankrijk met Groot-Brittannië en Spanje akkoorden over het noorden van de Afrikaanse gebieden, van 1912 tot 1956 wordt Marokko een ‘Frans protectoraat’ maar komt er ook een deel onder Spaanse invloedssfeer (Westelijke Sahara – Spaanse Sahara tot 1975, is gecontesteerd gebied). De Berbers of Imazighen zijn een volk in het noorden van enkele Afrikaanse landen dat door de eeuwen heen werd ‘gearabiseerd’.  Door voor de naam Amazigh te kiezen voor haar hoofdpersonage, legt Lamrabet de focus vooral op deze geschiedenis.  In het boek wordt er ook naar de Sultan en zijn  ‘amghar’ (wijzen of ambtenaren) gekeken als overheersers in hun gebied, wat in feite de Arabische dominantie is. De Amazigh werden (pas) in 2011 in de Marokkaanse grondwet herkend."

Thema’s

Jan: "Voor mij zijn de thema’s vooral het zoeken naar de eigen roots, discriminatie, de dwang van het gezag, en de sociale context waarin Marokkanen op het platteland zich bevinden, zo’n honderd jaar geleden. Het is moeilijk om aan het traditionele te ontsnappen. Je ziet de grote tegenstelling tussen stad en platteland in de beschrijving van hoe een gekoloniseerde stad als  Fès er uitziet en hoe er daar geleefd wordt. Daar staan de huizen bijvoorbeeld dichter op elkaar, gaat men anders gekleed, loopt men elkaar makkelijker voorbij, is de taal anders. Op het platteland leeft men geïsoleerd, is men nauwelijks bekend met wat er zich in de rest van de wereld afspeelt. Nieuws komt alleen binnen als handelaars op bezoek komen.  Als Amazigh Europeanen ziet, is hij verwonderd dat ze op Marokkanen lijken. “Geen monsters met ogen waar vuur uit brandde, of handen als klauwen van een vreselijk beest.”

De arrogantie van de koloniale overheerser Frankrijk is me wel opgevallen. Voor in het boek staat een wetsvoorstel uit 1915 over het rekruteren van een leger uit de koloniën. "Wij hebben het recht de hulp in te roepen van onze koloniale onderdanen. Hebben we immers niet voorspoed en vrede gebracht in onze koloniën? Hebben we hen niet verlost van epidemieën, vijandelijke invallen, terugkerende hongersnood en burgeroorlogen? Hebben we niet ons kostbare bloed verspild om hen te behoede voor machtige veroveraars en slavenhandelaars? Vandaag strijden we zowel voor onszelf als voor hen. (…). Wij hebben het recht en de plicht onze koloniën te hulp te roepen." Dat geeft aan hoe er in die tijd gedacht werd. Met de ogen van nu is dat schokkend, hoewel….."

Nathalie: "Ik kan me alleen maar vinden in de thema’s die Jan aandraagt: het zoeken naar een eigen identiteit, discriminatie en racisme, kolonialisme, de verschillende sociale contexten van het dorp en een stad als Fès, gesticht in de 8ste eeuw na Christus, een hoofdstad in de regio in de 13de eeuw, en de tweede grootste stad van Marokko vandaag. Zoals ik al eerder vermeldde, is het dorp van Amazigh in feite 2x gekoloniseerd: eerst door de Arabieren, en dan door de Fransen. De regio wordt eigenlijk in een dubbele houdgreep gehouden, en de soldaten van Berberse afkomst, ook uit de omliggende landen, zijn echt een grote groep in de kolonialistische troepen aan de Franse zijde tijdens W.O. I. (Ook tijdens W.O.II zijn de Franse troepen trouwens versterkt door Marokkaanse, Algerijnse, Tunesische en Senegalese soldaten.)  Dat Amazigh verwonderd is over alles wat hij nieuw leert kennen, is mooi beschreven maar natuurlijk ook heel logisch. Het was krèk hetzelfde voor een landbouwers- of arbeiderskind uit Vlaanderen of Nederland aan het begin van de 20ste eeuw. Maar nù, nu is alles anders natuurlijk."

Tegenstellingen

Jan: "Contrasten vallen me vooral op in het boek. Die tussen de Fransen en de Marokkanen, maar ook tussen de sultan en zijn onderdanen, stad en platteland, maar ook de culturele hiërarchie op het platteland (waar een ongehuwde moeder bijvoorbeeld schaamte oproept). Het lijken twee werelden die maar niet bij elkaar lijken te komen. Vertel het iemand is soms ook schrijnend. De manier waarop de vader Amazigh tegemoet treedt. Hij ontwijkt hem, vlucht voor zijn verantwoordelijkheid. Ook het contrast tussen het leven op het platteland en de moderne tijd vallen op. Zo wordt een stoomlocomotief beschouwd als een beest uit de hel dat te lijf gegaan moet worden en willen de Marokkanen eigenlijk de stap naar de moderne tijd niet maken. Er is ook een culturele kloof tussen Fransen en Marokkanen. "Wij zijn de ezels van de Fransen," staat in het boek te lezen."

Nathalie: "Ik ergerde me wel hard aan de vader. Ondanks dat hij goede bedoelingen uit, leeft hij er niet naar en respecteert hij de laatste wens niet van diegene die zijn eigen zoon is. En hij denkt ook de moeder van Amazigh niet te verstaan, maar doet er ook maar weinig moeite toe om toch iets van haar te leren, en vermijdt het ook haar verder op te zoeken.

Er is een culturele kloof tussen de Fransen en de Marokkanen, maar nog meer tussen de mensen die van het platteland naar Fès verhuizen en de stadsbewoners zelf. Amazigh ziet soms zelfs het verschil niet tussen de Europees uitziende inwoners en de Europeanen zelf."

Beeldend schrijven, stijl

Jan: "Ik heb wel genoten van de manier van schrijven van Lamrabet. Een heel mooie passage vond ik het verhaal dat de handelaar Hamid vertelt over cadeaus die de sultan kreeg. Een witte beer uit Allemania, een land dat zo ver weg lag. "Beren hadden een gruwelijke reputatie en sommige mensen vreesden hen meer dan de duivel in eigen persoon." Later werd de beer vervangen door een leeuw die door de Fransen gezonden werd. Een prachtige manier om passend in de culturele traditie van vertellen een metafoor te gebruiken voor Duitsland en Frankrijk die met elkaar over Marokko in conflict waren. De sultan had enorme bedragen bij Europese banken geleend om zijn land te moderniseren. Frankrijk maakte aanspraak op Marokko en in het verdrag van Fez in 1912 gaf Marokko zijn soevereiniteit en kwam onder Frans gezag. Deze historie heeft de auteur vol verbeelding in het verhaal verwerkt. Opstand tegen de Fransen wordt niet geduld.
Met verwondering, maar ook met gevoel voor traditie wordt de nieuwe tijd beschreven. Een fototoestel is 'een doos op stelten waarmee het licht zelf vastgegrepen wordt.' Als de geronselde soldaten naar de kazerne lopen, schrijft Rachida: 'We liepen achter de ruiters als kralen van een bidsnoer.' "

Nathalie: "Amazigh werkt een tijdje als koerier voor het Paleis van de Sultan. Zo leert hij de verschillende straten en steegjes kennen van de oude stad. De manier waarop die stad beschreven werd, vond ik ook heerlijk om samen met hem op weg te gaan. De oude stad van Fès is trouwens nu herkend als UNESCO-Werelderfgoed. Ook loopt hij in het joodse deel, de ‘mellah’ (Arabische of Hebreeuwse term voor getto/ommuurde wijk) van de stad rond: 'Ik had ondertussen geleerd de Joodse huizen met hun grote balkons en fraai uitgesneden baldakijnen aan de straatkant te onderscheiden van de huizen van de moslims, die van de straat afgekeerd waren en naar binnen waren gericht op een binnentuin of een patio.' En verder: 'Ik moest ergens in de straat van de Slat Alfassiyinesynagoge een pakketje gaan halen en moest mijn aandacht erbij houden, want in de smalle straten van de mellah viel er weinig zonlicht; ik was al een paar keer hopeloos verdwaald hier. In de wirwar van kleine stegen en straatjes konden twee mensen elkaar niet kruisen zonder dat ze elkaar aanraakten en elkaars scherpe lichaamsgeur opsnoven. Hier kon je je veel moeilijker oriënteren op een winkel of een fontein.' "  

Dagboek/schriftje

Jan: "Het dagboek van Amazigh speelt een belangrijke rol. Hij leert zichzelf lezen en schrijven en heeft daar het nodige doorzettingsvermogen voor nodig. 'Ik heb woorden gevonden om ons leven te beschrijven om niet helemaal vergeten en verloren te zijn.' Maar hij ervaart ook dat de betekenis van de woorden net voorbij datgene ligt wat opgeschreven wordt. Hij beseft dat geschreven taal sterker is dan wapens. Daarom wordt zijn schriftje/dagboek een getuigenis. 'Het woog zo zwaar als een mensenleven.' "

Vorm en personages

Jan: "Je zou kunnen zeggen dat Vertel het iemand een raamvertelling is, een verhaalvorm die al heel oud is. Er is één overkoepelend verhaal en daarbinnen spelen zich allerlei andere verhalen af. Het overkoepelende verhaal is dat wat de vader vertelt. Het levert het thema op, de personages. Het hoofpersonage, Amazigh vertelt vervolgens zijn verhaal dat zich in het verleden afspeelt. Ik vind de personages toch vrij vlak, met uitzondering van het hoofdpersonage waarin wel een duidelijke ontwikkeling te zien is."

Nathalie: "Het boek is eigenlijk een verhaal in een verhaal. Ik zie het verhaal van de vader als het raam, het kader, waarin dat van de zoon is opgenomen als één groot chronologisch verhaal. Dat verhaal vertelt Amazigh aan zijn vader, want ze zitten tegenover elkaar gedurende één nacht, Amazigh wisselt zijn mondelinge verhaal af met fragmenten uit zijn dagboek, dat hij bij hield tijdens al die jaren, en waaruit hij soms voorleest. Je weet inderdaad niet zoveel van de andere personages, zeker niet uit zijn jonge jaren; de vrienden die hij maakt in zijn tijd als soldaat, komen nog het beste uit de verf, vind ik." 

Conclusie

Jan: "De personages zijn wat oppervlakkig. Het plot is al aan het begin duidelijk, maar toch weet de auteur te boeien door het sociale aspect dat een rol speelde in W.O. I en de thema’s in haar verhaal geloofwaardig neer te zetten. Er wordt echter weinig aan de verbeelding van de lezer overgelaten. Alles wordt keurig uitgelegd. Daardoor ontbreekt de verrassing. De roman geeft wel een beeld van de rol van de Marokkanen in de Grote Oorlog. Op deze wijze weet de auteur via Amazigh een 'vergeten' periode weer tot leven te wekken. Dit boek past perfect in haar oeuvre van sociale romans. Drie sterren. Mijn recensie vind je hier." 

Nathalie: "Zoals Jan schrijft, zitten er eigenlijk geen verrassingen in het verhaal. Zoals hierboven al beschreven, ligt de focus op de geschiedenis van de Imazighen, en op het vinden van een identiteit. Wat er tijdens W.O. I gebeurde met het hoofdpersonage uit dit boek maakt er deel van uit, en is zeker een thema in dit boek, maar het springt er niet echt bovenuit voor mij. Lamrabet schrijft wel heel mooi en lyrisch over die geschiedenis en de landschappen, net zoals ze de tegenslagen van de jongen en de gruwel van de oorlog niet uit de weg gaat. Lamrabet is een goede observator en vertelster. Haar schrijfstijl is helder en ze laat geen enkel detail in de lucht hangen. Als lezer moet je dan ook niet veel moeite doen, en kan je gewoon het verhaal volgen en erin meegetrokken worden. Het hangt er dan ook vanaf met welke verwachting je in dit boek stapt: als je naar dit boek wordt getrokken omdat het een getuigenis uit de Eerste Wereldoorlog zou zijn, kom je in feite een beetje bedrogen uit. Niettemin is dit een mooie menselijke getuigenis van een stukje geschiedenis dat in onze streken vrij vergeten is en daarom wel heel relevant. Lamrabet maakt er in haar eigen stijl een compleet verhaal van. Vier sterren. Hier lees je mijn recensie." 

Door Gabi from Alicante, Spain - Rifgebergte, Chauen, CC BY-SA 2.0, Link