Concept M: genre melange

Yvette en Eline  van de Science Fiction & Fantasy Club, Marieke van de Feelgood Club en Anne  en Nathalie  van de Literatuurclub namen de uitdaging aan om samen Concept M te lezen, een boek dat de grenzen opzoekt tussen science fiction en literatuur. Is het een science fiction boek in een literaire stijl of is het vooral een literaire roman met een science fiction – randje? Ons leesclubje helde vooral over naar dat laatste.

Aafke Romeijn is muzikant, journalist en schrijver. Romeijn was werkzaam als docent Nederlands aan een gymnasium en bracht als muzikant drie albums uit. Als journalist is ze werkzaam voor onder andere Vrij Nederland. Haar debuutroman verscheen in 2018 bij De Arbeiderspers met de titel Concept M.

Het verhaal

Zij schreef met Concept M haar debuutroman. In dit boek heeft in de jaren 1950 in Nederland de ziekte kleurloosheid toegeslagen: patiënten die hieraan lijden, hebben zwarte ogen, grijs haar en grijze nagels, en een doorschijnende huid. De eerste baby’s die ermee geboren worden, sterven eraan omdat uiteindelijk ook hun organen en hersenen erdoor worden aangetast. Er komt in de jaren daarna echter snel een geneesmiddel, ‘kleurstof’, op de markt om deze patiënten levensvatbaar te houden en die hen later zelfs een vrij goede levensstandaard kan garanderen, weliswaar onder continue toediening van de kleurstof in de vorm van ampullen in een bakje dat onder de kleren wordt aangebracht.

Yvette: Het boek begint met de Adviesbrochure hoe je je als Kleurloze dient te gedragen. De toon is gezet, het intrigeert. De titel is goed gekozen, in opbouwende stijl komt je erachter wat die titel betekent en hoe het in relatie tot de hoofdpersoon staat.

Nathalie: Op deze manier doet de ziekte wel wat aan Aids-patiënten denken bv en het stigma rond de (positieve) Hiv-status ook. 

Anne: De ziekte blijft ongeneeslijk, medicatie is zo goed als onbetaalbaar voor particulieren en ook de overheid dreigt eraan onderdoor te gaan. Hava raakt bevriend met radicalen die voorspellen dat kleurlozen het einde van de Westerse wereld betekenen, haar moeder vecht in de media juist voor het bestaansrecht van Havas bevolkingsgroep. Dan besluit Hava een voorbeeld te stellen door haar status te laten veranderen naar Concept M, het vrijwillig weigeren van medicatie, waardoor ze binnen 48 uur zal sterven om de mensheid te redden.

Bovenstaande klinkt als de samenvatting van een sciencefiction-verhaal en hoewel het verhaal zich afspeelt in de (zeer nabije) toekomst en er een mysterieuze ziekte in het spel is die de mensheid bedreigt, is Concept M wel degelijk een roman, qua genreoverlapping vergelijkbaar met Fuzzie van Hanna Bervoets. Het verhaal speelt zich af in een Nederland dat maar weinig verschilt van ons eigen, huidige Nederland. Steden, wegen en gebouwen zijn herkenbaar.

Eline: Concept M speelt zich af in Nederland in 2020. Na het lezen van de brochure weet je duidelijk in welke situatie je terechtkomt en dan begint het echte verhaal. Het is opgebouwd uit stukken waarin Hava in de auto zit en flashbacks naar alle momenten die de aanleiding vormden voor wat Hava in het heden van plan is. Dit zorgt voor een aangename afwisseling in de actie en in combinatie met een vlotte schrijfstijl, zorgt dit ervoor dat het boek niet te langdradig aanvoelt. 

Enkele vragen van de literatuurclub

Hoe bevielen de thema's jullie?

Marieke: Ik vond het bijzonder zoals Aafke Romeijn, alledaagse herkenbare problemen in deze dystopische roman heeft verwerkt. Het laat je nadenken over het Nederland zoals het nu is, want het mag dan deels in de toekomst spelen, het zou zomaar zo kunnen zijn.

Nathalie: Ze heeft gebroken met haar moeder, Marijke Gerritsen, die zich sinds de geboorte van Hava heeft ingezet voor menslievendheid en niet-discriminatie t.o.v. kleurlozen, voor wat betreft het aanbod van behuizing en jobs, en het solidair dragen van hun zorgkosten. Hava heeft haar verhaal al teveel gehoord en voelt het zelfs aan als misbruik van haar ziekte door haar eigen moeder. Het zijn botsende karakters hoewel er wel steeds een aantrekking blijft door de onomkeerbare biologische band en een soort heimwee van Hava naar haar beschermde kindertijd. Het super herkenbare moeder- en dochterverhaal dus.

Anne: Interessant is ook hoe het wachten op de dood omschreven wordt. “Wachten op de dood is een vreemde bezigheid. In het licht van het einde lijkt elke handeling banaal en onbelangrijk, maar niets doen is onmogelijk. Er wordt ademgehaald, gegeten en gedronken, gepraat, en uiteindelijk ook gelachen. Mensen staan op, gaan weer zitten. Ze kijken rond, denken na, hun gedachten niet significant anders dan wanneer de dood niet ieder moment verwacht wordt. Ze zien dingen die er al waren, en die er nog zullen zijn nadat de dood weer vertrokken is. Uiteindelijk is de dood zelf de normaalste aanwezige in de ruimte.”

Yvette: Er waren ook aspecten waar niet over gepraat werd en waar ik dacht: huh maar dat dan? Zo begreep ik niet waar de rest van de wereld was? Of de rest van Europa? Mensen konden naar Duitsland vluchten, maar ja de rest van de wereld dan? Zijn daar geen medicaties? Geen oplossingen? België ligt meer voor de hand.

Wat vonden jullie van de schrijfstijl, het taalgebruik?

Eline: Ik vind dat het boek erg vlot geschreven is, ik struikelde nergens over bepaalde zinsconstructies of bepaalde verwoordingen. Het taalgebruik kwam op me over alsof het gewoon dagelijks taalgebruik is

Nathalie: Het verhaal is eenvoudig geschreven: zinnen worden over het algemeen kort gehouden en van omfloerst taalgebruik is geen sprake. Dialogen worden afgewisseld met herinneringen waardoor er telkens sprongen in perspectief en in de tijd voorkomen, zonder echter verwarrend te werken en eerder zorgen voor een gevarieerd verhaal.

We gingen ook wat meer de diepte van het verhaal in. Hoe denken we over de context waarin het boek zich afspeelt?

Nathalie: Hoe zijn de rollen van de farmaceutische industrie en van de zorgverzekering geschetst? Realistisch of te overdreven volgens jou?

Eline: De farmaceutische industrie en de zorgverzekering kwamen op mij vrij realistisch over, buiten een aantal elementen die in het boek wat meer uitvergroot werden om het verhaal interessanter te maken. Ik kan me best voorstellen dat niet alles altijd volgens de regels gebeurd in de farmaceutische industrie, maar dit werd hier wel erg naar de voorgrond getrokken. Een detail dat me ook wat minder realistisch leek is hoe makkelijk het is om over te gaan op concept M (stoppen met medicijnen). Aangezien je dan binnen 48 uur zou sterven lijkt dit wel heel erg op euthanasie en dat gaat in de realiteit (nog) niet zo gemakkelijk als in het boek.

Marieke: Ik heb 15 jaar in een apotheek gewerkt. Ik ben gestopt omdat ik het zat was steeds opnieuw geconfronteerd te worden met ontevreden klanten over (bij)betalingen nav van regels van de overheid en de zorgverzekering. Dat er enorme winsten worden gemaakt is bekend, maar ik snap ook wel dat de farmaceutische bedrijven de jaren van onderzoek terug willen verdienen. Toch zijn de bedragen die voor nieuwe medicatie worden berekend, vaak extreem. Dat de overheid daar een vinger in de pap wil hebben is ook te begrijpen, maar het gaat vaak ten koste van de patiënten die afhankelijk zijn van die speciale medicatie. Aafke Romeijn laat in dit boek zien hoe verstrengeld het kan zijn, en dat er ethisch gezien wel wat vragen mogen worden gezet bij politiek en belangenverstrengeling. Tot slot gooit ze nog even een balletje op als Hava haar medicatie stopt, met alle gevolgen van dien.

Anne: Voor mij is die wisselwerking tussen de farmaceutische industrie en de zorgverzekering erg geloofwaardig of realistisch te noemen. In Nederland zie je die ‘vermarketing’ al steeds meer gebeuren en de situatie zoals die in Concept M geschetst wordt, is voor mij dan ook helemaal niet ondenkbaar, wat ons natuurlijk zorgen moet baren.

Anne: Hoe groot is de geloofwaardigheid van Hava en haar wereldbeeld of haar ideeën over een complottheorie?

Nathalie: Zoals hierboven al geschreven denk ik dat Hava’s wereldbeeld vooral is geschapen door haar schuldgevoel tov haar medeburgers. Ze is wel sterk overtuigd van haar mening, wat zeer geloofwaardig overkomt in het boek. Als we haar wereldbeeld projecteren op onze echte wereld, wil dat in feite zeggen dat patiënten met ziekten die economisch niet draagbaar zijn voor onze maatschappij, niet behandeld zouden mogen worden. Dat is natuurlijk in mijn ogen zeer moeilijk te aanvaarden. Maar anderzijds hebben we een epidemie van zulke massieve omvang ook nog niet meegemaakt in onze reële wereld. De reflectie daarover aangaan, vind ik daarom zeker een goed uitgangspunt. De complottheorie waar ze in de loop van het boek meer waarde aan gaat hechten, was voor mij bijna een beetje verwacht, zo onlogisch vind ik die eigenlijk niet te verklaren binnen het verhaal. Maar hier kan ik jammer genoeg niet te veel over vertellen…

Wat is onze conclusie?

Nathalie: Met een goede dosis humor en reflectie heeft Romeijn ons een sterk debuut over de huidige tijd voorgeschoteld!   

Anne: Met veel sprongen in de tijd, wisseling in perspectieven, interessante vraagstukken, het nodige cynisme en een heerlijk vlotte en niet onnodig ingewikkelde schrijfstijl heeft Romeijn een indrukwekkende debuutroman geschreven die past in de tijd.

Lees de recensies van Marieke, Eline, Anne en Nathalie. Ook Martijn Lindeboom, Hebban redacteur voor Science Fiction & Fantasy schreef een review over dit boek.

Je kan nog meer lezen over in welke mate science fiction voorkomt in dit boek en hoe we over enkele andere vragen denken in het artikel van de SFFF-Club.

Is dit boek iets voor jullie of hebben jullie het misschien al gelezen? 

Dit boek is tevens een tip voor de Hebban Reading Challenge categorie als "What if"-boek.