Met deze rubriek leest telkens iemand van ons het favoriete boek van een ander lid. Wie kiest welke favoriet van welk lid en waarom is het een favoriet van dat ene lid? Een tijdje geleden beet Harriët de spits af met deze rubriek. Vanwege enkele andere (boek)verplichtingen hield Nathalie het estafettestokje even bij, maar nu is het toch zo ver. Ze las namelijk MAUS, dé klassieke graphic novel van Art Spiegelman (1948) waarin hij het verhaal van zijn Poolse grootvader Vladek optekent in beeld en schrift, en favoriet van Anne. MAUS is de enige graphic novel ooit die een Pulitzer prijs won, en werd geroemd door vele media en bekende namen zoals Umberto Eco. Is ze helemaal overstag gegaan voor deze nieuwe boekencategorie op haar radar?

Anne: Tijdens mijn opleiding Algemene Cultuurwetenschappen in Nijmegen was MAUS een van de eerste casussen waarmee ik kennismaakte, het is in de jaren daarna nog vaak voorbeeld geweest in de hele opleiding en daarmee heb ik het werk steeds beter leren kennen. Elke keer dat je het leest maakt het weer net zo’n diepe indruk als die eerste keer, daarom is het heel tof dat ook Nathalie zich aan deze – inmiddels toch wel – klassieke graphic novel gaat wagen!

Nathalie: Ik ben dit jaar nogal veel aan het experimenteren en proberen eigenlijk: van Elsschot tot Robjee, van deze MAUS tot Good Omens van Gaiman en Pratchett, Franse romans en Zweedse non-fictie, ik ben benieuwd wat er het meest van zal blijven hangen eerlijk gezegd.

Dat deze klassieker ook een favoriet van Anne is, was een goede reden om deze aankoop van 2017 (!) eindelijk te lezen, naast de vele andere aanbevelingen en goede kritieken die ik erover las natuurlijk. Het begin van het verhaal is zelfs al ouder dan mezelf. Ik las dat er al in 1972 een korte strip van 3 pagina’s verscheen met de titel Maus, wat Spiegelman de gelegenheid gaf om zijn vader te beginnen interviewen, die interviews werden de basis voor de graphic novel  waar hij in 1978 aan begon die hij als een serie publiceerde in het comics & graphics tijdschrift RAW dat hij met zijn vrouw toen uitgaf. Er kwamen 2 delen van: Mijn vader bloedt geschiedenis (1986) en En hier begon mijn ellende (1991). Ook ik las De volledige editie in Nederlandse vertaling.

Anne: In MAUS interviewt Art Spiegelman zijn vader (Vladek Spiegelman) als overlever van de holocaust over zijn ervaringen in de oorlog.
Natuurlijk zijn er ontelbare verhalen van overlevenden bekend, zowel in documentaire- als in romanvorm. MAUS is een historisch, biografisch verhaal, maar dan in stripvorm. Het werk geldt als postmodernistisch en is erg indrukwekkend. Spiegelman stelt de joden voor als muizen, de nazi’s als katten en de Polen als varkens. Dit antropomorfisme maakt het verhaal misschien juist wel heftiger dan wanneer hij hiervoor ‘normale’ personages had gebruikt. Het kat-en-muisspel maakt de geschiedenis indringend zichtbaar. En zoals het cliché zegt: een beeld zegt meer dan duizend woorden.

Nathalie: Ik zou daarvan maken: een goed beeld zegt soms meer dan duizend woorden. Onze huidige beeldmaatschappij toont namelijk ook wel aan dat dit cliché niet meer helemaal klopt, en dat er tegenwoordig zelfs al fake beelden worden verspreid...  

Maar in het geval van MAUS is dit zeker wel het geval. De metafoor met de dieren is compleet ‘af’. Uitspraken die beide delen voorafgaan van enerzijds Hitler himself en een fragment uit een Duits krantenartikel uit het midden van de jaren dertig, werpen ook een bepaald licht op de keuze van de muis door de auteur voor de joodse personages.
Gelukkig doorbreekt Art Spiegelman het zware verhaal én de metafoor soms ook met humor. Zo bezoekt het personage Art in het begin van het tweede deel een psycholoog om hem te helpen bij zijn moeilijke relatie met zijn vader en de moeilijkheden die hij ondervindt om zijn boek te maken. Die therapeut in kwestie is ook een jood én zelf Holocaust-overlevende, dus ook een stukje van zijn ervaringen worden meegenomen in het verhaal. Tegelijkertijd is zijn huis een opvang voor zwerfkatten en –honden. Daar klopt zijn metafoor dus wel even niet meer.

In het begin van het tweede deel zie je hem ook zoeken naar een dier waarmee hij zijn Franse vrouw zou willen afbeelden, ze hebben er zelfs een echtelijke discussie over…

Anne: Spiegelman weet in één beeld vaak heel veel te vangen, zonder dat er woorden nodig zijn om de verhoudingen tussen de verschillende personages of de situatie verder toe te lichten. Daarbij kent iedereen natuurlijk de verschrikkelijke beelden van holocaust, dus roepen de tekeningen van Spiegelman tegelijk ook de associaties met de historische beelden op, waardoor ze inslaan als een bom bij de lezer.

Nathalie: Het eerste deel gaat over hoe Vladek Spiegelman zijn vrouw heeft leren kennen in Polen, en in haar rijke familie is ingetrouwd. Ze gaan in Sosnowiec wonen, de stad van Anja’s familie en Vladek wordt fabriekseigenaar dankzij zijn schoonvader. Hij wordt dan opgeroepen in het Poolse leger om tegen de Nazi-bezettingsmacht te vechten, en moet als hij opgepakt wordt als krijgsgevangene voor de Duitsers werken. Als hij wordt vrijgelaten is dat in het Duitse protectoraat van Polen dat bezet wordt en moet hij Sosnowiec dat in het geannexeerde Poolse deel ligt, terug binnen sluipen om zich met zijn familie te kunnen verenigen. Het leven wordt moeilijker en moeilijker voor de joden, zo niet onleefbaar en ze verhuizen met hun eerste zoon Richieu van de ene plek naar de andere en proberen zich te verbergen. Ze geven Richieu dan met een bevriend koppel mee omdat ze geloven dat dit beter voor hem zal zijn, maar hij overleeft het uiteindelijk niet. Uiteindelijk worden ze toch gevonden en worden ze op transport gesteld naar Auschwitz. Het is daar dat het tweede deel van start gaat, en dat Vladek en Anja van elkaar gescheiden worden. Ze overleven als bij wonder alle twee deze hel, en vinden elkaar nadien ook terug om dan naar Zweden te gaan voor een beter leven omdat Polen volledig kapotgemaakt is.

Naast de verhaallijn van Vladek Spiegelman die in retrospectief plaats vindt, is er ook de verhaallijn van Art zelf: de moeilijke relatie met zijn vader, de schuld die hij ten opzichte van hem voelt omdat hij een veel gemakkelijker leven heeft, zijn twijfels over hoe het verhaal vorm te geven, de zelfmoord van zijn moeder en hoe hij zich daaronder gevoeld heeft, het succes van zijn eerste deel, dat hij zijn vrouw leert kennen, enz. Zijn leven gaat dus ook verder waardoor dit ook een enorm eerlijk en geloofwaardig verhaal is geworden. Het aspect van hoe om te gaan met de overleving uit zulke hel voor de overlevenden zelf en hun kinderen komt er zeker ook in aan bod.

Het originele gebroken Engels van Vladek wordt weergegeven in een gebroken Nederlands, met bv de (niet-)inversie van de zinnen wat heel waarheidsgetrouw is voor anderstaligen die Nederlands wil leren. Vertaalster Jessica Durlacher tekende voor de vertaling van beide delen. Er zit na de vertaling van de Nederlandse tekst blijkbaar nog een stap in de vertaling van een graphic novel: de belettering oftewel het plaatsen van de nieuwe tekst in de tekstballonnen. Die belettering deden Roel Smit (Deel I) en Peter Pontiac (Deel II), een beroep op zich blijkbaar. Ere wie ere toekomt voor al die schakels in het maken van zulk kunstwerk.

Weetje: Art Spiegelman is nog in Stockholm geboren om nadien samen met zijn ouders naar de VS te verhuizen. De jonge Spiegelman kreeg al snel interesse in strips en cartoons, en las in 'comics fanzines' onder andere over ... Frans Masereel, een Vlaams graficus, houtsnijder, kunstschilder en tekenaar. Als houtsnijder 'sneed' deze kunstenaar onder andere korte beeldverhalen (zonder tekst) in hout. 

Anne: Ik kan iedereen die iets over de holocaust wil leren aanraden om de graphic novel van Spiegelman te gaan lezen. Het is een laagdrempelige instap doordat alles visueel heel begrijpelijk – maar niet minder choquerend! – wordt overgebracht en tegelijk is het een werk van onschatbare waarde in de getuigenissen over de Tweede Wereldoorlog. Uniek in zijn uitvoering en impact!

Nathalie: Het is het volledige plaatje dat me aangreep: tekst en beeld maken dit tot een geweldig leerstuk over de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust, en het effect ervan op de Europese joodse gemeenschap. De tekeningen erbij deden het verhaal meer tot me doordringen waardoor het nog meer beklijfde. Ik vind het echt jammer dat ik tijdens mijn studies noch later amper werd gewezen op het bestaan van dit soort graphic novels.

Een graphic novel is niet echt een genre. Het hangt dus wat af van het verhaal en de thematiek of ik het zou lezen natuurlijk. Enkele andere klassieke graphic novels zoals Persepolis van Marjane Satrapi, de serie De arabier van de toekomst van Riad Sattouf en Het achterhuis getekend door Ari Folman staan nog wél op mijn te lezen lijst. Ook de graphic novel Heimat van Nora Krug werd ik getipt en wil ik nog wel eens lezen.

Heb jij MAUS al gelezen, en wat vond je er dan van? Of wil je het nu zeker ook gaan lezen? Zijn er nog tips van graphic novels in ditzelfde genre die we niet over het hoofd mogen zien? Verdient de graphic novel als vorm meer promotie volgens jou?  Ik ben benieuwd naar jullie reactie…

En oh ja, volgende keer zal Anne een tip van Ine onder handen nemen! In mei las en besprak Harriët al Materiaalmoeheid van Marek Šindelka, een van mijn favorieten, in deze rubriek: De Hebban Literatuurclub leest elkaars favorieten: Materiaalmoeheid.

Nathalie