Tekst: Cies, Gigi en Hetty
Banner: Hetty

De aanleiding

Hier op Literatuur onder de Loep wordt regelmatig aandacht besteed aan verschillende literaire stromingen. Hierbij valt op dat er nooit een volledige overeenstemming over de definitie van de stromingen is. Zowel onder de ‘kenners’ (literatuurwetenschappers) als onder de ‘liefhebbers’ (enthousiaste lezers, zoals wij) ontstaat er regelmatig twijfel. Meestal is het ook zo dat een bepaald soort boeken dat op een enig moment populair is, pas door een volgende generatie tot een bepaalde stroming gebombardeerd wordt. Daarnaast zijn er ook auteurs die zelf hun eigen stroming definiëren, zoals Emile Zola bijvoorbeeld in het voorwoord van Thérèse Raquin doet als hij uiteenzet wat het literair naturalisme is. Het is lastig dat Zola zich vervolgens niet volledig houdt aan zijn eigen definitie. In een artikel dat nog weer later van zijn hand verscheen spreekt hij zichzelf zelfs tegen. Kortom, over het definiëren van de verschillende literaire stromingen en het indelen van boeken tot die stromingen behoren kan flink wat onduidelijkheid en discussie ontstaan. Ook een auteur als Marcellus Emants, die zeker naturalistische trekken vertoont in Een nagelaten bekentenis, noemde zichzelf aanvankelijk wel een naturalist, maar later in zijn leven beschreef hij zijn romans eerder als pessimistisch en zelfs nihilistisch (zie het artikel over Naturalisme in de literatuur).

Veel lezers hebben dan ook regelmatig vragen over tot welke stroming een bepaald boek behoord. Zo ook bij ons Loepjes. Wij; Cies, Gigi en Hetty, zijn alle drie liefhebber van naturalistische boeken, maar ook wij lopen bij het lezen van boeken die tot die stroming gerekend worden regelmatig met vragen hierover rond. En wat als we na het lezen van een aantal boeken ineens het vermoeden krijgen dat er wellicht nog een subgenre te ontdekken valt bij boeken die tot het naturalisme (of was het nu toch realisme?) gerekend worden? Dan is het de hoogste tijd om hier een artikel over te schrijven!

Eigenzinnige negentiende -eeuwse vrouwen

‘In de eerste vier decennia van de negentiende eeuw lijken de vrouwelijke personages gevormd (en beoordeeld) te worden volgens het ideaalbeeld van de vrouw: huiselijk, slechts aanwezig op de achtergrond, een goede moeder en echtgenote. ‘ (bron)

Waar eerder in de literaire geschiedenis hoofzakelijk mannen de belangrijkste rollen in boeken vervulden ontstaat er in de tweede helft van de negentiende eeuw ineens een ander, nieuw en verfrissend uitgangspunt; er worden romans uitgebracht waarin de vrouw overduidelijk het hoofdpersonage is. Zo’n hoofdrol vraagt om een andere rol voor de vrouw dan tot dat moment gebruikelijk was. Wil de auteur een boeiend hoofdpersonage creëren dan is het toch erg fijn als dit personage een duidelijke eigen mening en wil heeft, iets wat voor vrouwen in de literatuur tot dat moment zeer ongebruikelijk was. We zien dat de vrouwelijke hoofdpersoon zich los begint te maken, meer en meer haar eigen weg gaat, en zich soms zelfs afzet van de heersende normen. De vrouw krijgt een eigen wil en volgt haar gevoel los van wat haar omgeving hiervan vindt.

Een eerste vraag die hierbij gelijk bij ons opkwam is of men hier kan spreken van een (vroeg) feminisme of dat het eerder het tegendeel is. Het zijn namelijk nog altijd romans die geschreven werden door mannen en het eigenzinnige gedrag van de vrouwelijke hoofdpersonen heeft vaak dramatische gevolgen. Is het misschien zo dat de mannelijke auteur de lezer juist wil waarschuwen voor de ellende die ontstaat wanneer de vrouw te zelfstandig wordt en haar eigen wil volgt?

‘In de jaren vijftig pakken velen een pen op om hun mening te geven omtrent het vrouwenvraagstuk, waarbij het er vooral omdraait of een vrouw recht heeft op een eigen verstandelijke ontwikkeling. Heeft de vrouw wel de intellectuele vermogens daartoe? Wordt het zachtmoedig vrouwelijk karakter hierdoor niet aangetast?’ (bron)

Controversieel

De romans waarbij de vrouw ineens een eigen leven begint te leiden waren in de tijd waarin ze gepubliceerd werden populair bij een kleinere groep lezers maar werden toch vooral als controversieel beschouwd. Het controversiële zit dan vooral in het voor die tijd expliciet benoemen van de vrouw als seksueel wezen. Het beschrijven van de vrouw als seksueel wezen kan als symbool gezien worden voor een vrouw die de grenzen op zoekt van wat in die jaren moreel acceptabel was, en zelfs af en toe over die grenzen heen gaat in een poging om een zelfstandig individu te worden. Iemand die veel meer is dan alleen echtgenote en moeder van de kinderen van haar echtgenoot. De opvattingen over wat voor een vrouw passend gedrag was verschilden nogal van wat geaccepteerd werd bij mannen. Het was geen enkel probleem wanneer een man uit de hogere klasse er een maîtresse op na hield of regelmatig bordelen bezocht. Maar wanneer een vrouw interesse toont in een man anders dan haar echtgenoot is de morele verontwaardiging groot.

Emancipatie of waarschuwing

De zoektocht van vouwen naar meer zelfstandigheid, naar een eigen individuele identiteit die niet alleen bepaald wordt door wie haar echtgenoot is en hoe het met haar kinderen gaat, is in die jaren niet alleen een literair verschijnsel. Het is iets wat in de westerse samenleving van die jaren overal voorkomt en sindsdien alleen maar verder is toegenomen. Denk bijvoorbeeld aan de strijd van vrouwen voor het vrouwenkiesrecht.

Deze emancipatie van de vrouw in de 2e helft van de negentiende eeuw is dus een gegeven, maar dan blijft nog de vraag te beantwoorden in hoeverre de auteurs aan de kant van de ‘zelfstandige vrouw’ staan. Want moedigen ze echt die groeiende zelfstandigheid aan of willen ze deze ‘nieuwlichterij’ eigenlijk met een waarschuwing over de te verwachten foute afloop de kop in drukken omdat ze nog altijd het mannelijke establishment vertegenwoordigen die de vrouw achtergesteld wil houden? Dat is een vraag die wederom lastig te beantwoorden is wanneer we nu als lezer zo’n boek ruim 100 jaar later lezen. Want een feit is dat het vaak slecht afloopt met de eigenzinnige vrouw. Het zou een waarschuwing kunnen zijn voor zowel vrouwen als mannen; voor de vrouw om er niet aan te beginnen en voor de man om vooral hun vrouw en dochters in de gaten te houden en bedacht te zijn op eventuele gevaarlijke moderne ideeën.

Toch lijkt het er wel op dat de mannelijke auteurs regelmatig een ‘neutrale positie’ in willen nemen, ze lijken te proberen om de nieuwe houding van hun vrouwelijke hoofdpersoon niet expliciet te veroordelen of aan te moedigen. Deze ‘neutrale positie’, geen alwetende verteller die zegt wat moreel goed of fout is, is een van de kenmerken van zowel het realisme als het naturalisme, van die laatste stroming zelfs nog duidelijker. Bij het naturalisme beschouwt de auteur zich als een wetenschapper die de door hem neergezette situatie observeert zonder hierover te oordelen, hij geeft slechts weer wat hij ‘ziet gebeuren’.

Toch is het een lastige taak om volledig neutraal en objectief te blijven. Want hoewel, en misschien juist wel door haar strijd en haar ondergang wekt de vrouwelijke hoofdpersoon al snel sympathie op bij de lezer. De auteur heeft hier volgens ons ook weinig keuze in, hij moet dit wel doen wil hij dat de roman (uit)gelezen wordt. Als de lezer geen sympathie voor het hoofdpersonage op kan brengen dan is de kans groot dat de roman al snel weggelegd en niet uitgelezen wordt.

Dramatische afloop

Wanneer de vrouw in romans uit het eind van de negentiende eeuw in eerste instantie afgeschilderd wordt als iemand met een eigen wil, die haar eigen keuzes maakt, zich niet laat beknotten door haar man en de wereld wil ontdekken, als een sterke vrouw dus dan is er ergens in de roman meestal toch een omslag te bespeuren waarin de sterke vrouw hysterische kantjes krijgt en alles toch niet zo rooskleurig is als in eerste instantie leek. Regelmatig gaat ze haar eigen ondergang tegemoet zonder die dramatische afloop een halt toe te kunnen roepen.

Die dramatische afloop is vermoedelijk het gevolg van het geloof in determinisme van de naturalistische auteurs. Determinisme wil zeggen dat een persoon beïnvloed wordt door zijn of haar afkomst (aangeboren eigenschappen van de ouders gekregen), omgeving (sociale klasse) en het moment (het tijdperk waarin hij of zij geboren is). Wanneer je een persoon uit zijn eigen omgeving of afkomst haalt en deze in een andere situatie plaatst moet dit wel leiden tot problemen. Dit laatste is precies wat de naturalistische auteur regelmatig doet, hij laat bijvoorbeeld zijn hoofdpersonage een relatie aangaan met iemand van een hogere of lagere sociale klasse.

De vrouwen

Wie zijn dan die eigenzinnige vrouwen waar we het over hebben? In de negentiende eeuw onstaat een trend waarbij romans als titel ineens de naam van een vrouw hebben. En ja met al deze vrouwen loopt het slecht af; ze vertolken de hoofdrol in de roman, zijn eigenzinnig, gaan hun eigen weg zonder rekening te houden met de heersende normen en waarden en… gaan hun ondergang tegemoet.

Deze opvallende overeenkomst tussen een groot aantal titels is voor Gigi, een paar jaar geleden, reden geweest om een minichallenge te maken met de titel ‘Klassieke vrouwen met een dramatische afloop’. In deze minichallenge vind je bekende klassiekers als Eline Vere (Louis Couperus), Anna Karenina (Lev Tolstoj) en Madame Bovary (Gustave Flaubert) terug. Daarnaast staan er ook een aantal minder bekende titels op waarvan wij er onlangs drie hebben gelezen: Thérèse Raquin (Emile Zola), Effi Briest (Theodor Fontane) en Juffrouw Lina (Marcellus Emants).

In het tweede deel van dit artikel, dat morgen al online komt, zullen we verder ingaan op de drie boeken die wij lazen en welke vragen deze bij ons opriepen. En ja, we proberen ook een aantal van die vragen te beantwoorden. Voor nu zijn we vooral nieuwsgierig naar jullie ervaringen met literatuurstromingen en eigenzinnige negentiende eeuwse vrouwen!

* Vinden jullie het onderscheid tussen de verschillende literaire stromingen altijd duidelijk of roept het bij jullie ook vragen op? Zo ja, dan horen wij deze graag!

* Herkennen jullie de omschrijving ‘eigenzinnige negentiende-eeuwse vrouwen met een dramatische afloop’? Aan welk(e) boek(en) denk je daarbij?

* Zijn er in die periode (2e helft negentiende eeuw) ook boeken geschreven waarbij het wel goed afloopt met het eigenzinnige vrouwelijke hoofdpersonage? Aan welke titels en/of hoofpersonages denk je dan?