Samen met SFF-lezers Yvette, Kim en Merel lazen Harriët en Anne van de Literatuurclub de nieuwe roman van Ian McEwan. Een roman met als thema kunstmatige intelligentie en als hoofdpersonage een robot met een eigen wil.

De auteur

Ian McEwan (1948) is een van de meest gerenommeerde Engelse schrijvers van vandaag de dag. Zijn boeken worden in meer dan dertig talen uitgegeven en hij is vooral bekend van de extreme situaties waarin zijn personages terechtkomen en vervolgens nooit meer dezelfde zijn. Zijn meest bekende titels zijn verfilmd, waaronder Aan Chesil Beach, Boetekleed en het recente De Kinderwet. Zijn laatstverschenen roman was Notendop en in 2019 voegde hij Machines zoals ik aan zijn omvangrijke oeuvre toe. De Nederlandse vertaling werd verzorgd door Rien Verhoef bij uitgeverij De Harmonie.

Het verhaal

Machines zoals ik van Ian McEwan gaat over Adam, Adam is een robot, maar met een eigen persoonlijkheid. Charlie koopt Adam en samen met de jongere Miranda, waar hij verliefd op is, stelt hij de persoonlijkheid van Adam samen. Adam is bijna niet te onderscheiden van een echt persoon en streeft zijn makers al snel voorbij waar het zijn vindingrijkheid en intelligentie betreft. De driehoeksrelatie tussen Charlie, Miranda en Adam komt verschillende malen onder druk te staan, zowel van binnenuit als van buitenaf.

De omslag

Op de Engelse omslag van Machines like me zien we een man (voorkant) en een vrouw (achterkant), tenminste op het eerste gezicht. Iedereen die wat langer naar de gezichten kijkt krijgt al snel een ‘uncanny’ gevoel. Er is iets vreemds aan deze personen, ze zijn duidelijk door een computer gemaakt. Het zijn Adam en Eva, de robots gemaakt om te zijn als echte mensen. De Nederlandse omslag is heel anders.

Anne: In eerste instantie denk je rood, maar al snel valt het patroon op dat erin verwerkt is. Het doet denken aan een patroon zoals we dat kennen van een printplaat in een computer. Maar als je nog verder kijkt zie je een figuur die een rode pij om zich heen geslagen lijkt te hebben. Tot zover had ik het zelf nog gezien, tot Yvette me wees op de krokodillenbek aan de rechterkant van het omslag. Zo is er in de Nederlandse versie een hele boel te ontdekken.

Kim: Ik vind de Engelse versie met een Adam op de cover echt verschrikkelijk lelijk. Het zal wel de bedoeling zijn geweest dat je begreep dat het een robot was en daarom zal die er wel uitzien als een griezelige paspop zonder uitdrukking. De cover straalt echter werkelijk helemaal niets uit. Ik zou niet geneigd zijn dit boek op te pakken. Het lijkt eerder de kaft van een bouquetreeksboekje dan van een serieuze literaire roman. De afbeelding op het Nederlandse dustjacket is veel mooier. Hij is rustig, de kleur is goed gekozen en het patroon schreeuwt ‘sciencefiction’. Van de figuur kan ik helaas niet veel maken. Het is vermoedelijk een menselijk figuur, maar het lijkt geen mens en ook geen robot. Het lijkt eerder een beest. Of een pestmeester. Onder het dustjacket is het boek saai bruin. Ik vraag me nog steeds af waarom de kaft niet rood is.

Merel: Ik vind de Engelse versie meer in het oog springen dan de Nederlandse omslag, maar in de Nederlandse omslag is meer te ontdekken. In eerste instantie kwam de omslag wat saai over, pas later ontdekte ik dat op de achtergrond een hoeslaken te zien is. Vermoedelijk zit Adam hieronder, afgedekt. We willen steeds betere machines, maar we willen er wel controle over houden. Als het ons niet bevalt, willen we het afdekken, niet zien wat de gevolgen zijn van vergaande technologische vooruitgang.

Harriët: Ik vind de Nederlandse versie van de omslag veel sprekender dan de Engelse versie. Ik had een beetje dezelfde associatie als Kim en zou ook niet zo snel geneigd zijn om het boek op te pakken in de boekwinkel. Het mooie rode van de Nederlandse omslag springt meteen in het oog, zeker met de helder witte letters. Dat er bij goed kijken een persoon onder een laken op lijkt te staan, of mijn eerste gedachte, een spook maakt het alleen maar mysterieuzer en een goede uitnodiging om het boek te gaan lezen.

Genre Melange?

Yvette: De hoofdvraag is natuurlijk of een het genremelange is of niet? McEwan kaart interessante zaken aan, vooral ethische eigenlijk. Het heeft weinig met fantasy of sciencefiction te maken, maar meer met onze moraal. McEwan speelt met ideeën als zijn IT-ers de baas over de wereld, hebben zij de echte macht? Kunnen ze overzien wat hun beslissingen met zich meebrengen? Daarom denk ik dat het meer in de literatuur zit, al geeft het boek wel inzicht in onderwerpen die terugkomen in de sciencefiction.

Merel: De alternatieve geschiedenis die je noemt zouden we inderdaad kunnen beschouwen als sciencefiction. Daarnaast vind ik toch ook dat de androïde die in eerste instantie in dienst van de mens staat, maar steeds meer de controle over gaat nemen, past binnen sciencefiction. Er wordt gespeculeerd over de invloed van de ontwikkeling van machines, maar de invloed ervan op de maatschappij is nog niet echt duidelijk. Dan is de vraag: is puur de aanwezigheid van een androïde en de invloed daarvan op één gezin voldoende om het als sciencefiction te beschouwen? Ik ben het daarnaast met je eens dat de nadruk ligt op onze moraal. Ik zou Machines zonder ik denk ik zelf vooral beschouwen als literatuur met sciencefiction kenmerken.

Anne: Ik zou dit boek van McEwan literatuur noemen boven sciencefiction. De alternatieve geschiedenis die hierboven al genoemd werd is interessant maar voor mij ook juist het minste aan deze roman, omdat het niet veel lijkt toe te voegen aan het verhaal en ook voor sommige wrijvingen zorgt. Een androïde die in 1982 al zo ver ontwikkeld was maar heel veel andere technologische ontwikkelingen blijven uit in het verhaal van McEwan. Het verschil tussen mens en machine komt wel naar voren in het boek, maar is voor mij niet het centrale thema. Meer centraal staat voor mij de verhouding tussen Miranda en Charlie en het effect dat de komst van Adam daarop heeft. Ook de ethische discussies die McEwan opwerpt, vallen voor mij meer bij literatuur dan bij sciencefiction. Het verhaal is erg analytisch en reflectief op zichzelf.

Kim: Als sciencefictionroman stelt dit boek enorm teleur. Het is al near future sciencefiction in een alternatieve geschiedenissetting, waardoor het niet meteen voor alle lezers overduidelijk sciencefiction zal zijn. Daarnaast leidt deze setting meer af dan hij iets toevoegt en is het futuristische aspect niet op alle vlakken even goed uitgewerkt. Uit onderwerpen als driehoeksverhoudingen, mensen die proberen de persoonlijkheid van een robot te bepalen en machines die mensen proberen te begrijpen was veel meer te halen geweest dan het geval is in dit boek. Als wat meer realistische literaire roman schiet Machines zoals ik nog steeds op bepaalde punten tekort, maar ik zou literaire lezers het boek sneller aanraden dan lezers die enkel verbeeldingsliteratuur lezen. De schrijfstijl is zeker literair en als je graag leest over mensen en je het niet erg vindt dat het tempo laag ligt en er niet veel gebeurt dan kan dit boek best interessant zijn.

Harriët: Ik ga er toch voor dat dit boek meer literatuur is dan sciencefiction. Het is natuurlijk een bijzondere constructie, een boek dat zich afspeelt in het verleden (1982) maar waarin de ontwikkeling van de computer, het internet en kunstmatige intelligentie veel verder ontwikkeld is dan toentertijd. Het zijn echter meer de menselijke relaties en de vragen of emoties en bewustzijn eigenlijk alleen menselijk zijn of ook bij robots aanwezig kunnen zijn die het voor mij toch meer in het vakje literatuur passen. Dat McEwan het verleden er feitelijk anders laat uitzien dan het daadwerkelijk was is natuurlijk ook bijzonder.

Literaire of Sciencefiction-thema’s?

Yvette: McEwan geeft zijn fantasie de vrije loop en geeft aan wat er zou kunnen gebeuren als gebeurtenissen anders waren gelopen (Thatcher, Falklandoorlog enz) en dat stukje is een interpretatie en zou je kunnen opvatten als sciencefiction (alternatieve geschiedenis). Daarnaast pluist McEwan heel erg uit wat nu precies "voelen" is, wat liefde is en wat de normen en waarden hiervan zijn. Heel interessant.

Kim: Dat is een lastige vraag omdat sciencefiction een genre is en literatuur niet en het elkaar dus niet uitsluit. In de wat meer literaire speculatieve fictie komen zeker ook thema’s voor als menselijkheid, gerechtigheid en nature en nurture en wordt er onderzocht hoe de wereld eruit zou zien als bepaalde dingen in het verleden anders gegaan waren. Vooral sciencefiction leent zich hier goed voor omdat er met alternatieve geschiedenissen en dystopieën veel gezegd kan worden over onze wereld en je met artificiële intelligentie bijna niet om de vraag wat iemand menselijk maakt, heen kunt. In boeken zonder diepere laag die gewoonweg bedoeld zijn om de lezer te vermaken (wat natuurlijk ook prima is) kunnen ook wel alternatieve geschiedenissen en robots voorkomen, maar dan eerder als decor of als instrument.

Anne: De auteur reflecteert op de wetenschappelijke geschiedenis en ontwikkeling en ook op de filosofische en ethische kant van Adam als artificiële intelligentie die de mens inhaalt en daardoor zelf ongelukkig wordt, te perfect om in een menselijke wereld te kunnen functioneren. Het verschil tussen mens en machine is aanwezig in het boek maar krijgt geen centrale plek.

Merel: Voor mij is de ontwikkeling van de androïde en in hoeverre deze menselijk kan en mag zijn een belangrijk thema en zijn ontwikkeling is ook zeker gerelateerd aan sciencefiction. In het verhaal lijkt de relatie tussen Miranda en Charlie echter centraal te staan en hierbij is de androïde Adam slechts een van de factoren (wel een hele belangrijke) die invloed heeft op hoe deze relatie zich ontwikkelt.

Harriët: De thema’s die in dit boek voorkomen zijn universele thema’s die je in veel boeken tegenkomt, sciencefiction en literair. De relatie tussen twee mensen en de dynamiek met een derde persoon erbij. Wraak en haatgevoelens, liefde. Dus een duidelijk onderscheid is volgens mij niet goed te maken.

Een vraag voor de SFF-lezers: Lezen jullie vaker literatuur en zo ja, welke boeken spraken je aan en hoe verhouden deze zich tot McEwan? En zou je vaker iets van McEwan willen lezen na dit boek?

Merel: Ik lees wel eens literatuur, maar eigenlijk te weinig… Machines zoals ik heeft niet per se een hele grote indruk op me gemaakt, dus het zet me niet aan om meteen de andere boeken van McEwan op te pakken. Nu ben ik op zich wel van plan om meer van McEwan te gaan lezen, maar dat is denk ik toch meer doordat ik kortgeleden wél erg onder de indruk was van Aan Chesil Beach.

Yvette: Ik lees ook wel vaker literatuur en las al een aantal boeken van McEwan: Amsterdam, Atonement, Nutshell en De cementen tuin. Sterke boeken!

Kim: Tijdens mijn studie heb ik vier jaar lang alleen maar literatuur gelezen en als ik niet voor mijn genreclub lees, dan pak ik nog steeds graag een literair boek op. Als ik het kan combineren en literaire speculatieve fictie kan lezen dan ben ik helemaal gelukkig. Een van mijn favoriete boeken is dan ook De engelenmaker van Stefan Brijs, ook een boek dat het sciencefiction-element (in dat geval het prutsen met genen) gebruikt om een erg menselijk verhaal te vertellen dat doorspekt is met symboliek en ethiek. Ik lees ook graag de boeken van Auke Hulst. En ik herinner me Titus Broederland vond ik erg goed. Een boek dat in geen enkel hokje te plaatsen is, dat ook vooral over mensen gaat en waarvan de schrijfstijl eveneens bijzonder is.

Ik zie dus wel overeenkomsten met Machines zoals ik, maar het zijn ook totaal andere boeken. Ik vond het boek van McEwan toch wat oppervlakkiger. Over overeenkomsten met de boeken van Willem Frederik Hermans – een van mijn favoriete literaire auteurs – heb ik even na moeten denken, tot ik bedacht dat in de boeken die ik gelezen heb ook vaak een gewetensvraag zit. Dat vind ik dus toch wel interessant. McEwan had het morele dilemma hier nog wat beter mogen verwerken. Het had sterker kunnen zijn. Ik ben niet meteen razend benieuwd naar zijn andere boeken aangezien ik deze roman vrij matig vond, maar als de achterflaptekst me aanspreekt dan zou ik het wel oppakken en ik wil Notendop ook nog steeds lezen.

Eindoordeel

Anne: Machines zoals ik krijgt van mij 3 sterren. Het boek is zeker de moeite waard voor ieder die geïnteresseerd is in kunstmatige intelligentie en de toepassingen en mogelijkheden. Voor iedereen die wil nadenken over wat ons mensen tot mensen maakt, maar het verhaal mist hier en daar nog wat diepgang als het over die onderwerpen gaat. Het is meer dan een simpel misdaadverhaal. (recensie)

Yvette: Hoewel McEwan heel sterk schrijft en hij heel goed gevoelens en relaties kan beschrijven, is dit boek het niet helemaal voor mij. Ik mis een Oomph, een kick, iets controversiëlers. Het is me een te kabbelend beekje. Informatief dat zeker, maar niet zo sterk als wat ik al eerder las van Ian McEwan. 3 sterren.

Harriët: Machines zoals ik is een boek dat absoluut kenmerken heeft van de mooi schrijfstijl van McEwan, zeker de stukken in het verhaal waar er echt iets verteld wordt. Dan word je direct in het verhaal getrokken. Bepaalde delen zijn echter wat meer oppervlakkig of voegen niet veel aan het verhaal toe, zoals de verhaallijn van het jongetje Mark maar ook het stuk over de Falklandoorlog. Ik heb er geen spijt van dat ik het boek gelezen heb, maar het is niet McEwans beste boek. Ik geef het boek 3 sterren.

Kim: Machines zoals ik is zeker niet slecht en het is absoluut mooi geschreven, maar het is iets te langdradig en focust te veel op randzaken, waardoor de echt interessante thema’s onderbelicht blijven. De relaties ontwikkelen zich te snel en lijken daarna bevroren in de tijd. Er is nauwelijks sprake van diepgang noch van emotie. Al met al is het een mager verhaal dat weinig indruk maakt. Ik geef het boek ook 3 sterren.

Merel: Ik vond het een mooi geschreven verhaal, al wist het verhaal zelf me, ondanks het fascinerende thema AI, niet echt te pakken te krijgen. De toevoeging van het jongetje Mark is voor mij bijvoorbeeld een zijlijn die ik niet veel vond bijdragen aan het verhaal. Wel zitten er een aantal interessante ethische kwesties in. Ik geef Machines zoals ik drie sterren.

Las jij al eerder werk van McEwan en wat vond je daarvan? Heb je Machines zoals ik al gelezen en kun je je vinden in onze ervaringen? Wil je weten hoe de SFF-lezers deze genre melange ervaren hebben? Lees ook hun artikel.

Redactie: Anne