In het eerste deel van het tweeluik over De klokkenluider van de Notre-Dame door Victor Hugo ligt het accent op de historie van het woord, eerst gesproken, daarna in stenen en architectuur en tenslotte de boekdrukkunst. In dit tweede deel wordt de aandacht gevestigd op de context waarin Victor Hugo het boek schreef. Er is onder andere aandacht voor de tijd waarin zijn roman zich afspeelt, voor het leven van de auteur en voor de (muzikale) kunst.

Tekst Tea en Hetty
Banner Anne Oerlemans

Politiek

Het boek speelt zich af in 1482, Victor Hugo schrijft hiermee een historische roman en blikt tijdens het schrijven 350 jaar terug in de tijd. Hij spreekt de lezer zelfs aan om zich voor te stellen hoe het was om in die tijd te leven.

In 1482 was Lodewijk XI (uit het huis van Valois) koning van Frankrijk. De auteur schept in het eerste deel een meesterlijk decor door een toneelstuk op te laten voeren voor hoogwaardigheidsbekleders. Zowel de auteur van het toneelstuk als het publiek staan model voor de sociale klassen, de belangrijkste machthebbers worden in al hun pracht en praal voorgesteld.

[…] baljuws, schepenen, burgemeesters, schepenen en baljuws; allen even stijf, harkerig, uitgedost in fluweel en damast, bekroond met zwartfluwelen mutsen met grote kwasten van Cypers gouddraad; eigenlijk goede Vlaamse koppen, waardige en strenge gezichten van het soort dat Rembrandt zo fors en statig doet uitkomen tegen de donkere achtergrond van zijn Nachtwacht;[…] (blz. 38)

Frankrijk was in die tijd niet het Frankrijk van nu, een voortdurende strijd om de macht verdeelde het land. Voor de rol van het Bourgondische huis verwijzen we graag naar De Bourgondiërs van Bart Van Loo. Zijn kleurrijke vertellingen krijgen een extra dimensie wanneer ook Victor Hugo vertelt over Vlaamse gezanten. Uit het terloops genoemde onderlinge gekonkel van Lodewijk XI en een Vlaamse (Bourgondische rijk) baljuw komt naar voren dat politieke en persoonlijke belangen niet altijd strikt gescheiden waren.

Sociaal

Een belangrijke thema in het boek is de sociale ongelijkheid. De auteur beschrijft in zijn boek gebeurtenissen die doen denken aan de revolutie van 1789, zo laat hij Lodewijk XI overnachten in de Bastille.

‘Deze brave, burgerlijke koning hield meer van zijn kamertje met een bescheiden bed in de Bastille. En bovendien was de Bastille sterker dan het Louvre. Dit ‘kamertje’ in de befaamde staatsgevangenis, dat de koning voor eigen gebruik gereserveerd had, was in feite vrij groot en besloeg de hele bovenste etage van een hoektoren in de donjon.’ (blz. 448)

Het publiek dat de festiviteiten, waaronder het bovengenoemde toneelstuk, bijwoont op die bijzondere feestdag op 6 januari 1482 is zeer divers. Er zijn spottende studenten, ontevreden burgers en ook minder bedeelden zoals de manke Clopin Trouillefou. Zij weerspiegelen de bevolking van het vijftiende-eeuwse Parijs. Aan hen worden de verhalen toegeschreven die de roman vormgeven. Dat de sociale strijd zo’n prominente rol krijgt komt door de betrokkenheid van de auteur. Tijdens het schrijven van het boek maakte hij de Julirevolutie van 1830 mee en verwerkte de woede van de middenklasse op de macht van Karel X in zijn boek en kon zo zijn kritiek op de koninklijke overheersing uiten.

Religie en bijgeloof

In de vijftiende eeuw, de periode waarin Victor Hugo zijn roman laat afspelen, valt de Franse Kerk rechtstreeks onder het gezag van de koning. Hieraan vooraf ging rond 1300 een machtsstrijd waarin Filips de Schone en paus Bonifatius VIII lijnrecht tegenover elkaar stonden en eindigde met de gevangenneming van de paus. Uiteindelijk zou de Franse kerk volledige autonomie krijgen, aangeduid met het Gallicisme. Victor Hugo wordt als katholiek geboren, maar verandert in de loop van zijn leven naar een ‘vrijdenker’. In zijn roman kan hij zijn kritiek op de kerk kwijt, zo laat hij zien hoe hypocriet kerkelijke ambtsbekleders kunnen zijn. Met veel fantasie laat de auteur Claude Frollo, een geestelijke, aan de ene kant het zigeunermeisje Esmeralda berechten vanwege haar hekserij, terwijl hij zelf in een torenkamertje zit om zich bezig te houden met zwarte magie.

‘Toen was hij verder en dieper gaan graven onder al deze afgeronde, materiële, beperkte kennis; misschien had hij inderdaad zijn ziel op het spel gezet en zich in die grot aan de geheimzinnige tafel geschaard van alchimisten, astrologen en hermetici, aan het hoofd waarvan wij op het einde van de middeleeuwen Averroës, Guillaume de Paris en Nicolas Flamel zien zitten en die zich in het oosten, bij het schijnsel van de zevenarmige kandelaar, voortzet tot Salomo, Pythagoras en Zoroaster. Dat werd althans gefluisterd, terecht of ten onrechte.’ (blz. 167)

Hugo’s visie op het bijgeloof is van na de Verlichting (ca 1650-1804) waarin de wetenschap verklaringen zocht voor verschijnselen die voor die tijd als ‘bovennatuurlijk’ beschouwd werden. Hierbij belicht Hugo ook het belang van de uitvinding van de drukpers (zie deel 1) waardoor kennis zich snel kon verspreiden onder het volk. 

‘Neem de drukpers weg en de ketterij is lamgeslagen. Noem het noodlot of voorzienigheid: Gutenberg is de voorloper van Luther.’ (blz. 195)

Schrijver in ballingschap

Victor Hugo heeft al jong in de gaten dat lezen en schrijven zijn passie is. Op zijn minst wil hij ‘Chateaubriand zijn, of niets’ zo schrijft hij als veertienjarige in zijn dagboek. Was hij als jongeling nog royalist, later zou hij overtuigd republikein worden. Als jonge schrijver voert hij het kamp aan van de romantici, zo blijkt uit het voorwoord van zijn toneelstuk Cromwell (1827). Theater mag het leven tonen inclusief al het ‘sublieme en groteske’, zoals Hugo het zelf zegt en het moet gebruik kunnen maken van gebeurtenissen uit het glorieuze historische verleden. Na het verschijnen van De klokkenluider van de Notre-Dame (1831) is hij de beroemdste Franse auteur. Helaas keert het tij na een jaar of tien na twee dramatische gebeurtenissen: zijn dochter verongelukt en twee van zijn zoons verdwijnen achter de tralies vanwege hun politieke publicaties. Persvrijheid wordt beknot en het theater wacht censuur, Hugo moet vluchten wanneer hij in 1851 aanzet tot verzet nadat Louis-Napoléon (voor wie Hugo geen achting heeft) zichzelf na een staatsgreep tot keizer kroont. Eerst naar Brussel, later naar De Kanaaleilanden.

Bovenstaande tekst is een parafrase van een klein gedeelte uit Parijs retour: literaire reisgids voor Frankrijk (hoofdstuk Een tragedie in twee bedrijven) waarin Bart Van Loo de lezer meeneemt op zijn aanstekelijke manier van vertellen over Frankrijk.

Literatuurstroming

De klokkenluider van de Notre-Dame wordt gerekend tot de romantiek, deze stroming heeft een aantal kenmerken die terug te vinden zijn in dit boek van Victor Hugo. Een roman is meestal niet honderd procent onder te brengen in een bepaald genre, interessant in deze context is om de recensie van Roosje te lezen waarin één van de personages een classicistische rol krijgt toebedeeld. 

Een van de kenmerken van de romantiek is de terugkeer naar het verleden, in het bijzonder de middeleeuwen (ca. 500 tot ca. 1500). Dit is onmiskenbaar een feit, want het verhaal speelt zich af in het begin van de vijftiende eeuw. Men nam afstand van het rationalisme uit de verlichting omdat dit de mensheid niet verder had gebracht en tot moralisme kon leiden. In plaats hiervan kwam de nadruk te liggen op gevoel, intuïtie, verbeelding en persoonlijke creativiteit.

Andere thema's die we terugvinden in de roman en waaraan romantiek te herkennen is:

• Liefde (vaak onbereikbaar)
• Occultisme,  sublieme
• Noodlot (bron)

Het orgel

Het fameuze orgel van de Notre-Dame bleef gespaard bij de verwoestende brand in 2019.

‘Het orgel werd in 1860 gebouwd door de vernieuwende Franse orgelbouwer Aristide Cavaillé-Coll. Sommige delen van het orgel zijn zelfs nog ouder en stammen uit het jaar 1800. Orgelcomponisten als César Franck en Olivier Messiaen lieten zich inspireren door het instrument, dat meer dan 7000 pijpen (verspreid over 111 registers) heeft, 56 toetsen op vijf klavieren en een pedaalklavier met 32 pedalen. Eind 20e eeuw heeft het orgel een grootse renovatie ondergaan. De oorspronkelijke elektro-pneumatische registratietechniek (samengeperste lucht die elektrisch wordt aangestuurd) werd vervangen door LAN-bekabeling. Deze kabels, in totaal zo'n 500 meter lang, voorzien het orgel tegenwoordig van lucht. Ook werden er tijdens de renovatie horizontale pijpen aan de constructie toegevoegd, een soort Spaanse trompetten.' (bron)

 Voor wie graag luistert naar het magistrale geluid

Opera

Notre Dame is een romantische opera in twee bedrijven van de Oostenrijks-Hongaarse componist Franz Schmidt op een libretto van Leopold Wilk en de componist. Het stuk is gebaseerd op de roman De klokkenluider van de Notre-Dame van Victor Hugo. De wereldpremière vond plaats op 1 april 1914 in de Wiener Hofoper. (Wikipedia)

Musical

Notre-Dame de Paris is een Frans-Canadese musical gebaseerd op het boek De Klokkenluider van de Notre-Dame (Fr.: Notre-Dame de Paris) van Victor Hugo. De muziek werd geschreven door Riccardo Cocciante, de teksten zijn van Luc Plamondon.

Het verhaal gaat over de tragedie van Quasimodo, de klokkenluider van de Notre Dame van Parijs, die verliefd wordt op de mooie zigeunerin Esmeralda. Het wordt verteld door Gringoire, een dichter en minstreel.

Sinds de première in 1998 heeft het stuk gelopen in Frankrijk, Zuid-Korea, België, Engeland, Zwitserland en Canada. Het stuk is onder andere vertaald in het Nederlands, Engels, Italiaans, Russisch, Duits en Spaans. In de Engelse cast speelden meerdere zangers en acteurs die ook in in de originele Franse versie meededen. (Wikipedia)

( Quasimodo )

Belle
C'est un mot qu'on dirait inventé pour elle
Quand elle danse et qu'elle met son corps à jour, tel
Un oiseau qui étend ses ailes pour s'envoler
Alors je sens l'enfer s'ouvrir sous mes pieds
J'ai posé mes yeux sous sa robe de gitane
A quoi me sert encore de prier Notre-Dame
Quel
Est celui qui lui jettera la première pierre
Celui-là ne mérite pas d'être sur terre
O Lucifer !
Oh ! Laisse-moi rien qu'une fois
Glisser mes doigts dans les cheveux d'Esméralda

( Frollo )

Belle
Est-ce le diable qui s'est incarné en elle
Pour détourner mes yeux du Dieu éternel
Qui a mis dans mon être ce désir charnel
Pour m'empêcher de regarder vers le Ciel
Elle porte en elle le péché originel
La désirer fait-il de moi un criminel
Celle
Qu'on prenait pour une fille de joie une fille de rien

Semble soudain porter la croix du genre humain
O Notre-Dame !
Oh ! laisse-moi rien qu'une fois
Pousser la porte du jardin d'Esméralda

( Phoebus )

Belle
Malgré ses grands yeux noirs qui vous ensorcellent
La demoiselle serait-elle encore pucelle ?
Quand ses mouvements me font voir monts et merveilles
Sous son jupon aux couleurs de l'arc-en-ciel
Ma dulcinée laissez-moi vous être infidèle
Avant de vous avoir mené jusqu'à l'autel
Quel
Est l'homme qui détournerait son regard d'elle
Sous peine d'être changé en statue de sel
O Fleur-de-Lys,
Je ne suis pas homme de foi
J'irai cueillir la fleur d'amour d'Esméralda

( Quasimodo, Frollo et Phoebus )

J'ai posé mes yeux sous sa robe de gitane
A quoi me sert encore de prier Notre-Dame
Quel
Est celui qui lui jettera la première pierre
Celui-là ne mérite pas d'être sur terre
O Lucifer !
Oh ! laisse-moi rien qu'une fois
Glisser mes doigts dans les cheveux d'Esméralda
Esméralda

(Vertaling in het Engels)

Tenslotte

Voor de liefhebber is hier nog een kleine virtuele rondleiding te maken in de omgeving van de kathedraal, echt de moeite van het bekijken waard!

Hebben jullie misschien mooie herinneringen aan de Notre-Dame? Kan van alles zijn: het boek, een orgelconcert, eromheen gelopen, hem als boegbeeld in Parijs zien staan, misschien de musical gezien?

Heel veel plezier en tot een volgend literair avontuur!

Bronnen:
Afbeelding Lodewijk XI
Afbeelding Bastille
Afbeelding The Alchemist
Afbeelding Nicolas Flamel
Afbeelding karikatuur
Afbeelding Hugo op Jersey
Tekst liedje
Literatuurstroming
Citaten uit De klokkenluider van de Notre-Dame-Victor Hugo  Athenaeum 9789025310998 ebook