Meester Mitraillette, meer dan 30.000 exemplaren verkocht, staat te lezen op de sticker die Jagersmaan, de vijfde roman van Jan Vantoortelboom, siert. Toen Meester Mitraillette (2014) boek van de maand werd in het populaire televisieprogramma De wereld draait door, steeg de verkoop enorm. Met zijn debuutroman De verzonken jongen (2011) won Jan Vantoortelboom De Bronzen Uil en de Prijs Letterkunde West-Vlaanderen. Jagersmaan heet de nieuwe roman en vormt als het ware met de reeds eerder genoemde boeken een soort van trilogie. De boeken kunnen overigens ook heel goed los van elkaar gelezen worden. Vantoortelboom woont met zijn gezin in het Zeeuws-Vlaamse Ossenisse, toevallig ook de plek waar mijn roots liggen. Dat schept een band. Ik bezocht de schrijver in zijn Tortelnest. Deze schrijversplek lijkt te verwijzen naar zijn naam, maar verwijst ook naar het Lijsternest, het schrijfhuis in ‘de velden’ waar Stijn Streuvels zijn romans schreef.

Jan Vantoortelboom was graag tot een interview bereid voor de Literatuurclub van Hebban.

Interview: Jan Stoel

Banner: Anne Oerlemans

Over de auteur: Jan Vantoortelboom (Torhout, 1975) groeide op in Elverdinge en woont nu in Zeeuws-Vlaanderen. Hij studeerde aan de Gentse Universiteit Nederlandse en Engelse Taal- en Letterkunde. Hij verbleef zes maanden aan de universiteit Trinity College in Dublin, waar hij kennis maakte met de Ierse literatuur.

Hij gaf les in scholen te Brugge en Gent, en geeft sinds enkele jaren ‘Business English’ aan de Hogeschool Zeeland in Vlissingen. Hij is tevens tutor fictie bij Editio.nl. Meester Mitraillette is in 2016 naar het Engels vertaald onder de titel His name is David. Het boek is ondertussen ook verschenen in de VS en Canada.

Inhoud boek (tekst achterflap): Victor Vanheule moet zijn geboortedorp Elverdinge verlaten door de armoede en de schande van een onwettelijke dochter voor wie hij geen vader kan zijn. Victor neemt de boot naar Amerika, maar spoelt aan in Ierland. Het is 1922: er woedt een burgeroorlog met een versplinterde Ierse Republikeinse Broederschap. In zijn poging een nieuw leven te beginnen wordt Victor opnieuw dwars gezeten. Als hij een jong meisje alleen aantreft na de executie van haar vader en ze beiden gevaar lopen, ontstaat er tussen hen een broze band die in stand gehouden wordt door een verbeten vertrouwen in hun redding.

Victor Vanheule is een personage dat ook in eerdere romans van je voor kwam. In De Verzonken jongen was Victor grootvader, een beer van een vent, met een litteken dat zijn gezicht als het ware in tweeën deelt, opgelopen aan het front in de Westhoek. In Meester Mitraillette is Victor de man die David Verbocht (de onderwijzer die naar het front gestuurd werd) redde. In Jagersmaan is Victor, teruggekeerd uit de loopgraven, veranderd. Hij is ingetogener, stiller, zachter. Waarom heb je wederom gekozen voor Victor als hoofdpersonage?

Vanaf het moment dat ik Victor concipieerde, heeft hij me nooit meer losgelaten. Steeds eiste hij zijn verhaal op en wrong zich een weg in de verhalen die ik vertelde. Hij is een samensmelting van mijn grootvaders. Het is zelfs zo dat ik voor De man die haast had, in 2014 al begonnen was met een derde boek waarin hij daadwerkelijk het hoofdpersonage zou worden. Maar dat heb ik toen stilgelegd. Ik dacht: ik ban hem nu definitief uit mijn gedachten. Dat lukte dus niet. Twee romans verder is hij verrezen. Hij is nooit weggeweest. Ook nu weer eindigt Jagersmaan open. Ik ben nog niet van hem af. Maar hij is veranderd door wat hij heeft meegemaakt. Hij is de kluts kwijt; hij is een schip op drift. En zijn moeder ziet dat en wil hem helpen en het enige dat ze kan bedenken is hem ver weg te sturen. In Jagersmaan wilde ik Victor van zijn zachte kant laten zien of die tenminste toch laten doorschemeren. Dat is gelukt, denk ik. In weerwil van alle pech is hij er aan het eind van het boek toch in geslaagd zijn leven richting te geven en een besluit te nemen.

(Foto: Jan Vantoortelboom voor het huis van zijn vader in Elverdinge; foto gemaakt door Carel Bruring)

Je draagt het boek op aan je vader, die vorig jaar is overleden en in Elverdinge woonde. Is de opdracht alleen een eerbetoon of heeft het ook te maken met de titel van je boek? Jagersmaan is immers het Samhain-feest, het feest van het nieuw begin. Maar ook het feest waarin men terug kan kijken op het eigen verleden. Het moment om het verleden los te laten en je te richten op de toekomst. Op het feest worden ook de doden vereerd en is de scheiding tussen de wereld van de levenden en de doden het dunst.

Tijdens het schrijven werd mijn vader ernstig ziek en stierf hij. Dat gegeven is onherroepelijk met het verhaal verweven. De machteloosheid, het gevoel je grootste ankerpunt kwijt te zijn en de onrechtvaardigheid van zijn dood, een lieve, zachtaardige en behulpzame man. Het zit in het verhaal en in de gedachten van Victor. De bedoeling was een hoopvol boek te schrijven, een boek met een lichtpuntje aan het eind, al was het maar om mezelf te bedriegen dat het leven ook goed kan aflopen. Toch is de dood er weer ingeslopen. Iemand zei me ooit: na de dood van je ouders draag je voor altijd een soort diepe eenzaamheid met je mee. Ik denk dat hij gelijk heeft. Het hoopvolle van het boek is inderdaad in het Samhain-feest te vinden zoals je aangeeft. Maar ook in de moeder die op haar 65ste tot over haar over oren verliefd wordt en ook een beetje in Victor die nu eindelijk een toekomst voor zich ziet. Na zware klappen moeten we verder en ik twijfel er geen seconde aan dat de dood van mijn moeder een schrijver van me heeft gemaakt en dat de dood van mijn vader me nog een betere zal maken.

In een interview kwam ik tegen dat je nauwelijks Nederlandse literatuur leest, maar je erg gecharmeerd bent van Ierse vertellers als Roddy Doyle en Sebastian Berry. Wat is er zo speciaal aan hen?

Die Ieren zijn fantastische vertellers. Dat komt omdat ze 700 jaar onderdrukt zijn geweest door de Engelsen en er daardoor een traditie is ontstaan van verhalen vertellen. Letterlijk: in pubs zaten dorpsoudsten vaak verhalen te vertellen, want alles wat geschreven stond kon tegen iemand worden gebruikt. Woorden waren in die tijd nog niet te vangen. Roddy Doyle waardeer ik voor zijn humor en snelle en spitse dialogen. Maar hij behandelt ook controversiële thema’s die zeer diep in de Ierse maatschappij geworteld zijn: abortus, huiselijk geweld en alcoholisme, scheiding, werkeloosheid etc. Sebastian Barry bewonder ik voor de epische vertelkracht en tragiek. Hij reconstrueert zijn familiegeschiedenis in zijn boeken en verweeft ze met belangrijke Ierse historisch gebeurtenissen.

Je kiest voor twee vertelperspectieven in je boek. Het ik-perspectief van Maria, de moeder van Victor die haar zoon enerzijds wegstuurt naar Amerika en hem anderzijds mist. Ze vertelt wat haar overkomt. Je voelt haar directheid. Het perspectief van Victor is dat van de alwetende verteller, heeft dus meer afstand. Waarom kies je voor die twee verschillende perspectieven?

Sander Blom, al van bij het begin mijn redacteur bij Atlas Contact, zei me nog niet zo lang geleden het volgende en het blies me van mijn sokken. Hij zei: jouw gehele oeuvre bestaat uit het onderzoeken van hoe het als volwassen man zou zijn geweest om een band met je moeder te hebben. Ik heb daar lang over nagedacht en het klopt. Even het rijtje aflopen: in De verzonken jongen sterft de moeder aan kanker op de eerste pagina’s, in Meester mitraillette zadelt de moeder de zoon met zo’n enorm schuldgevoel op dat ze onmogelijk nog tot elkaar kunnen komen, in De man die haast had is de moeder depressief en pleegt ze zelfmoord, in De drager is er geen moeder en in Jagersmaan stuurt de moeder haar zoon weg. Veelzeggend toch? Dus achteraf gezien heb ik nu een grote stap voorwaarts gemaakt. Door te kiezen voor de ik-persoon voor de moeder was ik verplicht in haar hoofd te kruipen en haar te laten nadenken over haar zoon. Dat heb ik nooit eerder gedaan. Misschien ben ik daardoor onbewust aan het eind gekomen van deze thematiek en moet ik mezelf opnieuw gaan uitvinden.

(Foto's: aan het werk in het Tortelnest)

Je schrijft steeds ‘k, ie, ‘t, d’r, m’n, ‘em. Waarom doe je dat? En dan die West-Vlaamse woorden als ‘klutser’, ‘verschot’, ‘domme kalle’, ‘doeningske’, ‘gensters’. Schieten die je ineens te binnen als je aan het schrijven bent?

Ik ben een Vlaamse schrijver en tijdens het schrijven van mijn drie (West)-Vlaamse romans luisterde ik steeds met een innerlijk oor naar de taal van mijn ouders, mijn grootouders, de buren en alle andere mensen om me heen. Ook nu nog als ik terug ga naar Elverdinge of omstreken luister ik steeds naar de taal, haar nuances, haar platvloersheden, haar soms harde klanken. De openingszin: ‘Ik liep weg van mijn land, liefde en leven als een hond van zijn stront’ is de laatste uitdrukking die ik mijn vader hoorde gebruiken. En toen hij gestorven was en ik met zijn oudere zus mijn ouderlijke huis opruimde, zei ze op een keer toen ze gekookt had en voor mij aan tafel ging zitten: ‘patatten zonder zout zijn als een vrouw zonder slagen’ waarna ze gezwind opstond en het zout pakte. Ook die uitdrukking stond onmiddellijk in mijn gedachten gekerfd en komt in het boek terug. Dus veel van die woorden heb ik al tientallen jaren niet meer gehoord, maar door er tijd voor te nemen, door in je geheugen de mensen die al lang gestorven zijn terug te halen, ze voor je te zien, ze te horen praten, dan komt die verloren taal direct weer terug. Ik koos voor spreektaal omdat dat me dichter bij de kern van de moeder bracht. Ze is niet geschoold, ze heeft haar hele leven hard gewerkt en geen boeken gelezen. De taal is wie zij is: direct en niet opgeschoond.

Je schrijft heel beeldend en observerend. De manier waarop je naar de natuur, je eigen omgeving kijkt en het vervolgens een plek geeft in je verhaal geeft heel veel ruimte. Komt dat omdat je op een plek woont waar zoveel ruimte is, waar nog tijd is om rustig te observeren? Het lijkt wel of je in beelden denkt en niet in woorden? Een zin als “Hij laat zijn baard staan: dun en zwart, als een opgebrande rietkraag aan de vaart”. Of als Victor in Ierland op de grond heeft geslapen: “Het is zachte turf. De grond is hier als een maagd die al verloofd is maar nog steeds denkt dat ze beter kan krijgen.” Of een zin als “Dat was vorig jaar, toen ’t land poederdroog was, de oogst tegenviel en zelfs de bakstenen van ons huis begonnen te zweten.’´

Ik zie mezelf inderdaad als een beeldschrijver. En ik ben rustiger geworden dan vroeger, dus neem ik meer tijd om het beeld te zoeken dat ik wil vinden om er dan op in te zoomen en het te associëren met iets anders. Dat is ook wat een dichter doet en ik probeer poëzie in de roman te krijgen. Het verhaal speelt zich af als een film in mijn hoofd en ik beschrijf wat ik voor me zie. Voordat ik met dit boek begon, ben ik naar de zuidwestkust van Ierland gereisd en heb ik daar wat door het land getrokken. De beelden die ik daar toen heb gezien zijn in het verhaal terechtgekomen. Er zit een wilde weidsheid in het Ierse landschap, net zoals in het boek. Hier in Zeeuws-Vlaanderen heb je de weidsheid, maar niet de wildheid. Jammer. Maar de natuur is meer dan louter een panorama. In al mijn werk dient de natuur als een tegenwicht te moeten worden beschouwd, een tegenwicht tegen de innerlijke onrust van de personages. Je hebt de rust en alomtegenwoordigheid van de natuur tegenover de getormenteerde ziel van de futiele en tijdelijke mens.

(Foto: Boekhandel Koperen Tuin, Goes)