Heel wat songwriters vonden hun inspiratie voor een lied in een boek, een gedicht of een toneelstuk. In deze rubriek willen we af en toe eentje onder de loep nemen. Het is de beurt aan 1984 van George Orwell, een boek dat voor velen een inspiratiebron is. 

Big Brother

De kans bestaat dat een aantal van jullie nu in eerste instantie aan een televisieprogramma denken. Big Brother van John de Mol en Paul Römer kwam in 1999 voor het eerst op tv in Nederland, Vlaanderen volgde in 2000. Sindsdien zijn er in onze Lage Landen nog vele seizoenen gevolgd en werd het concept wereldwijd overgenomen. De deelnemers werden wekenlang samen opgesloten in een huis en hadden geen contact met de buitenwereld. Die buitenwereld kon hun doen en laten echter perfect volgen via camera’s die overal achter spiegelwanden werden verborgen. Hun hart konden ze af en toe luchten in een ‘dagboekkamer’ waar Big Brother een gesprek met hen voerde. Kijkend Nederland en Vlaanderen kon wekelijks een deelnemer wegstemmen (daartoe werden twee mensen genomineerd door de deelnemers), de langst overgeblevene won het prijzengeld. Op Wikipedia staat over de eerste Nederlandse aflevering: “Fascinerend was het te zien hoe een aantal bewoners dagenlang zich konden vervelen in het Big Brother-huis. Achteraf gezien gebeurde er eigenlijk niet zo veel in het huis.” De Vlaamse eerste reeks zag ik zelf. Veel verveling heb ik inderdaad gezien toen, maar ook veel intriges, ruzies, verliefdheden, en de onvergetelijke ‘ik ben een jonge, gezonde vrouw’ Betty. Fascinerend maar heel moeilijk te begrijpen, was hoe mensen zich zomaar konden blootgeven voor de camera’s. Hoe ze alles lieten filmen en zelf geen idee hadden van wat er in de echte wereld aan het gebeuren was. 

1984

Natuurlijk zijn er ook velen onder jullie die niet in eerste instantie aan het televisieprogramma dachten, maar aan 1984 van George Orwell, de roman waaruit het tv-programma zijn inspiratie haalde. Deze Britse auteur schreef in 1948 zijn dystopische toekomstroman; het boek kwam een jaar later uit. Hij voorspelt daarin een toekomst van onze westerse wereld in 1984. In het boek volgen we het verhaal van Winston Smith die een kansloze strijd voert tegen het totalitaire bewind van machthebber Big Brother. En die ziet alles!

Na een socialistische revolutie (Engsoc) is Oceanië, met hoofdstad Londen, helemaal vervallen in een totalitair één-partij-regime dat de bevolking grofweg indeelt in drie groepen. Aan de top staan de partijleiders die alle macht in handen hebben, het wereldbeeld van de anderen volledig bepalen en zelf genieten van luxe. Daaronder staat een streng gecontroleerde groep ambtenaren in vreemde ministeries, die zich in dienst stellen van de partijtop, hun goed afgebakende brokjes werk uitvoeren, steeds op hun hoede moeten zijn – wie niet in de lijn loopt, verdwijnt snel -, Big Brother toejuichen, en schreeuwen en krijsen als ze nieuws horen over de vijand met wie ze in oorlog zijn. De grote massa bestaat uit de proles (kort voor proletariats). Ook zij worden onwetend gehouden, maar bezitten iets meer vrijheid om te doen en laten wat ze willen. Behalve voor de partijtop is er geen sprake meer van genot. Lekker eten en drinken is niet meer aan de orde, liefde wordt uitgebannen, seks zal in de toekomst worden afgeschaft.

David Bowie - Big Brother

David Bowie bracht in de jaren 70 het album Diamond Dogs uit. Er staan vijf nummers op die geïnspireerd zijn door dit boek: We Are the Dead, Rock 'n' Roll With Me, Sweet Thing, 1984 en Big Brother. Hij wou er eigenlijk een musical mee maken, maar Sonia Brownell, de weduwe van George Orwell, verleende hem de rechten niet. Luister hier naar Big Brother.

Orwelliaans

Wikipedia: "Orwelliaans is een bijvoeglijk naamwoord, overgenomen uit het Engels. Het woord is afgeleid van de naam van de Engelse schrijver George Orwell. Er wordt een bedrieglijk en manipulerend taalgebruik mee bedoeld in een situatie die tegen de principes van een vrije samenleving ingaat. Orwelliaans slaat ook op de impliciete manier waarop taalgebruik onze gedachtegang vormgeeft en gemanipuleerd kan worden doordat verschillende bewoordingen om hetzelfde te beschrijven toch verschillende gevoelens oproepen."

Twee plus twee is vijf

In de orwelliaanse maatschappij is twee plus twee niet zomaar vier. De partij bepaalt de hele geschiedenis en herschrijft die constant. Wilson Smith, ambtenaar in het ministerie van Waarheid, heeft trouwens als taak archiefteksten aan te passen aan die steeds veranderde partijrealiteit. Wat twee plus twee is, dat beslist de partij. En de ene keer kan dat vijf zijn, de andere keer, zes of drie of eender wat. En dit geldt voor alles.

Radiohead 2+2=5

Bobby Previte - The Ministry of Truth

Ook Bobby Previte werd geïnspireerd door het boek. Zijn album Coalition of the Willing uit 2006 bevat onder meer de song The Ministry of Truth

De bekendste slogans van de partij zijn:

Oorlog is vrede (War is Peace)

Vrijheid is slavernij (Freedom is Slavery)

Onwetendheid is kracht (Ignorance is Strength)

Muse - Resistance

Het boek bevat ook een tragische liefdesgeschiedenis. Die wordt hier niet uit de doeken gedaan – lees het boek! – maar wie er een heel korte samenvatting van wil, kan luisteren naar dit lied van de Engelse band Muse. 

Newspeak - Nieuwspraak

Om die hele geschiedenis te herschrijven en het vrije denken te belemmeren wordt een nieuwe taal ontwikkeld: Newspeak.

Dat is trouwens een begrip geworden in ons taalgebruik. In onze Van Dale staat: “Ongunstig met neologismen doorspekte, soms versluierende taal, zoals bv. politici lijken te spreken.” Jammer genoeg is het woord de jongste jaren weer vaker in gebruik.

Deze officiële taal van Oceanië, is een extreem vereenvoudigde vorm van de Engelse taal met als enige doel te voorzien in de ideologische behoeften van het Engels Socialisme, Engsoc. In 1984 was het nog in volle ontwikkeling, slechts de specialisten konden al schrijven in Newspeak. Maar tegen 2050 zou het de oude taal helemaal moeten verdringen en daarmee ook alle andere denkwijzen dan de principes van Engsoc.

Wikipedia: “1984 is daarmee ook een boek over taal en semantiek. Wanneer woorden hun betekenis verliezen en mensen niet over voldoende woorden beschikken om hun gedachten uit te kunnen drukken, kunnen zij niet alleen niet meer spreken maar ook niet meer denken.”

Natuurlijk kan in deze wereld waarin de hele geschiedenis wordt herschreven opdat alles past binnen het Engsoc, ook de oude literatuur niet blijven bestaan. Wel blijft er nog enig respect over voor grote namen zoals Shakespeare, Milton, Swift, Byron of Dickens. Zij zullen worden herinnerd. Maar hun werken moeten natuurlijk worden herschreven of ‘vertaald’. Een pak ambtenaren is daarmee bezig, de klus moet geklaard worden tegen 2050. Daarna kunnen de oorspronkelijke werken vernietigd worden.

Newspeak is trouwens heel actueel. De ‘alternatieve feiten’ van Trump zouden er goed in passen. (In 2017 werd 1984 trouwens weer een verkooptopper). En hij is niet alleen, ook bijvoorbeeld Poetin en Johnson kunnen er wat van. In dit interessante artikel  staat een treffend citaat: ‘“In 1984 zit een erg krachtig element waarin de overheid een alternatieve werkelijkheid kan creëren", zegt Michael Newton, docent Engelse literatuur aan de Universiteit Leiden. "De waarheid wordt iets buigzaams, waar je een alternatieve versie van kunt voorschrijven."’

En er wordt ook geïllustreerd welke woorden uit het boek ons niet onbekend in de oren klinken.

Big Brother: de al dan niet bestaande personificatie van de totalitaire staat. De term wordt buiten de roman gebruikt als een synoniem voor de surveillancestaat

Newspeak: een versimpelde variant van Engels met als doel om de woordenschat van mensen, en zo hun gedachten, te beperken

Doublethink: het accepteren dat er twee tegenstrijdige waarheden bestaan en een van deze waarheden in volle overtuiging uiten zodra dat goed uitkomt

Thoughtcrime: het hebben van gedachten die tegen de wensen van de Partij ingaan

Telescreens: tv-schermen met ingebouwde camera's en microfoons die door de Partij worden ingezet om de middenklasse in de gaten te houden

Of luister naar Doublethink van Douglas Dare, een lied uit 2016 dat helemaal in het teken staat van dit boek.

En nog in hetzelfde artikel staan een paar uitspraken van Lonneke van der Velden, onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam en tevens bestuursvoorzitter van Bits of Freedom, een organisatie die opkomt voor digitale burgerrechten, om toch even over na te denken:

"Er is niet één Big Brother die alles in de gaten houdt, zoals in het boek geschetst wordt. Verschillende bedrijven, organisaties en overheden doen allemaal aan dataverzameling. Google is een grote broer, Facebook is een grote broer... je hebt de grotere inlichtingendiensten. Het is eerder een infrastructuur dan één Big Brother."

"Je zou de telescreens uit het boek kunnen vergelijken met de smartphone. Als je niet oppast vraagt Google de hele tijd aan je hoe het in het café, waar je net was, is geweest. Je telefoon herinnert je eraan dat je wordt gevolgd."

"Tegelijkertijd is er sprake van een heel andere situatie. In Nineteen Eighty-Four wordt surveillance gebruikt om de bevolking onwetend, tam en arm te houden. In onze realiteit gebruiken commerciële partijen de infrastructuur van surveillance om gigantisch veel geld te verdienen."

En het toeval wil, dat terwijl ik aan dit artikel bezig ben, het volgende nieuwsbericht verschijnt over Big Brother in Kortrijk.

Erg korte en onvolledige bio- en bibliografie van George Orwell

Orwell werd in 1903 in India geboren als Eric Arthur Blair. De familie verhuisde in 1907 naar Engeland en hij ging er naar Eton. Van 1922 tot 1927 werkte hij voor de Indian Imperial Police in Birma (dat inspireerde hem voor zijn eerste roman Burmese Days). Daarna volgden een paar armoedige jaren in Parijs en Londen. Hij werkte als privéleraar, leerkracht en in een boekhandel. Hij schreef ook voor verschillende tijdschriften. Down and out in Paris and London werd in 1933 gepubliceerd. Hij kreeg de opdracht om te schrijven over de armoedige situatie in Lancashire en Yorkshire. Hij dompelde zich onder in de participatieve journalistiek. The Road tot Wigan Pier beschrijft die armoede treffend en Orwell out zich als socialist.

In 1936 trok Orwell naar Barcelona om er in de Spaanse burgeroorlog mee te vechten aan de zijde van de republikeinen. Hij was helemaal in de ban van deze stad waar de arbeiders aan de macht waren en het klassenonderscheid verdwenen was – een utopisch wereldbeeld! Hij sloot zich aan bij een uiterst links, half anarchistisch, half trotskistisch splintergroepje. Al snel werd hij er met de neus op de feiten geduwd dat verschillende communistische partijen tegen elkaar vochten in plaats van samen tegen Franco en de fascisten. Links was erg verdeeld: de stalinisten vertoonden totalitair gedrag en terreur ten opzichte van de trotskisten en anarchisten. Hij kwam er ook in aanraking met de macht van propaganda en het verdraaien van de waarheid. In Hommage to Catalonia vertelt hij over zijn wedervaren tijdens die oorlog. In 1938 belandt hij in een sanatorium met tbc. Helemaal gezond wordt hij niet meer. Hij is nog zes maanden in Marokko geweest en schreef toen Coming up for Air. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkte hij voor de BBC-radio.

Zijn grote bekendheid verwierf hij pas met zijn politieke allegorie Animal Farm (uit 1945) en 1984 (uit 1949). Door zijn ervaringen als verslaggever in meerdere oorlogen en zeker tijdens de Spaanse burgeroorlog merkte hij dat ‘de waarheid’ soms met een korrel zout moest worden genomen, hoe leugens ook als waarheid kunnen worden verpakt. Ook maakte hij zich zorgen over de persvrijheid in Engeland en hij was bang voor de totalitaire tendensen die hij overal opmerkte en voor het meeheulen van linkse intellectuelen met het Stalinregime dat de vrijheid van de mensen erg beknotte. Deze twee bekende werken zijn dan ook een waarschuwing tegen dergelijke totalitaire regimes. Hij beschrijft de ontsporing van de revolutie en de nieuwe klasse van machthebbers die de oorspronkelijke idealen volledig ondergeschikt maakt aan een corrupt politiek systeem dat enkel voor de machthebbers zelf opbrengt, niet voor de bevolking.

Orwell stierf in 1950 op 47-jarige leeftijd in Engeland. 1984 was pas 227 dagen daarvoor gepubliceerd en hij heeft nooit geweten welke enorme impact zijn boek heeft gehad.  

Inspiratie

Niet alleen het tv-programma Big Brother en een groot aantal muzikanten werden geïnspireerd door het boek van Orwell. Ook schrijvers en andere kunstenaars werden erdoor beïnvloed. Er kwamen films, televisieseries, theaterstukken, hoorspelen, een opera. Ook bijvoorbeeld 1Q84 van Haruki Murakami zou er niet geweest zijn zonder 1984, noch Big Mother van Suske en Wiske. Wie graag een lijst heeft kan hier klikken. 

Eurythmics Sex Crime - 1984 (For the Love of Big Brother)

De band schreef een heel album 1984 (For The Love Of Big Brother) als soundtrack bij de gelijknamige film 1984. Dit is zeker een van de bekendere nummers.

En jij?

Las jij dit boek al? Lijkt het er voor jou op dat Orwell in de toekomst kon kijken? Of zat hij er helemaal naast? Of las je al iets anders van hem? 

Tot een volgend lied!

Zoek je eerdere liedjes? Kijk dan in de inhoudstafels van 2018 en 2019. 

Tekst: Ine

Banner: Anne Oerlemans

Bronnen: 

Inleiding en voorwoord Animal Farm, Penguin Books, 1989
YouTube
https://nl.wikipedia.org/wiki/Big_Brother_(Nederland_en_Vlaanderen)#Big_Brother_1_(2000)
https://nl.wikipedia.org/wiki/Orwelliaans
https://www.nu.nl/weekend/5926896/zeventig-jaar-na-1984-zo-actueel-is-de-roman-van-george-orwell.html
https://www.tzum.info/2019/08/essay-aart-aarsbergen-de-actualiteit-van-george-orwell/
https://www.standaard.be/cnt/dmf20190830_04583311
https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/een-meedogenloze-satiricus-george-orwell-geeerd-met-schitterende-uitgave-van-zijn-verzameld-werk-orwells-nachtmerrie~bf06df49/
https://en.wikipedia.org/wiki/Nineteen_Eighty-Four_in_popular_media
https://nl.wikipedia.org/wiki/1984_(boek)
https://www.hln.be/in-de-buurt/kortrijk/big-brother-in-kortrijk-stad-telt-bezoekers-via-aanwezigheid-van-gsm-en-weet-binnenkort-ook-hoeveel-ze-uitgeven~af6802bd/
https://commons.wikimedia.org/wiki/George_Orwell#/media/File:George_Orwell_press_photo.jpg