Heel wat songwriters vonden hun inspiratie voor een lied in een boek, een gedicht of een toneelstuk. In deze rubriek willen we af en toe eentje onder de loep nemen.

Dit nieuwe Lees dit lied! gaat over Frankenstein van Mary Shelley. Oei, ik hoor het jullie al denken: ‘Frankenstein bij de Literatuurclub? Is die niet van ons?’ Het is inderdaad een boek dat in heel veel categorieën thuishoort. We kunnen het gerust een van de eerste SF-verhalen noemen; deze  spannende gothic novel kan wellicht ook een aantal thrillerfans bekoren; het werd oorspronkelijk in het Engels geschreven; Mary Shelley schreef het toen ze pas 19 jaar was, een young adult dus... Toch wil ik het graag hier bespreken, want het boek dat deze jongedame 200 jaar geleden schreef moet zeker ook bij de literatuur worden gerekend.

Een lied?

Het verhaal van Mary Shelley inspireerde niet alleen veel andere auteurs, ook filmmakers, theatermensen, dichters, striptekenaars en muzikanten zijn dol op het verhaal en brouwden er een eigen versie mee.  Op het vlak van muziek is er keuze te over. Frankenstein van de Amerikaanse singer-songwriter Aimee Mann verscheen op het album I’m with Stupid uit 1995. Het lied begint na iets meer dan een minuut. Wil je er graag de tekst bij, klik dan hier. 

1818-2018

Erg origineel ben ik blijkbaar niet, ik ben middenin een soort herdenkingsperiode  terechtgekomen.  Frankenstein; or The Modern Prometheus verscheen dit jaar exact 200 jaar geleden, het werd voor het eerst uitgeven op 1 januari 1818. De schrijver, performer en Antwerpse nachtburgemeester Vitalski heeft zich helemaal ondergedompeld in het leven van Mary Shelley om er lezingen over te geven. Hij kwam daarover vertellen op VRT-Radio 1 in de programma’s Interne Keuken en Weet Ik Veel. Het zijn heel onderhoudende stukjes om te beluisteren. En een paar weken geleden pronkte in de programmatie van het Film Fest Gent een biopic over Mary Shelley, door de Saoedi-Arabische regisseur Haifaa Al-Mansou, ook een aanrader. 

Misverstanden

Laten we eerst een paar misverstanden de wereld uit helpen. Velen denken nog steeds verkeerdelijk dat het monster Frankenstein heet. Dat klopt niet, de jonge arts in opleiding, dr. Frankenstein, creëerde een monster. We kunnen het alleen maar benoemen met iets als ‘monster’ of ‘het monster van Frankenstein’, want het kreeg helemaal geen naam mee. Dat is betekenisvol natuurlijk: de dokter schept een levend wezen, maar geeft het geen naam. 

Weetje? Voor de naam Frankenstein zou  de 17-jarige Mary  - toen nog - Wollstonecraft Godwin inspiratie gevonden hebben tijdens een reis in Europa. Nu ja, een reis, eigenlijk was het een soort  vlucht die ze met haar geliefde Percy Shelley (en haar halfzus Claire Clairmont) ondernam omdat haar vader tegen hun relatie gekant was. Op een bootje in de Rijn passeerde ze het kasteel Frankenstein. Sommigen beweren dat ze er niet alleen langsvoer, maar het ook een bezoek bracht. Daar leefde Johann Konrad Dippel, een alchemist en filosoof, die naar het schijnt graag lijken opgroef om ze tot leven te proberen wekken – een hobby die toentertijd wel meer beoefend werd. Zelfs als de link tussen kasteel Frankenstein en het boek niet helemaal klopt, dan is het toch mooi gevonden...

Een ander misverstand is dat we bijna allemaal denken het oorspronkelijke verhaal van Frankenstein en zijn monster goed te kennen. We zijn echter enorm beïnvloed door de vele bewerkingen voor theater, film en de vervolgverhalen.  Vooral de films met Boris Karloff staan ons voor ogen. Vergeet diens uiterlijk, de oven, de spiegel waardoor het monster wegvlucht uit een laboratorium, het brein van een krankzinnige dat werd ingeplant, het tot leven wekken met elektriciteit... 

Het allergrootste misverstand is wellicht dat dit een boek is over de schepping van een creatuur dat van bij het begin slecht is, een monster dat niet alleen vanbuiten lelijk is – want dat is hij zeker – , maar ook vanbinnen, bovendien krankzinnig en dom. Dat klopt niet. Het monster dat Mary Shelley beschreef was in het begin een goed persoon. Door eenzaamheid en vooral doordat hij door iedereen werd verstoten, werd het monster slecht en zocht het vergelding bij zijn maker. 

One Ring Zero - Frankenstein Monster Song

Mary Wollstonecraft Godwin, de latere mevrouw Shelley

Mary was de dochter van twee grote intellectuelen. Haar moeder was Mary Wollstonecraft (1759 – 1797), een Engelse schrijfster en voorvechtster voor vrouwenrechten. In 1792 publiceerde ze A Vindication of the Rights of Woman. Het pamflet wordt vaak beschouwd als een van de eerste feministische werken. Mary Wollstonecraft stierf in het kraambed, een tiental dagen na de geboorte van haar later beroemde dochter.

Haar vader was William Godwin (1756-1836). Hij was journalist, econoom, auteur en politiek filosoof. Hij stond bekend om zijn anarchistische en libertijnse ideeën.  Hij vond veel inspiratie in de Verlichting en de Franse Revolutie. Zijn liefde voor Frankrijk werd hem ten tijde van de oorlog van de Engelsen tegen Bonaparte niet in dank afgenomen,  hij was daardoor een tijdlang uit de gratie.

Toen ze een jaar of 17 was ontmoette Mary de liefde van haar leven, de dichter Percy Buysse Shelley (1792-1822). Percy was ook verliefd op Mary, maar wellicht ook een beetje op haar indrukwekkende afkomst. En wat Percy er niet direct bij vertelde was dat hij al een vrouw had en kinderen. Verder was hij atheïst, aanhanger van de vrije liefde en pas vrij om met Mary te trouwen nadat zijn eerste vrouw zelfmoord pleegde (vandaar ook de schaking naar Europa met o.a. het reisje op de Rijn). Mary kreeg allesbehalve  een vrijgeleide voor een makkelijk leven.

Toen Mary 19 was ondernam het gezelschap een tweede reis naar Europa. Ze waren uitgenodigd bij Lord Byron, met wie de stiefzus van Mary, Claire Clairmont een kortstondige relatie had (wel met een zwangerschap tot gevolg). In het voorwoord van het boek vertelt Mary zelf hoe ze ertoe kwam om Frankenstein te schrijven. Het gezelschap verveelde zich nogal in de villa aan het meer van Genève. Het was dan ook een rotzomer in 1816, koud en met heel veel regen. Overal was het klimaat ontregeld door een grote vulkaanuitbarsting op Indonesië het jaar ervoor.  Het bleek wel een ideaal weertje voor het vertellen van griezelverhalen. En van het een kwam het ander: ze daagden elkaar uit om er zelf eentje te schrijven. Mary voltooide die zomer nog  geen boek, maar kreeg wel een droom over een prof in een labo die een dode tot leven wekt.  Ze werkte 9 maanden aan het boek, het duurde ook nog eens 9 maanden voor het boek daarna werd uitgegeven en tijdens het schrijven was Mary ook nog eens zwanger... (Ook de bij Lord Bryron inwonende arts Polidori vond inspiratie na die memorabele avond. Hij schreef The Vampyre, een boek dat de basis zou vormen voor de vele vampierenverhalen die nog zouden volgen.) 

Dat uitgeven liep trouwens niet van een leien dakje. Niemand kon geloven dat zij – een vrouw – zoiets had geschreven. Toen het uiteindelijk door een kleine uitgeverij aanvaard werd en gedrukt op 500 exemplaren was de auteur anoniem. Iedereen dacht dat het was geschreven door haar man of haar vader. Het boek ging van hand tot hand en gelukkig deed het gerucht snel de ronde dat Mary de auteur was, ze kreeg zelfs de bijnaam Lady Frankenstein. Op volgende uitgaven prijkte haar naam wel.

Het boek

Het boek begint op een schip in Antarctica. We lezen de dagboekbrieven die de eenzame, naar vriendschap snakkende, kapitein Walton schrijft aan zijn zus. Hij vertelt over een vreemde ontmoeting. Eerst zag de bemanning een groot creatuur op een hondenslee over het ijs voortrazen, kort daarna halen ze een eenzame man van het ijs: Victor Frankenstein. Hij is er slecht aan toe, oud en ziek, zijn laatste levensdagen zijn geteld. Frankenstein vertelt de kapitein zijn levensverhaal. Dat vormt het grote middenstuk van het boek.

Als arts in opleiding werd Frankenstein gefascineerd door het tot leven wekken van een dode. Dit is niet zo vreemd, op het einde van de 18e-begin 19e eeuw was de wetenschap in de ban van het reanimeren van doden via elektriciteit. Zo ontdekte men dat dode spieren weer konden trillen door elektriciteit. In de 19e eeuw leidde dit zelfs tot een nieuwe vorm van amusement. Onder grote publieke belangstelling werden met elektriciteit dode dieren zoals kikkers, maar ook lichamen van opgehangen misdadigers weer ‘tot leven’ gewekt. Wellicht heeft Mary ergens zo’n show gezien. Dokter Frankenstein  had wetenschappelijke ambitie en was nieuwsgierig naar de nieuwe technologieën. Hij sluit zich op in zijn studentenkamer om er stukken lijk van mensen en dieren aan elkaar te naaien. Het creatuur valt nogal groot uit, met vooral heel lange ledematen, en alles is nogal slecht aaneengezet. Het ziet er geel uit, met steil zwart haar en zwarte lippen. Frankenstein weet het tot leven te wekken. Hoe het precies gebeurt, vertelt Frankenstein niet aan Walton, hij wil immers niemand op ideeën brengen. En in het boek is het niet het monster dat wegvlucht, maar de dokter.  Of met andere woorden: zonder enige kans op begrip, wordt het monster verstoten door zijn schepper.

Op een sombere avond in november aanschouwde ik de voltooiing van mijn arbeid. Met aan doodsangst grenzende gretigheid verzamelde ik de instrumenten des levens om me heen, opdat ik een sprank leven kon schenken aan het levenloze ding aan mijn voeten. Het was reeds één uur ’s morgens; de regen tikte naargeestig tegen de ruiten en mijn kaars was bijna opgebrand toen ik, bij het flakkerende schijnsel van het half gedoofde licht, het doffe, gele oog van het wezen zag opengaan; het ademde moeizaam en zijn ledematen bewogen met een krampachtige beweging.

Het monster gaat in het geheim wonen naast een houthakkersgezin. Hij leert zichzelf lezen en schrijven (onder meer op basis van Het lijden van de jonge Werther). Hij ontdekt ook dat er zoiets bestaat als een liefdevolle relatie tussen mensen en een gezinsleven.  Hij is nog steeds niet kwaadaardig, van nature is hij helemaal niet slecht, hij gaat wanhopig op zoek naar liefde, maar doordat hij ook door deze fijne mensen wordt afgewezen, wordt hij bitter en wraakzuchtig. Eigenlijk wil Mary Shelley ons hier een les in opvoedkunde geven, over het belang van het niet verwerpen van een kind, van het aanvaarden van wie of wat anders is. Ze wil ons erop wijzen dat de lelijkerd geen echt monster had hoeven te worden, als hij maar niet werd verwaarloosd.

Het monster maakt Frankenstein het leven echt zuur, hij richt zijn moorddadige pijlen op zijn familie en vrienden. Hij eist van zijn schepper dat hij ook een vrouw voor hem maakt, zodat ze zich samen kunnen terugtrekken, ver weg in Zuid-Amerika,  en een gezin kunnen stichten. Voor de dokter is dit een vreselijk dilemma. Is hij dit zijn creatuur verschuldigd? Maar wat dan als er nog meer van die monsters de wereld bevolken? Of hij het  doet of niet, dat laat ik aan de lezer over om te ontdekken, net als het antwoord op de vraag hoe het daar op Antarctica nog afloopt...

Frankenstein door de Edgar Winter Group is een van de bekendste liederen met de titel Frankenstein. Verbazingwekkend wellicht, want het is een instrumentale song.  Vanwaar de titel? Oorspronkelijk was het een nog veel langere song. Die werd uiteen gehaald waarna er weer stukjes aan elkaar werden ‘geplakt’.  Een patchwork van stukjes muziek dus, zoals ons monster dat ook was, maar dan van lijken...

The Modern Prometheus?

De oorspronkelijke titel was dus Frankenstein; or The Modern Prometheus. Dit moet betekenisvol zijn. Volgens de Griekse mythologie was Prometheus een titaan die het mensenras heeft gecreëerd: uit klei die hij leven inblies. De goden, met Zeus voorop, hadden geen al te hoge dunk van de mensen, maar Prometheus koesterde ze en hielp ze om te overleven. Bekend is dat hij vuur stal van de goden om aan de mensen te schenken. Hij werd daarvoor gestraft: vastgeketend aan een berg kwam elke nacht een vogel zijn lever uitpikken - pijnlijk. Uiteindelijk werd hij, na een jaar of dertigduizend, bevrijd door Heracles.

We kunnen hier zeker een parallel ontdekken. Ook Frankenstein heeft een nieuw wezen gecreëerd, zijn monster dat hij met energie van leven voorzag. Ook hij overtrad daarmee de goddelijke regels: het is niet aan de mens om nieuwe creaturen te maken. En ook hij werd, zijn verdere leven lang, gestraft voor zijn hoogmoedige daad.

O! Geen menselijk wezen kon de gruwel van dat gelaat verdragen. Een mummie, die opnieuw tot leven gewekt was, zou niet zo afstotend zijn als die stumper. Ik had naar hem getuurd toen hij onvoltooid was; toen was hij lelijk; maar nu die spieren en gewrichten eenmaal tot bewegen in staat waren, werd hij een ding waarvan zelfs Dante niet had kunnen dromen.

Maar er zijn ook verschillen. Prometheus schiep de mensen naar zijn beeld, maar dat is helemaal mislukt bij Frankenstein.  Prometheus zag zijn schepping graag en zorgde goed voor hen, Frankenstein was bang van zijn creatie en vluchtte onmiddellijk weg zonder zijn schepsel ook maar een kans te geven.  Prometheus wordt beschouwd als een held voor het mensdom, onze dokter lijkt dan eerder het tegenovergestelde, hij gaf de wereld allesbehalve een geschenk.

Wellicht geeft Mary Shelley ons de boodschap mee dat we sommige dingen beter overlaten aan ‘de goden’.

Een gedicht als afsluiter

Uit: Junkieverdriet van Jotie 't Hooft, Manteau 1976

HET MONSTER VAN FRANKENSTEIN

Geen duisternis is hem diep genoeg
En waterspiegels ontwijkt hij wankelend
Bang voor zijn bijeengeroofd gezicht
Waarachter geleende hersens zoemen:

[...]

Benieuwd naar het vervolg? Dat vind je bijvoorbeeld hier.

Tot een volgend lied!

Het eerste Lees dit Lied! over De vreemdeling vind je hier.
Het tweede Lees dit Lied! Er zit een gedicht in van Hugo Claus vind je hier.

Tekst: Ine
Banner: Natalie van den Dobbelsteen

Bronnen:

https://www.youtube.com/?hl=nl&gl=BE
https://radio1.be/vitalski-frankenstein
https://radio1.be/frankenstein-was-ook-maar-een-mens
https://www.filmfestival.be/nl/nieuws/het-feminisme-van-mary-shelley/25-09-2018/3575
https://www.demorgen.be/film/het-verhaal-van-frankenstein-kent-iedereen-maar-waar-gaat-het-echt-over-b643a4dc/
https://nl.wikipedia.org/wiki/Mary_Wollstonecraft
https://nl.wikipedia.org/wiki/Burcht_Frankenstein
https://nl.wikipedia.org/wiki/William_Godwin
https://nl.wikipedia.org/wiki/Percy_Bysshe_Shelley
https://www.enotes.com/homework-help/why-frankenstein-considered-modern-prometheus-474890
https://www.enotes.com/homework-help/what-difference-between-frankenstein-frankenstein-351536?en_action=hh-question_click&en_label=hh-sidebar&en_category=internal_campaign
Foto door Lobsang R. Chan https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Frankenstein_Castle_Ruins.jpg
Foto van Universal Studios https://nl.wikipedia.org/wiki/Frankenstein_(roman)#/media/File:Frankenstein%27s_monster_(Boris_Karloff).jpg
Afbeelding van werk van Constatin  Hansen https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Paintings_of_Prometheus#/media/File:Constantin_Hansen_Prometheus_(Sorø_Art_Museum).jpg