Lees dit lied! Willem Elsschot, niet zo braaf als hij eruitziet…
Heel wat songwriters vonden hun inspiratie voor een lied in een boek, een gedicht of een toneelstuk. In deze rubriek willen we af en toe eentje onder de loep nemen. Het is de beurt aan Willem Elsschot.
Hebbanners, Hebbanisten en Hebbanezen hebben het vast al gemerkt, Willem Elsschot (pseudoniem voor Alfons De Ridder, Antwerpen 1882 – Antwerpen, 1960) is weer helemaal in. Uitgeverij Polis gaf zijn werk onlangs opnieuw uit en voorzag het van prachtige nieuwe covers van de hand van Herman Houbrechts. Hier op Hebban werden sinds het voorjaar 2017 de negen publicaties van zijn elf romans en novellen in een leesclub besproken. Ze werden begeleid door Literatuurclubleden Natalie, Harriet, Jan of Nathalie, en ze gingen lekker diep! Alles is natuurlijk terug te vinden en na te lezen op deze site (op elke boekpagina kun je daartoe ‘Discussieer mee in de Hebban leesclub' aanklikken). En de Hebban Crew maakte er ook nog eens een prachtige samenvatting van.
Elsschot was dus geen veelschrijver. Je kunt makkelijk zijn volledige proza-oeuvre lezen. Het leest ook bijzonder vlot. Hij is de keizer van het kort schrijven, in zijn boeken vind je geen enkel woord te veel en toch zijn ze bijzonder rijk. Wil je ook kunnen schrijven als Elsschot, doorsta dan eerst de Elsschotproef!
Frans Timmermans omschreef zijn stijl zo tijdens zijn tafelrede op het 18de benefietdiner van het Willem Elsschot Genootschap:
“Zo mooi zijn de zinnen waarin geen woord te veel staat. Nooit de valse luchtigheid van te veel ironie, nooit de gestolde wanhoop van te veel cynisme.
Elsschot doet volledig recht aan onze condition humaine: als we onze zwakten onder ogen durven te zien, in al hun lelijkheid, zal de schoonheid van onze medemenselijkheid er vroeg of laat, hoe lichtjes ook, altijd doorheen schijnen.”
Willem Elsschot, een brave burgerman?
Zie je een foto van Alfons De Ridder, aka Willem Elsschot, dan zie je een brave burgerman. Toch? Een degelijke sinjoor in pak en das, een serieuze man. En dat was hij natuurlijk ook. Alfons De Ridder was een echte zakenman, een reclamemaker, die zijn job heel serieus uitvoerde en er ook nog goed zijn boterham mee verdiende. Maar echt heel braaf was hij nu ook weer niet.
Nu is hij een bijzonder gewaardeerd schrijver, boeken zoals Kaas en Lijmen/Het been waren jarenlang verplichte lectuur op school. Maar eerder heeft hij ook op de index met de verboden boeken van de katholieke kerk gestaan. Elsschot ging de gevoelige onderwerpen niet uit de weg. Komen onder meer voor in zijn boeken: abortus, vreemdgaan, kritiek op de katholieke kerk, pleidooi voor het communisme en in een van zijn boeken wordt er zowaar een priester doodgeschoten.
Wellicht was Alfons geen makkelijke man. Volgens zijn dochter Ida kon hij onhebbelijk zijn en erg afgesloten. Ook dat hij koppig was komt vaak aan bod en dat hij geen enkele heerschappij boven zich kon verdragen.
Het huwelijk
Elsschot schreef niet alleen proza, hij liet ons ook heel wat verzen na. Een van zijn bekendste gedichten is Het huwelijk, al was het alleen al om de beroemde en veel geciteerde zin ‘tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren’. Het leest als een spannend, maar hard kortverhaal. Een lied is dit niet, maar het is prachtig voorgedragen door Gerard Vermeersch, én – vanaf een bepaald moment - met muziek op de achtergrond.
(Wil je toch graag dit gedicht als lied horen, dan kun je altijd hier even klikken)
Vaak wordt gezegd dat alles wat Elsschot schreef ook autobiografisch is. Het is echter te kort door de bocht om te denken dat dit over zijn eigen huwelijk zou gaan. Hij schreef het al in 1910 en toen was hij zelf amper 28. Wel putte hij vaak inspiratie uit zijn omgeving. Hij zou dit gedicht hebben gebaseerd op oudere familieleden van zijn vrouw Fine.
De klacht van den oude
'K heb in mijn jeugd gelijk een beest gezopen
Onze diep betreurde Vlaamse held en zanger Luc De Vos (Gent 1962-Gent 2014) vond tussen Elsschots verzen twee pareltjes die hij op muziek zette. Ook die tonen aan dat Elsschot niet zo braaf was als hij eruitzag. Het zijn twee nummers die ook bij het Nederlandse Poetracks aan bod kwamen. (Wat dat is, vind je terug in het Lees dit lied! Er zit een gedicht in van Hugo Claus.)
De klacht van den oude
(https://www.dbnl.org/tekst/_for003193301_01/_for003193301_01_0002.php)
Net als Het huwelijk is dit gedicht uit 1910. Maar keren we even terug in de tijd. De carrière van Alfons De Ridder is niet van een leien dakje gelopen. Als puberende scholier was hij nogal opstandig en brutaal, en daar leden zijn schoolprestaties onder. In plaats van een jaar over te doen, verliet hij in 1899 als zeventienjarige zonder diploma het atheneum. Hij werd loopjongen bij een graanhandel en vervolgens bij een scheepsagent, beide in Antwerpen. Hij leidde een paar jaar een bohemienbestaan, maar schreef toen wel al gedichten. Hij maakte ook deel uit van een groep letterkundigen en kunstenaars die zich verenigde in ‘De bende van Kryn’ en hij sloot zich aan bij de anarchistische beweging ‘De Kapel’. Ook was hij lid van de redactie van Alvoorder, een literair tijdschrift dat ontstond in De Kapel. Gedichten publiceerde hij toen nog onder eigen naam. Hij maakte zo deel uit van een vriendengroepje dat een grote interesse had voor kunst en literatuur, musea bezocht en discussieerde, maar dat ook erg graag uitging. Bij zijn vrienden viel niet alleen zijn literair talent op, hij maakte ook naam wegens zijn drankgebruik. Een van zijn gedichten dat toen erg in de smaak viel was 'K heb mijn jeugd gelijk een beest gezopen.
Hier hoor je de versie van Luc De Vos met Tom Pintens en Erik De Jong (Spinvis) tijdens de Radio 1 Sessies.
'K heb in mijn jeugd gelijk een beest gezopen
(Vic van de Reijt, Elsschot - Leven en werken van Alfons de Ridder, Atheneaeum - Polak & van Gennep, mei 2011)
In zijn bohemienjaren was Elsschot ook een meisje tegengekomen, Fine (Joséphine Scheurwegen), dat onbedoeld zwanger van hem werd. Hun zoon Walter werd geboren op 29 augustus 1901. De twee trouwden nog niet. Fine bleef samen met zoontje Walter bij haar ouders wonen en Elsschot werd... student.
Willem Elsschot, schrijver van een schunnig lied
Hij slaagde voor het toelatingsexamen aan het Institut Supérieur de Commerce d’Anvers. Hij studeerde niet alleen ijverig, hij genoot ook met volle teugen van het studentenleven. Hij was actief lid van de Vlaamsgezinde Nederlandsche Studenten Kring (NSK). Opnieuw was hij een gangmaker en hij dichtte onder de naam Absolon, zijn eerste pseudoniem. Voor de NSK schreef hij ook – jawel – studentenliederen, onder meer Spaanse ban en Schele Vanderlinden.
Schele Vanderlinden is een studentenlied dat nooit af is. Iedereen past het aan of vult het aan naar eigen wens. De versie van Elsschot, door zijn dochter Ida gereconstrueerd, is niet voor gevoelige zieltjes, het is op zijn minst gezegd nogal schunnig. (De Nederlanders onder jullie kennen ondertussen de Vlaamse betekenis van het woord ‘poepen’ al, veronderstel ik).
(https://www.dbnl.org/tekst/_twe007198901_01/_twe007198901_01_0126.php)
Het is dus een lied dat vele versies kent. Het wordt naar verluidt nog steeds gezongen in studentenmiddens, ook de strofen van Elsschot. Meer bekend, zeker in Vlaanderen is de versie van The Strangers. Ook dat gaat over een Schele Vanderlinden, maar de tekst is volledig anders.
En daarna?
In 1903 behaalt Alfons De Ridder zijn diploma met grote onderscheiding. In 1906 gaat hij werken in Parijs, waar hij inspiratie opdeed voor zijn debuutroman Villa des Roses. Dat boek schreef hij in 1907 toen hij in Rotterdam woonde, het werd gepubliceerd in 1913, toen hij in Brussel woonde. Ondertussen was hij ook getrouwd met zijn Fine en na zoon Walter kreeg hij nog 5 kinderen, in totaal 3 meisjes en 3 jongens. Toch wil ook dit niet zeggen dat Alfons De Ridder een onberispelijke huisvader is geworden: hij had alvast oog voor het vrouwelijk schoon en waarschijnlijk nam hij het niet zo nauw met de huwelijkse trouw. Met zijn schrijverschap ging het goed, zoals vermeld schreef hij in totaal elf romans/novellen en vele gedichten. Zakenman Alfons De Ridder kon zich als schrijver uitleven via zijn alter ego Willem Elsschot en in zijn personages. En daar kunnen wij nu nog steeds van genieten. Zijn boeken en gedichten doorstaan met gemak de tand des tijds.
Voor zijn biografie verwijs ik naar de vele werken die over hem zijn verschenen of simpelweg naar wikipedia.
Gevaarlijk stout: het Bormsgedicht
Het gedicht Borms verscheen in 1947, vlak na WOII dus. Ook dit getuigt ervan dat Elsschot helemaal geen brave meeloper was. Integendeel, met dit provocerende gedicht verloor hij zelfs een pak vrienden. Niemand begreep waarom hij het deed.
August Borms had zowel in de Eerste als in de Tweede Wereldoorlog de kant van de Duitsers gekozen. Hij was flamingant die in Vlaanderen streed voor de vernederlandsing van de toen nog Franstalige Belgische maatschappij – het was in die tijd trouwens eerder uitzonderlijk dat een Belgische Vlaamse schrijver voor zijn pennenvruchten het Nederlands boven het Frans verkoos, zoals Elsschot deed. Dat Borms de kant van de Duitsers koos, werd hem niet in dank afgenomen en hij werd twee keer veroordeeld. In het interbellum zat hij als ter dood veroordeelde in de gevangenis, maar werd als politicus verkozen en vrijgelaten. Zijn collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog liep minder goed af, hij werd, toen al 70 jaar oud, gefusilleerd.
Elsschot, die Borms niet heeft gekend, dat blijkt uit het begin van het gedicht, brengt met dit gedicht een hommage aan de man en zijn idealisme.
In een brief aan Jan C. Villerius van 22 september 1958 legde hij het zelf zo uit: “(…) Zelf erg vlaamsgezind zijnde heeft dat dood schieten mij zo geërgerd dat ik niet heb kunnen weerstaan aan de drang om op hem een gedicht te schrijven. (…)” (Uit: Brieven, Willem Ellschot, Querido, 1993,pag. 1007)
Eerder, op 16 maart 1947, schreef hij Frans Smits: “(…) Hier is het gedichtje, zoals beloofd. Zoo erg is het immers niet? En daar moest toch één van ons iets over zeggen? Waarom dan gewacht tot zijn eigen geloofsgenooten, die hem laffelijk in den steek lieten, het zullen uitkraaien als het minder gevaarlijk zal zijn? (…)” (Uit: Brieven, Willem Ellschot, Querido, 1993, pag. 654.)
Van het gedicht schreef hij vele versies. De eerste versie begon met “Ik heb u niet gekend, onbuigzame oude vriend, (…)”, bevatte drie strofen waarvan de laatste een ‘envoi’ is (zie ook voor een woordje uitleg hierover Lees dit lied! Er zit een gedicht in van Hugo Claus.), en werd ondertekend met ‘Willy’. In de opeenvolgende versies werd geschrapt en gewijzigd, maar er werden vooral strofes aan toegevoegd. De tiende versie bevat niet minder dan tien strofen, een motto, het ‘envoi’ is een ‘opdracht’ geworden en de eerste strofe luidt:
“Gij zijt mij vreemd geweest, vermetele oude vriend,
maar dat gij Neerlands vaan manmoedig hebt gediend
dàt weet ik niettemin zoals 't een ieder weet
die nu, in dit ons Land, zijn brood in schaamte eet. (…)”.
(Brieven, Willem Ellschot, Querido, 1993)
Van zijn gedicht werden meerder versies gepubliceerd zonder zijn autorisatie. Ze sloegen in als een bom en zoals gezegd, verloor hij er veel van zijn vrienden en kennissen mee. Een lied erover heeft nog niemand aangedurfd, het perfecte excuus voor mij om verder in het midden te laten wat er nu precies achter kan zitten. Wie er meer over wil weten, kan ik deze stukjes aanraden op DBNL en in De volkskrant.
In elk geval schreef Elsschot ook tegen de nazi’s, pro het verzet, en met sympathie voor het communisme... Als er nogmaals iets uit mag blijken, dan is het wel dat hij allesbehalve een meeloper is, maar integendeel, iemand die graag iedereen een ferme schop onder de kont geeft….
Uitsmijter
Geen lied, maar een interview uit 1957 met Elsschot naar aanleiding van de publicatie van zijn Verzameld Werk. Hij leest ook het aangrijpende gedicht ‘Spijt’ voor, over zijn moeder. (Het gedicht start ongeveer op 2:45 minuten.)
En jij?
Komt dit overeen met het beeld dat je van Willem Elsschot had? Las je al romans van hem? Deed je misschien mee aan de leesclubs en mis je die nu al? Ken je zijn gedichten al?
Tot een volgend lied!
Het eerste Lees dit Lied! Over De vreemdeling, vind je hier.
Het tweede Lees dit Lied! Er zit een gedicht in van Hugo Claus, vind je hier.
Het derde Lees dit Lied! Of ben je bang van een monster? vind je hier.
Het vierde Lees dit Lied! Zing mee met Edgar Allen Poe, vind je hier.
Tekst: Ine
Banner: Nathalie van den Dobbelsteen
Bronnen:
- https://radio1.be/de-man-die-zijn-walging-omzette-fantasie gesprek met Eric Rinckhout
- W. Elsschot, Brieven, Verzameld en toegelicht door Vic van de Reijt met medewerking van Lidewijde Paris, Amsterdam, Em. Querido's Uitgeverij B.V., 1993.
- Vic van de Reijt, Elsschot - Leven en werken van Alfons de Ridder, Atheneaeum - Polak & van Gennep, mei 2011.
- https://www.hebban.nl/artikelen/herontdek-willem-elsschot
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Elsschotproef
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Willem_Elsschot
- http://www.weg.be/
- http://www.standaard.be/cnt/dmf20170331_02811305
- http://schrijversgewijs.be/schrijvers/elsschot-willem/
- https://www.dbnl.org/tekst/_ons003199301_01/_ons003199301_01_0099.php
- https://www.dbnl.org/tekst/_for003193301_01/_for003193301_01_0002.php
- https://www.nrc.nl/nieuws/2011/02/26/elsschot-schreef-om-boete-te-doen-12000314-a113934
- http://www.weg.be/sites/default/files/nb_jrg_3-3en4.pdf
- https://www.athenaeum.nl/leesfragmenten/archief/2010/dicht-bij-elsschot/
- https://www.dbnl.org/tekst/_twe007198901_01/_twe007198901_01_0126.php
- https://www.dbnl.org/tekst/_vla016199601_01/_vla016199601_01_0079.php
- https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/willem-elsschots-eerbetoon-aan-collaborerend-tuig-~bcd6ebb5/
- https://www.youtube.com/watch?v=kNFz6ClJFb8
- https://www.youtube.com/watch?v=oy7BMWMgJTM
- https://www.youtube.com/watch?v=e9W2p7NIm1o&start_radio=1&list=RDe9W2p7NIm1o
- https://www.youtube.com/watch?v=s7MjtVBPtk4
- https://www.youtube.com/watch?v=HJier5OM8pQ
- https://www.youtube.com/watch?v=teiYMej1sWU
- https://commons.wikimedia.org/wiki/File:WillemElsschot1920.jpg (foto)
