In de serie literaire stromingen hebben we de expertise ingeroepen van Roosje de Vries. Haar kennis over het naturalisme (tweede helft van de negentiende eeuw) is groot en het enthousiasme waarmee dit bijzondere thema verwoord wordt maakt het lezen ervan tot een aangename en leerzame ervaring. Dank je wel Roosje voor je persoonlijke, bevlogen en leerzame betoog!

Tekst Roosje
Banner en lay-out Tea

Een blik op en door mijn school- en studieboeken levert weinig op waar het naturalisme in de letterkunde betreft. Deze naslagwerken zijn al wat ouder en dat is veelzeggend. Iedere literatuurgeschiedenis is het resultaat van een bepaalde literatuuropvatting, bewust en vooral onbewust. Die oude boeken van mij, de schrijvers althans, waren denk ik bang voor het naturalisme. De Nederlandse letterkunde is grosso modo een mengeling geweest van de middeleeuwse uitdrukking ‘ter leering ende vermaek’ (spel dit zoals je wilt, in de middeleeuwen bestond er nog geen prescriptieve spelling). Een verhaal dat moet vermaken maar dus ook ter lering moet dienen. Iets leren heeft een - laten we zeggen - ‘objectieve kant’ en een moralistische. Dat laatste, daar waren we in Nederland altijd heel goed in.

Landen waar het naturalisme als kunst- en literaire stroming eerder in de tijd en met meer navolgers gestalte kreeg waren met name Frankrijk, maar ook Scandinavië met Ibsen en Strindberg en Duitsland met o.a. Alfred Döblin. De Fransen, Zola is onder hen verreweg de meest enthousiaste toepasser, maar ook De Maupassant, Flaubert (min of meer), de broers De Goncourt, al wilden de laatsten dat etiket eigenlijk niet opgeplakt krijgen. Tsjechov en Toergenjev worden ook wel tot de naturalisten gerekend. De moderne wetenschappen en moderne filosofen stonden aan de wieg van het literaire naturalisme: Darwin, Saint-Simon, Schopenhauer en Nietschze samen met degenen die het meest aan het naturalisme verbonden zijn: Hippolyte Taine en Auguste Comte, de vader van de moderne sociologie. Het Franse naturalisme baseerde zich op de moderne wetenschappen: het darwinisme, het positivisme, het determinisme en het materialisme: anti-godsdienstig, niet-idealistisch, ‘objectief’: de feiten moeten spreken. Menswetenschappen volgen dezelfde regels als natuurwetenschappen. In de ontwikkeling van de wetenschap steekt het positieve; optimisme is een feitelijkheid.

De mens, diens leven, dus ook schrijven over die mens zijn net als natuurwetten objectief te beschrijven en te verklaren; deterministisch zelfs. Het is gewoon een som van oorzaak en gevolg. Kom je uit een arm gezin, dan heeft dat een zeer bepaald effect op je; dat kun je gewoon vooraf berekenen. De kans op geluk is niet groot. Ook biologie, denk aan de wetten van Mendel, ik mag dat nog geen genetica noemen, is van directe invloed op het leven van een mens.

Ik citeer even uit de secundaire literatuur:

..volgens Zola is naturalisme een literatuur die in en van haar tijd is, geen zuivere kunst-om-de-kunst, maar een letterkunde die met beide voeten breeduit in de realiteit staat, er een zekere invloed wil op uitoefenen, en van de maalstroom van de verschijnselen de literair-artistieke symbiose wil zijn. Ze moet ontdaan zijn van mooie schijn en andere vergulde leugens, een materialistisch-positivistisch beeld geven van de volgens mechanische determinismen evoluerende werkelijkheid met daarin een concrete, fysiologische mens - geen karakter maar een temperament - van stoffelijke oorsprong, met dito neigingen en aandriften, en uiteraard ook gedetermineerd door erfelijkheid (vooral), milieu en sociaal-politieke en culturele toestand van het moment. De onvermijdelijkheid van al het gebeurende moet nauwgezet, en op strikt neutraal-objectieve wijze worden weergegeven.” (Romain Debbaut, Het naturalisme in de Nederlandse letteren  (1989), p. 44)

In Nederland is dat Franse naturalisme, zal ik maar zeggen, maar door weinigen strikt gevolgd. Mindere goden onder de auteurs volgden het naturalisme van Zola op de voet. Onder de mindere goden kun je bijvoorbeeld Frans Netscher plaatsen. Een god als Couperus ging zijn eigen weg in het Franse naturalisme. Couperus maakte zijn eigen literaire regels: een beetje naturalisme hier, een beetje impressionisme daar. 

F. Netscher ontpopt zich tussen 1884 en 1886 met een aantal soms zeer uitgebreide artikelen tot dé propagandist van het naturalisme, specifiek van Zola, wiens theoretische geschriften hij slaafs navolgt en die hij bijna letterlijk vertaalt, uitroepen en andere subjectief-emotionele uitroepen inbegrepen. Hij wenst dus een literatuur met echt wetenschappelijke allures, over gedetermineerde, louter fysiologische mensen en gebeurtenissen;

Netscher had misschien nog jaren op die manier kunnen doorgaan, maar in 1886 vond Van Deyssel - die het nooit goed heeft kunnen pruimen dat niet hijzelf de eerste en de enige was om op iets nieuws te wijzen - het welletjes: in dat jaar veegde hij in Over literatuur dermate de vloer aan met Netscher dat die maar wijselijk besloot de slimste te zijn en te zwijgen. Over literatuur is nochtans meer dan een bijwijlen schandalige, soms uitermate lyrisch-dithyrambische scheldkritiek; het is ook een echt programmaschrift waarin blijkt dat Van Deyssel de zaken behoorlijk anders ziet dan Zola/Netscher. Schoonheid is in wezen het enige wat hem interesseert, en hoe die schoonheid gerealiseerd wordt, heeft geen belang. Naturalisme is dus hoegenaamd geen doel op zich, zelfs geen exclusief middel. Van Deyssel maakt bijgevolg brandhout van Netscher… (ib.: 46)

• A. Aletrino, arts, seksuoloog en auteur, die met name beroemd is geworden door zijn homoseksuele vriendschap met Jacob Israël de Haan, - De Haan is de broer van Carry van Bruggen - schreef over het naturalisme, maar veelal in essays.
• Een auteur als Marcellus Emants, die zeker naturalistische trekken vertoont in Een nagelaten bekentenis, noemde zichzelf aanvankelijk wel een naturalist, maar later in zijn leven beschreef hij zijn romans eerder als pessimistisch en zelfs nihilistisch.
• In België is een aantal auteurs ook wat strikter à la Zola dan in Nederland: Cyriel Buysse, Stijn Streuvels (een persoonlijke favoriet), Gustaaf Vermeersch.

Een nieuwe literaire stroming is natuurlijk ook altijd een reactie op de vorige stroming. In Nederland was de beweging van Tachtig krachtiger dan het naturalisme. Vooral de ‘l’art pour l’art’-eis (estheticisme = het mooie omdat het mooi is; bij Couperus krijgt dat die typische impressionistische stijl) was dan ook sterker dan een roman die gebaseerd was op de moderne wetenschap en op determinisme. Een auteur als Louis Couperus vertoont in zijn romans trekken uit beide richtingen: estheticisme en naturalisme. Je zou kunnen zeggen dat het naturalisme in Nederland enigszins getemperd werd door het estheticisme. Couperus moest er niets van hebben dat men hem een naturalist noemde.

Van Deyssel hield ook niet van het etiket naturalisme. Het moest om schoonheid gaan, vond ook hij. Prima hoor, het naturalisme, maar het moest geen doel op zich worden.

Ton Anbeek is een neerlandicus die zich in de jaren tachtig van de twintigste eeuw bemoeid heeft met de naturalistische roman in Nederland. Ook hij merkt op dat het Nederlandse naturalisme veel afwijkt van het Franse.*
Persoonlijk heb ik her en der wel wat vragen bij zijn analyse, maar soit, ik heb dan ook geen boek over het onderwerp geschreven. Al eerder heb ik Anbeek uitgebreid gevolgd, en wel in mijn bespreking van Marcellus Emants’ Een nagelaten bekentenis (op metdeneusindeboeken.blogspot.com en op Hebban, Het klassieker-genootschap). Ik haal Anbeek er nog eens bij, juist omdat hij zo lekker concreet is; ik heb een selectie gemaakt; ik vind namelijk niet al zijn punten en onderscheidingen even sterk en overtuigend.

Dan nog even een paar aspecten van het Nederlandse naturalisme, naar Anbeek en voorzien van eigen bevindingen ;-).

• Hoofdpersoon heeft een nerveus gestel: man of vrouw. Muziek brengt hun vaak in grote opwinding en confronteert hen met halfbewuste verlangens.
• De plot is die van een ernstige ontnuchtering: Eline Vere, Termeer, ga zo maar door. Die ontnuchtering kan leiden tot een accepteren van zijn lot, zoals Hedwich doet in Van Edens Van de koele meren des doods; misschien zelfs een amor fati; overigens noemt Anbeek dit concept niet, die komt uit mijn koker (rdv). Maar anderzijds kan de ontgoocheling leiden tot uit het leven stappen: nou, noem ze maar op: Anna Karenina, Madame Bovary (geen naturalistische roman, maar zij botst wel op haar onvermogen met het leven te dealen), Eline Vere. Hoe dan ook, zegt Anbeek: acceptatie of zelfmoord: de nuchtere werkelijkheid triomfeert altijd.
• Determinerende omstandigheden: hieruit wordt het onevenwichtige gestel van de hoofdpersoon verklaard: kijk naar Termeer uit Een nagelaten bekentenis; Eline Vere. De persoon is namelijk niet zelf schuldig: de mens wordt beheerst door krachten die groter zijn dan hijzelf. Daarom spelen erfelijkheid en milieu een grote rol. Taine was de filosoof aan wie Zola veel ontleend heeft; (Taine zei: race, milieu et moment, dat zijn de bepalende factoren in een mensenleven.)
• De naturalistische auteur haat de burgerij; dat hadden we al geconcludeerd, de zelfgenoegzame burger met zijn dubbele moraal, zijn hypocrisie is verachtelijk. Ook bij Couperus, al was hij een dandy, maar juist daarin was hij zeer anti-burgerlijk. Op dit moment denken we, geloof ik, met meer compassie aan de dubbelheid die een mensenleven altijd kent.
• De dubbele moraal betreft meestal de seksualiteit. Van Deyssel schrijft over zelfbevrediging, ook bij vrouwen; in onze roman zien we veelvuldig bordeelbezoek; er is schaamte en lust blijft taboe, anders dan bijvoorbeeld bij D.H. Lawrence. Voor iemand als Couperus met zijn homoseksualiteit, waar hij niet open over was maar die voor hem wel heel duidelijk was, was seksualiteit ook een hot issue.
• Taalgebruik: enerzijds een natuurgetrouwe dialoog - dat zien we hier bij Emants ook -, anderzijds een schilderkunstachtig gebruik van de taal, laten we zeggen: impressionisme. In Nederland waren er een aantal dubbeltalenten, zoals Jac. van Looy, die schreef en schilderde (impressionistisch). Pijpelijntjes van Jacob Israël de Haan, is een voorbeeld van de combinatie van de twee: natuurgetrouwe dialoog en woordkunst (lees dat boekje!).
• Vertelwijze : a. de hij-vorm, met veelal een vorm van indirecte rede, die sterk lijkt op een monologue intérieur. Een nagelaten bekentenis kun je opvatten als een grote monologue intérieur. b. we maken de gebeurtenissen mee door de ogen van een of meerdere personages, de personale vertelwijze, zoals bij Couperus.
• Objectiviteit, de auteur is niet vooringenomen, hij laat ‘de feiten spreken’.

Anbeek over Emants Een nagelaten bekentenis: 

[...] geen woordkunst (gaat hij pas later doen); geschreven in de ik-vorm; Termeer is wel een nerveuze persoon; muziek heeft een sterkte werking op zijn gestel; Termeer weet dat hij erfelijk belast is en hij verklaart zijn karakter uit die factoren. Termeer is dubbelzinnig: enerzijds laat hij zien dat hij in alles afwijkt van andere mensen en is daar trots op, anderzijds wil hij aantonen dat zijn situatie juist niet apart is omdat iedereen onderhevig is aan de wetten van de erfelijkheid. Hij suggereert dat de lezers hypocriet zijn als zij hun eigen fouten niet inzien. Ze huichelen of zijn blind, zoals ds De Kantere. Hierin zien we de tegenstelling van de oude idealistisch-christelijke visie tegenover het determinisme.'

Anbeek:

'Het naturalisme was in Nederland als stroming een kritiek op de idealistische literatuur met diens goede afloop, ongeloofwaardige plot met diens deus ex machina, en wonderlijk vergeestelijkte en immer goede hoofdpersonen, zeg Ferdinand Huyck van Jacob van Lennep.'

Pak jij wel eens een naturalistisch boek op en zo ja, welke boeken uit dit genre zijn echt de moeite van het lezen waard?

Afbeelding Emile Zola
Afbeelding Charles Darwin

* Ton Anbeek, Geschiedenis van de literatuur in Nederland, 1885-1885. 1990, 1999.