Eind december vorig jaar werd de P.C. Hooftprijs uitgereikt aan de nu 98-jarige schrijfster Marga Minco, de ‘Nederlandse stem van de Europese oorlogsliteratuur’. Haar debuut Het bittere kruid is een kroniek met deels gefictionaliseerde anekdoten. Ook al werd Het bittere kruid een everseller met vertalingen naar o.a. het Engels, Duits, Frans, Hongaars en het Zweeds, en wordt het boekje nog steeds massaal gelezen in Nederlandse scholen, kende Nathalie de auteur en deze titel nog niet. Ze wilde dit dus leren kennen, en Gigi en Natalie lazen het ook graag (opnieuw) mee. Het bittere kruid leverde Marga Minco in 1958 tevens de Vijverbergprijs op, die later (in 1979) omgedoopt zou worden tot de F. Bordewijkpijs. Wat kunnen we, zoveel jaren later, uit dit boekje halen van deze gelauwerde schrijfster, dat overigens tegelijkertijd een debuut, een vergeetmenietje en een flepper is?

Tekst: Nathalie, Gigi en Natalie
Banner: Anne

Waarover gaat dit vergeetmeniet-flepperdebuut?

Minco, zelf een kind tijdens de Tweede Wereldoorlog, vertelt in dit boek ongeveer in chronologische volgorde in anekdotische stijl het verhaal van een joods gezin uit Breda, dat naar Amsterdam trekt wegens de Jodenvervolging bestaande uit de ouders, zus Betty, de broer en zijn vrouw en een jonge vrouw: die laatste is de ik-persoon en doet veel denken aan de schrijfster zelf. Natuurlijk zijn de verhalen enigszins gefictionaliseerd maar zijn het wel gelijkaardige gebeurtenissen die toen allemaal echt plaats vonden.

Nathalie: Wat iedereen opvalt aan dit boekje is de onderkoelde toon, net om te vermijden dat dit verhaal te dramatisch of zelfs pathetisch wordt. Het gaf op mij de indruk dat het betreffende joodse gezin de situatie in het begin nog niet zo erg vond of dat ze de veranderende omstandigheden niet echt onder ogen dúrfden te zien. Alles wordt wel heel droog verteld, alsof er niets speciaal aan de hand is bijna. Toch worden er straten afgesloten en joden opgepakt. Het gezin kijkt er niet echt naar uit om onder te duiken want sowieso zou dit betekenen dat ze hun huis in de steek moeten laten en dat ze vooral ook niet bij elkaar kunnen blijven. Waarschijnlijk wachten ze zelfs te lang daarmee om erger te voorkomen. Net door die ietwat afstandelijke toon maakt de schrijfster het er misschien naar dat dit allemaal zo hard binnenkomt bij de lezer, vooral dan toch tegen het einde.

Gigi: Ik zou de toon niet onderkoeld noemen, maar eerder bedekt. De emotie zit voor mij verborgen tussen de regels. Of nog beter, de emotie zit in datgene dat net niet wordt geschreven. Je moet het er als lezer bij denken en voelen. Ik was zeer onder de indruk toen ik merkte hoe Minco dit deed met de tekst. Als puber las ik dit boek en toen vond ik het verhaal indrukwekkend maar het raakte me niet zo omdat ik over die emoties heen las. Nu kwam alles juist hard aan.

Bijvoorbeeld deze quote waarbij geinsinueerd wordt dat joden meestal geen nette mensen zijn (p.82-83):

‘Jullie soort mensen zijn altijd donker, hè?’ zei ze.

‘Nee,’ zei ik, ‘niet altijd.’

‘Maar je kunt het toch altijd zien wat ze zijn,’ zei ze en ze streek peinzend over haar bolle buik. ‘Ik heb eens een jodenman gekend,’ zei ze; ’t was een nette man. Hij kwam vaak bij de mevrouw waar ik diende.'

Wat ik wel herken, is het vertrouwen dat het gezin er in heeft dat het wel goed zal komen, dat het gezin telkens onderschat hoe ernstig en gevaarlijk de situatie is. Nu, achteraf bekeken, lijkt het wat naïef. Als zij geweten hadden wat wij nu weten, hadden ze vast heel anders gereageerd. Je kunt het ook zien als optimistisch en ik denk dat mensen met optimisme en vertrouwen wel luchtiger dachten over de oorlog en dat kan een goed mechanisme zijn om de angst te hanteren.

Ik vergelijk dit met de naïeve kijk op de oorlog die je ook terugziet bij Wierook en tranen van Ward Ruyslinck: doordat dat verhaal verteld wordt vanuit het perspectief van een kind komt het allemaal koel over. Ook in die novelle moet je tussen de regels doorlezen wat er werkelijk gebeurt, welke emoties dat oproept, welke gevolgen het heeft voor die kinderziel.

Nathalie: Ja, daar kan ik het wel met je eens zijn hoor. De bedekte stijl zie je doorheen heel dit boekje door. Het kwam bij mij in het begin niet zo hard over om eerlijk te zijn, maar toen ik het uit had, drong het wel erg tot me door. Toen kon ik alles ook wat beter in een kader en een perspectief plaatsen. Die quote die je hier vernoemt, is trouwens ook een beetje dubbelzinnig hoor volgens mij…

Natalie:  Onderkoeld of verborgen tussen de regels, ik vul daar op aan een ingetogen schrijfstijl. Zonder enig drama is het verhaal opgetekend. Juist door deze manier van schrijven vond ik het een tragisch verhaal. Ik als lezer weet wat er boven hun hoofd hangt, ik weet wat er gebeurd is met de joodse gemeenschap. Vooral het hoofdstukje ‘De sterren’ vond ik erg sterk. Hoe de gezinsleden met veel plezier de sterren op hun kleding bevestigen. Maar ook ‘De halte’ is erg sterk.

Ergens heb ik gelezen of gehoord dat men in eerste instantie niet goed doorhad wat er boven hun hoofd hing, welk drama er zich ging afspelen. Ze dachten dat ze naar werkkampen werden gestuurd. Zoals Dave opgewekt zegt: “We zullen iets zien van de wereld, het lijkt me wel avontuurlijk’ (blz. 30).

De eerste dagen van de Tweede Wereldoorlog waren in eerste instantie  nog niet zo erg. Het leven ging min of meer gewoon door (zie ook http://getuigenverhalen.nl/dagelijks-leven). De joden werden stap voor stap uit het dagelijks leven geweerd.

‘Ik had altijd gedacht dat er met ons niets zou gebeuren. Ik kon me dan ook eerst niet voorstellen dat het waar was’. (blz 27).

Ingetogen en korte verhalen

Nathalie: Ik vind het boekje naast een wat onderkoelde of ingetogen toon te hebben, ook best wat verwarrend, door het anekdotische karakter. De vele aparte stukjes hangen wel aan elkaar, maar het is toch geen doorlopende tekst. Pas op het einde worden de verschillende draden aan elkaar gebreid tot één compleet verhaal, dat wel een sterke indruk achter liet en me erg aangreep.

Marga Minco houdt zelf ook erg van korte verhalen. Zijn het voor jullie aparte verhalen of toch niet? En lezen jullie die graag of toch niet zo?

Gigi: Tijdens het lezen las ik het als een volledig verhaal met telkens sprongen in de tijd. Om het te lezen als korte verhalen vind ik wel een originele insteek. Nu, terugkijkend, kan ik me daar goed in vinden. Jarenlang dacht ik dat ik niet van korte verhalen of novelles hield. De afgelopen weken realiseerde ik me dat ik ze juist enorm waardeer. Zo heeft deze novelle mij enorm gegrepen, me echt diep geraakt. Juist de fragmentarische opbouw van het verhaal, die voor mij symbool staat voor het gezin dat in stukjes uiteenvalt, voor het effect dat de oorlog had op dit gezin en vele andere gezinnen, maakte het mooi.

Natalie: Ik weet dat Marga Minco bekend is om haar korte verhalen. Het bittere kruid las ik als een verhalenbundel, de korte stukjes vormen vervolgens een geheel. Vroeger was ik niet echt een liefhebber van verhalenbundels of korte verhalen, maar nu ben ik, net als Gigi, ze meer gaan waarderen. Het is denk ik voor een schrijver uitdagend en misschien wel lastig om in een paar bladzijdes een sterk verhaal te vertellen.

Historisch besef en conclusie

Nathalie:  Ik heb onlangs het luisterboek Wil van Jeroen Olyslaegers beluisterd n.a.v. de luisterclub er rond, een boek dat ik ervoor ook al gelezen had. Dat boek gaat over de situatie in Antwerpen tijdens de Tweede Wereldoorlog, ook over de Jodenvervolging. Er zijn een aantal parallellen te vinden in het verhaal en enkele andere toch ook weer niet. Joden werden als ‘werkweigeraars’ opgepakt waar de Antwerpse politie en het stadsbestuur aan mee hielpen. Toen duidelijk werd dat de Duitse bezetter het verliezende kamp zou worden, hielden ze daar mee op en probeerden ze dit grofweg in de doofpot te steken.

Het is ook een actueel thema doordat rector van de Universiteit van Antwerpen, historicus en professor Herman Van Goethem zijn boek 1942 - Het jaar van de stilte net boven de doopvont heeft gehouden en dat in de Antwerpse gemeenteraad werd beslist het “Delwaidedok”, genoemd naar Antwerps oorlogsburgemeester uit die tijd Leo Delwaide (uit monde van burgemeester Bart De Wever, n.a.v. de publicatie van dit boek), te hernoemen.

Met dit boekje weet ik ook weer wat meer over hoe het er in Nederland aan toe ging in die tijd. Dit boekje is een aangrijpend, persoonlijk verhaal dat zeker bij je blijft hangen.

Mijn oordeel: **** vier sterren.

Gigi: Ik lees vaak boeken over de Tweede Wereldoorlog en ik leer telkens weer iets bij over die tijd. Ook in deze novelle worden weer diverse groepen mensen beschreven en hun rol in het in stand houden van de visie op joden. Wat te denken van kinderen die joden moesten mijden van hun ouders. Mensen die hielpen omdat ze de andere mens als gelijke zagen of mensen die joden hielpen omdat het geld opleverde. Mensen die zichzelf in gevaar brachten om iemand te redden of er de hand niet voor omdraaiden om de ander te verraden. Joden die vol vertrouwen waren in een goede afloop, omdat ze zich niet konden voorstellen dat er mensen op deze wereld waren die zich boven de ander stelden… Het blijft wonderlijk om te beseffen hoe de ene mens naar de ander kan kijken alsof de ander minderwaardig is.

Mijn oordeel over deze novelle: ***** vijf sterren.

Natalie: De Tweede Wereldoorlog in Nederland is een boeiende en tegelijk trieste geschiedenis. Net als Gigi heb ik ook wat boeken gelezen over de oorlog en ik leer telkens weer wat bij.

In Den Haag heeft men vrij snel de Joodse gemeenschap gedeporteerd, zie https://www.ad.nl/den-haag/hoe-de-joden-uit-den-haag-verdwenen~a5d35054/ en ook deze websites geven inzicht over wat er gebeurd is in Den Haag:

• https://www.joodserfgoeddenhaag.nl/75-jaar-geleden-augustus-1942-razzias-en-deportaties-in-den-haag/
• http://www.geschiedenisbeleven.nl/de-verdwenen-joodse-buurt/

Ik geef: **** vier sterren.

Wie las Het bittere kruid van jullie?