Heel wat songwriters vonden hun inspiratie voor een lied in een boek, een gedicht of een toneelstuk. In deze rubriek willen we af en toe eentje onder de loep nemen. Dit keer hebben we het over de Franse dichter Arthur Rimbaud en de Amerikaanse rockster Patti Smith 

Iedereen kent Arthur Rimbaud toch? Nee, niet iedereen? Wellicht wel als ik een van zijn bekendste zinnen meegeef: je est un autre/ik is een ander. Nee, nog niet? Gaat er geen belletje rinkelen als ik erbij zeg dat in 1873 in Brussel zijn minnaar Paul Verlaine hem neerschoot (gelukkig met enkel een vleeswonde aan de pols tot gevolg)?

Maar Patti Smith kennen jullie toch? Van haar muziek zijn ondertussen vele generaties fan. Deze grand dame van de rock mocht zelfs de Nobelprijs van Bob Dylan ophalen in Stockholm. Deze rockster die ook dichter en auteur is, is ook groot liefhebber en kenner van literatuur. Eén schrijver valt daarbij heel erg op, dat is Arthur Rimbaud. Misschien is ze wel zijn grootste fan. 

Enfant terrible wordt groot dichter

Arthur Rimbaud is opgegroeid in Charleville in de Franse Ardennen. Hij werd er geboren in 1854. Tot zijn 15e was hij een voorbeeldig kind en een modelleerling op school. Maar in 1870 brak oorlog uit tussen Frankrijk en Pruisen, en brak Arthur los uit zijn kleinsteedse milieu. Twee maal ontvluchtte hij zijn heerszuchtige moeder, een keer naar Parijs, een keer naar Brussel. De 21-jarige dichter Georges Izembard, zijn vriend en leraar, haalde hem twee keer terug. Maar het mocht niet baten. Na de wapenstilstand in 1871 was het de volksopstand in Parijs die hem riep. De Parijse Commune werd echter bloedig neergeslagen en Rimbaud keerde terug naar Charleville. Hij schreef er het gedicht Coeur supplicié (Gemarteld hart). Het zou gaan over een overnachting in de Parijse legerbarakken waar hij door soldaten van de nationale garde zou zijn verkracht.  

Arthur Rimbaud kon zijn draai niet vinden in de provincie, zoveel was duidelijk. Hij liep er ongewassen en met lange haren rond. Hij verwierp de burgerlijke, hypocriete wereld. Hij trachtte de goegemeente te choqueren met zijn uiterlijk, door leuzen (‘Merde à Dieu’) op de muren te kalken en hij liet weten geen principes meer te hebben.

Om dit alles uit te drukken gebruikte hij zijn gedichten. Ze rijmden nog wel, zoals gedichten deden in die tijd, maar hij gebruikte wetenschappelijke en obscene uitdrukkingen, gewone onpoëtische woorden, spreektaal. Dat was ongezien!

In een brief aan Paul Demeny, een Lettre du voyant (Zienersbrief) uit 1871, tekende hij zijn beeld van de dichtkunst van de toekomst uit: "Het leven, dat moet anders, want achter de gewone wereld van alledag, schuilt een andere, onbekende werkelijkheid en die kan enkel ontdekt worden via de poëzie. De dichter moet daartoe ziener worden en dat kan pas door het ontregelen van alle zintuigen en het vinden van een nieuwe taal. Het is dus niet de dichter zelf die van belang is; in de dichter zit een genie, een vreemde, die via het ‘ik’ van de dichter kan spreken. Met andere woorden: Ik is een ander. " (Bron: Arthur Rimbaud Ik is een ander, Hans van Pinxteren, L.J. Veen Klassiek)

De dramatische vriendschap met Paul Verlaine

Nog steeds in 1871 stuurde Rimbaud een paar gedichten naar Paul Verlaine. Die reageerde enthousiast en riep Rimbaud naar Parijs. Dat deed Rimbaud in het najaar en hij had Le bateau ivre op zak. De dronken boot staat voor zijn grote vrijheidsdrang, het vaartuig breekt zich volledig los en stort zich helemaal in chaos.

De dronken boot (fragment uit Arthur Rimbaud Gedichten Een seizoen in de hel Illuminations, vertaald door Paul Claes, p. 45)

De storm kwam mijn ontwaken op de zeeën wijden.
Ik danste lichter dan een kurk op golven hoog,
Die slachtoffers voortwentelen sinds alle tijden,
Tien nachten, zonder spijt om ’t stomme bakenoog!

Zoeter dan kinderen zuur appelvlees kan smaken,
Zocht door mijn dennenromp groen water zich een weg,
Waste vlekken van blauwe wijnen en van braken
Van mij af en verslingerde mijn roer en dreg.

En sedertdien ben ik in het Gedicht verzonken
Der Zee, dat melkig met gesternten is doorstraald,
En vreet ik groen azuur, waar, dobber bleek en dronken,
Weleens een mijmerende drenkeling in daalt;

In Parijs kwam het al snel tot een botsing met de vrienden van Verlaine. Ze moesten Rimbaud niet. Zijn gedichten bevielen hen niet, maar zijn gedrag nog minder. Hij was vaak dronken, erg luidruchtig en arrogant, en nam geen blad voor de mond: hij noemde hun dichtwerk verstard, hun denkbeelden verkalkt.

Rimbaud gaf zich over aan een verregaande verloedering. Hij zette zijn theorie uit de zienersbrieven om in de praktijk en trachtte zo veel mogelijk vormen van ‘liefde, lijden en waanzin’ en de ‘ontregeling van alle zintuigen’ te ervaren. Om ziener te worden moest hij zichzelf volledig leren kennen. Daartoe experimenteerde hij lustig met hasj en absint en verdiepte hij zich in seksuele uitspattingen. Met Verlaine ontwikkelde hij wel een diepe band, het gerucht deed al snel de ronde dat ze een homoseksuele relatie hadden. Samen bevochten ze de vooroordelen van de burgerij en trokken ze zich niets aan van de rijm- en vormschema’s van de gevestigde Parijse dichters, wat leidde tot het schrijven van prozagedichten die bevrijd waren van de oude vormen zoals rijm, metrum en logische samenhang.

In 1872 liet Verlaine zijn vrouw in de steek en trokken de twee samen weg uit Parijs. Ze belandden in Brussel en Londen. Rimbaud schreef in die tijd aan zijn bundel Illuminations. De relatie tussen de twee bohemiens was allesbehalve perfect. Verlaine had het er moeilijk mee dat hij vrouw en kind had verlaten. De ruzies laaiden op. In 1873 liet Verlaine Rimbaud in zijn eentje en zonder geld achter in Engeland. In Brussel schreef Verlaine naar zijn vrouw: als ze binnen de drie dagen niet bij hem terugkeert, zal hij zichzelf in de kop schieten. Zijn vrouw kwam niet en Verlaine vroeg Rimbaud om afscheid van hem te komen nemen (niet omwille van die kogel, maar omdat hij in Spanje wil gaan vechten).

Na de zondvloed uit de bundel Illuminations (Fragment uit Arthur Rimbaud Gedichten Een seizoen in de hel Illuminations, vertaald door Paul Claes, p. 123)

Zodra de idee van de Zondvloed bezonken was
Hield een haas tussen de klavertjes en trillende klokjes stil en
richtte door het spinrag heen een gebed tot de regenboog.
O! de edelstenen die zich verborgen – de bloemen die al kwamen kijken.
In de vuile hoofdstraat rezen de kraampjes op, en men sleepte
de schuiten naar de zee, die daarboven in treden lag als op gravures.

Het samenzijn in Brussel was geen succes. De ruzies keerden in alle hevigheid terug. Verlaine dronk zich lazarus. Hij kon het niet hebben dat Rimbaud van plan was om zonder hem naar Parijs terug te keren. Hij trok zijn revolver en schoot twee keer naar zijn vriend. Slechts een van de kogels was raak, maar heeft gelukkig slechts een vleeswonde aan de pols tot gevolg. Rimbaud, bang voor een nieuwe aanslag, gaf Verlaine aan en die werd veroordeeld tot twee jaar cel wegens homoseksuele handelingen met een minderjarige. 

En daarna…

Rimbaud keerde terug naar de Franse Ardennen. De gebeurtenissen hadden hem erg getekend. Hij schreef veel van zich af in Une Saison en Enfer. Hij had het over de verziekte moraal in Europa en de maatschappij die erop is gebaseerd, maar hij deed ook aan een diepgaand zelfonderzoek en dacht na over (bij)geloof en het gevecht tussen goed en kwaad. Hij besefte al schrijvend dat zijn theorie als ziener fout was, dat het fout was te denken dat hij boven elke moraal verheven was. “Ik sta weer op de grond en moet een taak vinden, mij wijden aan de werkelijkheid! Boer!”

Na dit besef trok Rimbaud weg uit zijn gekende wereld. Hij was nog maar 21, maar brak al volledig met de poëzie. Zijn literaire carrière heeft dus amper 6 jaar geduurd… Velen hebben geprobeerd om de reden van die plotse definitieve breuk te ontdekken, maar enkel Rimbaud zelf heeft die gekend. Zijn laatste literaire daad dateert van 1875. Toen overhandigde hij het manuscript van Illuminations (afgewerkt in 1874) aan Verlaine. Hij maakte duidelijk dat dit het definitieve einde van hun relatie én van zijn schrijverschap was. De bundel werd in 1866 zonder medeweten van Rimbaud door Verlaine gepubliceerd. Ook in de bundel van Paul Verlaine Les Poètes Maudits (1884) werd Rimbaud opgenomen tussen andere toen minder bekende dichters die niet binnen de maatschappelijke krijtlijnen kleurden, zoals Corbière en Mallarmé. De term poète maudit (verdoemde dichter) is tegenwoordig een geuzennaam van Rimbaud.

Zijn verdere leven bracht hij eerst al zwervend door, hij trok onder meer door Scandinavië, Duitsland, Cyprus, Java (Indonesië) en vestigde zich uiteindelijk in Afrika, in Somalië en Abessinië (Ethiopië), waar hij handelde in koffie, maar ook in wapens. Op een bericht van Verlaine (1866) dat hij een artikel aan zijn dichtkunst zal wijden, dat het tij gekeerd is en dat zijn werk ondertussen bewonderd wordt, reageerde Rimbaud erg afwijzend, zijn vorige leven interesseerde hem niet meer.

In 1891 keerde hij terug naar Frankrijk omdat hij een gezwel aan de knie had. Het bleek om botkanker te gaan en zijn been werd afgezet. Er dook echter nog een gezwel op in de lies. Hij beëindigde zijn leven in ijlkoortsen (die volgens zijn zus iets weg hadden van zijn teksten uit Illuminations). Hij stierf op 10 november van dat jaar. Hij was 37.

Patti Smith, wellicht zijn grootste fan

Zijn werk had een enorme invloed op schrijvers als Jack Kerouac en William S. Burroughs, en op rockartiesten als Jim Morrison, Ian Curtis, Bob Dylan, Jimi Hendrix en Janis Joplin, maar zijn grootste fan is wellicht Patti Smith. Ze bewondert hem vurig. Op het B-kantje van de eerste single van de Patti Smith Group uit 1974 staat de song Piss Factory. In dat lied beschrijft ze haar ervaringen met een parttime job aan de band in een fabriek waar buggy’s worden gemaakt. Ze drukt er haar sterke wil in uit om iets anders in haar leven te bereiken dan dat.

Haar troost in die dagen vond ze in Illuminations van Rimbaud, een boek dat ze als 16 jarige met weinig geld gekocht had – al doet ook het verhaal de ronde dat ze het zou hebben gestolen. In elk geval heeft het boek haar enorm beïnvloed, het ging zelfs zo ver dat ze dagdroomde over Rimbaud als haar liefje… Na Illuminations las ze ook Une Saison en Enfer. Naar eigen zeggen begreep ze er zeker niet alles van, maar vond ze de gedichten erg mooi.

Aan de bushalte was er een boekenstalletje waar tweedehandsboeken werden verkocht. Ik snuffelde er altijd even rond. Ik ontdekte er Genet en Burroughs, en op een dag vond ik Illuminations van Rimbaud. Het eerste wat me aantrok, was Arthurs mooie gezicht. Maar zijn woorden waren het belangrijkste: zelfs in de vertaling was ik zo ontroerd door de taal dat ik dat boek gewoon moést hebben. (Interview met Patti Smith in De Standaard Patti Smith rockt met Rimbaud 23 maart 2004)

De jonge Patti was zo vol van Rimbaud dat ze al in 1973 op een soort pelgrimstocht naar de Franse Ardennen ging, naar het geboortehuis van Rimbaud. Ze was jong, sprak geen Frans, had geen geld, had geen hotel geboekt en bovendien bleek het museum de hele maand gesloten. Iemand heeft haar toch binnengelaten en ze kon er een hele dag blijven. Ze heeft er toen een tekening van Rimbaud gemaakt. Ook zijn graf bezocht ze, in de regen. Ze had antieke kralen bij die een vriendin van haar had meegebracht uit het dorp in Ethiopië waar hij had gewoond. Ze heeft ze daar begraven zodat hij in zijn graf iets bij zich heeft van de plek waar hij zo graag naar was teruggekeerd.

De tekening kunnen we trouwens gaan bewonderen in het musée Arthur Rimbaud in Charleville-Mézières, in de buurt van zijn geboortehuis, nu La maison des ailleurs. Patti Smith is later ook meter geworden van het musée Arthur Rimbaud.

In 1991 werd ik opgebeld door de Franse minister van Cultuur, die me vroeg naar Parijs te komen voor het eeuwfeest van Rimbauds dood. Ik kon niet, maar ik wou toch iets geven, en daarom stuurde ik mijn tekening. Hij gaf ze aan het museum in Charleville. Het kleine meisje dat daar druipend van de regen op de grond haar tekening zat te maken, heeft nu dus de eer met diezelfde tekening in het museum te hangen. (Interview met Patti Smith in De Standaard Een Patti Smith in het Rimbaud-museum 23 maart 2004)

Op haar debuutplaat Horses uit 1975 liet ze al blijken fan te zijn van Rimbaud:

Life is full of pain, I’m cruisin’ through my brain / and I fill my nose with snow and go Rimbaud, / go Rimbaud, go Rimbaud, / and go Johnny go, and do the watusi, oh do the watusi.

En de plaat Radio Ethiopia uit 1976 heeft ze aan hem opgedragen. Het laatste telegram, dat hij op zijn sterfbed al ijlend aan zijn zus dicteerde, was de aanleiding voor die elpee. Rimbaud informeerde daarin bij de directeur van de (onbekende) zeelijndienst Aphinar hoeveel het zou kosten om hem weer naar Afrika te brengen en om te laten weten op welk uur hij klaar zou moet staan opdat hij, geheel verlamd, aan boord kon worden gehesen…

En dan de brieven die hij vanaf zijn sterfbed schreef! Zijn allerlaatste telegram, dat de aanzet gaf voor Radio Ethiopia, is gewoon poëzie van het zuiverste soort. Pijnlijk mooi. (Interview met Patti Smith in De Morgen Patti Smith speelt uniek concert ter ere van dichter Arthur Rimbaud, 23 maart 2004)

Ook in haar gedichten duikt Rimbaud op. Zo schrijft ze er eentje met de titel Dream of Rimbaud. De laatste strofe luidt: 

Oh arthur arthur. we are in Abyssinia Aden, making love
smoking cigarettes, we kiss, but its much more, azure,
blue pool, oil slick lake, sensations telescope, animate,
crystalline gulf, balls of colored glass exploding,
seam of berber tent splitting, openings, open as a cave,
open wider, total surrender.

Kijk en luister ook even hier:

Ben je er nog steeds niet van overtuigd dat Arthur Rimbaud Patti Smith heeft gestrikt? Er is nog meer. Wat bijvoorbeeld te denken van het feit dat ze in 2016 het huis heeft gekocht op de plek waar Rimbaud het gedicht Bateau ivre en de bundel Une Saison en Enfer schreef? Het staat in Roche, op een veertigtal kilometer van Charleville-Mézières, waar Rimbauds moeder woonde en hij dus ook geregeld verbleef. Het huis dat ze kocht, staat dan wel op die plek, maar is het originele huis van moeder Rimbaud helemaal niet meer. Dat huis werd tijdens de Eerste Wereldoorlog door de Duitsers gebruikt en bij hun vertrek gedynamiteerd. Op de fundamenten van de oude boerderij werd een nieuw huis gebouwd (dat zou na de oorlog zijn gebeurd in opdracht van een gravin die ook fan was van de dichter). Van het oorspronkelijke huis zou nog slechts één muur overblijven….

Maar daar is Patti Smith zich goed van bewust. In een interview laat ze noteren dat het niet de muren zijn die tellen, maar de grond waar hij zijn bekendste werk schreef en waarnaar hij ook terugkeerde voor hij in Marseille de dood vond.  

Ce ne sont pas les murs qui m’importent, c’est la terre. C’est la terre de sa mère, c’est là qu’il a écrit Une Saison en Enfer, c’est là qu’il a souffert avant d’aller mourir à Marseille, c’est ici qu’il rêvait à sa poésie… (Uit: https://www.nova.fr/patti-smith-rimbaud-mon-amant-secret)

Vreemd genoeg heeft Patti Smith eigenlijk jarenlang nooit muziek gemaakt bij teksten van Rimbaud. Al was ze in 2004 wel te vinden voor een eenmalig optreden Rock’n Rimbaud in Brussel naar aanleiding van de tentoonstelling Een seizoen in de hel. Maar heel recent was er het gezamenlijke project van haar en Soundwalk Collective: Mummer Love. Het album staat helemaal in het teken van Rimbaud en kwam uit op 10 november 2019, exact 128 jaar na zijn sterfdatum. 

Voor het album Mummer Love reisde het collectief in de voetsporen van Rimbaud door Afrika. Rimbaud kon zich daar goed vinden in de gedachten en levenswijze van het soefisme. Hierbinnen probeert de islamistische stroming met God te versmelten via liefde, meditatie en muziek om zo los te komen van het aardse genot en van het eigen ego. Poëzie wordt gezien als een universele taal, een taal vanuit de ziel en voor de ziel. (Uit: https://www.dansendeberen.be/2019/11/08/soundwalk-collective-patti-smith-mummer-love-zielroerende-ode-aan-rimbaud/)

Het titelnummer Mummer Love schreef Patti Smith voor Rimbaud. Het gaat over de verschillende aspecten van het mens zijn: over de zorg die een moeder biedt, de passie die bij liefde komt kijken en alles wat daar tussenin zit.

En in het nummer Eternity horen we muziek en zang van soefimuzikanten, maar ook Patti Smith die een gedicht van Rimbaud voordraagt. Een prachtige ode aan de dichter van zijn wellicht grootste fan!

En jij?

Kende je het verhaal over Arthur Rimbaud? Of zijn poëzie? Of ben je fan van Patti Smith? Wat vind je van haar adoratie voor de dichter? Ben je het met me eens dat ze wellicht zijn grootste fan is, of ken je nog anderen?

Tot een volgend lied!

Zoek je eerdere liedjes? Kijk dan in de inhoudstafels van 2018 en 2019, deel 1 en deel 2. 

Tekst: Ine
Banner: Anne Oerlemans

Bronnen:

• Arthur Rimbaud Ik is een ander, L.J. Veen Klassiek, 2006
  
• Arthur Rimbaud Gedichten Een seizoen in de hel Illuminations, vertaald door Paul Claes,Atheneum-Polak & Van Gennep, 2012
  
• Arthur Rimbaud Afrikaanse brieven, Privé-domein De Arbeiderspers, 2001
  
• https://en.wikipedia.org/wiki/Arthur_Rimbaud
  
• https://en.wikipedia.org/wiki/Patti_Smith
• https://nl.wikipedia.org/wiki/Arthur_Rimbaud
  
• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Arthur_Rimbaud_by_Carjat_-_Musée_Arthur_Rimbaud.png (afbeelding: Portrait of Arthur Rimbaud at the age of seventeen, by Étienne Carjat, c. 1872.)
• https://www.lemonde.fr/musiques/article/2017/03/23/patti-smith-s-implante-en-terre-rimbaldienne_5099303_1654986.html
  
• https://www.7sur7.be/people/patti-smith-fan-inconditionnelle-de-rimbaud~a5389ac0/?referrer=https://www.google.com/
  
• https://www.nova.fr/patti-smith-rimbaud-mon-amant-secret
  
• https://www.standaard.be/cnt/dma22032004_010
  
• https://www.demorgen.be/nieuws/patti-smith-speelt-uniek-concert-ter-ere-van-dichter-arthur-rimbaud~b6e0365c/
  
• https://www.dansendeberen.be/2019/11/08/soundwalk-collective-patti-smith-mummer-love-zielroerende-ode-aan-rimbaud/