Tekst: Hetty
Banner: Anne

Op vrijdag 31 januari werd in het OBA-theater in Amsterdam het nieuwe boek van Jan Brokken gepresenteerd: Stedevaart. In dit boek neemt Brokken de lezer mee op reis naar 22 steden aan de hand van 22 markante persoonlijkheden. Tijdens de boekpresentatie stond één van die personen centraal; Erik Satie en met hem ook de stad Parijs.

Erik Satie was een Franse componist en pianist. Satie leidde het leven van een bohemien en was maatschappelijk een buitenstaander. Hij werd gezien als een kolderieke zonderling en provocateur. Zijn oeuvre, dat vooral uit piano- en toneelwerken bestaat, raakte na zijn dood in de vergetelheid.
Brokken brengt deze vergeten markante persoon weer even tot leven in zijn verhaal Parade, het Parijs van Erik Satie.

Allereerst valt gelijk op dat Brokken een rasverteller is. Het is nauwelijks merkbaar dat hij zijn verhaal voorleest, hij vertelt het alsof het anekdotes zijn die hem toevallig te binnen schieten. Het verhaal verspringt regelmatig van zijn eigen belevenissen in Parijs, toen hij er in 2016 een aantal gastcolleges gaf aan Franse studenten Nederlands, naar het leven van Satie. Het bruggetje tussen de verhalen (hij benoemt de omgeving van Montmartre waar ze beiden hun tijd doorbrachten) zorgt ervoor dat het een natuurlijk geheel wordt.

Niet alleen verspringt het verhaal regelmatig van Satie naar Brokken zelf, maar het is ook een schitterende mengeling van literatuur, muziek en kunst. Hiermee wordt duidelijk dat de verschillende stromingen zich vaak niet beperken tot één gebied maar elkaar vinden en beïnvloeden. Vaak ontstaat er in de kunst een bepaalde stroming die vervolgens ook in de muziek en literatuur overgenomen wordt.

Parijs was de bakermat voor stromingen als het naturalisme, symbolisme, surrealisme en existentialisme. Maar zelfs het dadaïsme, dat in Zurich ontstond, werd pas echt groot toen het in Parijs geïntroduceerd werd.
Parijs, en met name Montmartre, was een omgeving waar veel kunstenaars woonden en hun atelier hadden. Ook waren er vele plekken waar ze samenkwamen om met elkaar van gedachten te wisselen. Zo kent men het atelier-complex ‘Le Bateau – Lavoir’ waar o.a. Amedeo Modigliani, Juan Gris, Kees van Dongen, Pablo Picasso, Paul Cézanne en Paul Gauguin hun kunstwerken schiepen, het was volgens Max Ernst dé plek waar moderniteit werd uitgevonden.
Een andere locatie was ‘De zetel van Hydropathes’ waar Satie achter de piano zat te improviseren en zijn zeven 'Gnossiennes' componeerde; hier kwamen ook Emile Zola, Guy de Maupassant, Aristide Bruant, Stéphane Mallarmé en Paul Verlaine vaak. De slogan hier was: ‘Passant, sois Moderne!’ (Voorbijganger wees modern!)

Modern zijn is precies waar Montmartre voor staat, of meer het experimenteren. In Montmartre mocht aanzienlijk meer dan elders. Misschien omdat de wijk nog niet echt bij de stad hoorde of pas tot ontwikkeling was gekomen. Misschien ook omdat de autoriteiten het overzichtelijk vonden om alle randfiguren in één wijk te concentreren zodat ze in de gaten gehouden konden worden.
Dit is de omgeving waarin Satie in contact komt met dichter en toneelschrijver Jean Cocteau.

Cocteau speelt met het idee voor een ballet dat schandaal zal veroorzaken, want schandaal was de hoogste waardering die je in Parijs kon krijgen. Het nieuwe ballet moest minstens evenveel stampij veroorzaken als ‘Le sacre du printemps’ eerder deed. Hij wil daarom ook weer werken met dezelfde mensen, dezelfde componist: Stravinsky, dezelfde producent: Sergej Diaghilev, hetzelfde gezelschap: Les Ballets Russes. Cocteau is op zoek naar een soort totaaltheater, een circusachtig ballet.
Concreet bestaat zijn idee uit een kermis die haar tent midden op de Parijse boulevard opslaat en waar een Chinese goochelaar, twee acrobaten en een Amerikaans meisje de aandacht van het publiek trekken door een paar van hun kunstjes te vertonen.

Stravinsky is niet enthousiast over het idee en wil niet meewerken. Op zoek naar een andere componist valt de keuze op Satie. Hoewel Cocteau aanvankelijk niets moet hebben van de sfeer van Montmartre verandert hij van mening over Satie na het horen van ‘Trois morceaux en forme de poire’ een muziekstuk waarbij alles vreemd is. Wanneer Satie het idee van Cocteau onder ogen krijgt is hij gelijk enthousiast, hij vindt het verbluffend!
Ook Picasso en Diaghilev scharen zich achter het plan van Cocteau en werken mee.
Picasso wil het decor, doek en de kostuums ontwerpen. Hij beschildert een doek van 10,5 bij 16,4 meter, Satie is onder de indruk, hij vindt de ideeën van Picasso wonderbaarlijk.
Zelf gaat Satie ertoe over om vier druk ratelende Underwood schrijfmachines aan zijn compositie toe te voegen, dit zal hem zijn reputatie als serieus componist gaan kosten, ook stelt hij voor om een ragtime toe te gaan voegen.
Voor alle deelnemers staat er veel op het spel. Voor Satie is het zijn eerste werk voor een symfonisch orkest, voor Picasso is dit het eerste decor dat hij maakt, voor Massine is het de eerste choreografie en voor Cocteau tenslotte is het zijn eerste libretto, hoewel alle teksten zullen sneuvelen en er slechts een woordeloos libretto over zal blijven.

De kritieken na de première zijn vernietigend. De muziek die Satie gecomponeerd heeft vliegt alle kanten op: van fanfare naar tekenfilm, van clownesk naar klassiek, dit gecombineerd met ragtime en ratelende schrijfmachines en revue-muziek. De kostuums zijn kubistische wonderen, het meisje in matrozenpakje beweegt als Charley Chaplin…. De parade veroorzaakt het beoogde schandaal, geschreeuw en boe-geroep, het zou een belediging voor de Franse smaak zijn en schokkend.
Waarschijnlijk lag dit meer aan het moment van de première, zo midden in een voortdurende oorlog zat men niet te wachten op dit soort rariteiten.
Alleen de dichter Guillaume Apollinaire liet zich positief uit, hij was verrukt en vond het ballet ‘sur-réaliste’, wat gelijk de introductie werd van de term surrealistisch. En drie jaar later was het surrealisme een toonaangevende stroming geworden in zowel de literatuur als de beeldende kunst.

En zo hoppen we weer van het ene naar het andere onderwerp.
Dit alles werd vervolgens weer aan Brokken zelf gelinkt doordat hij tijdens zijn rondzwervingen in 2016 door Montmartre een affiche zag hangen waarop een éénmalige uitvoering van het ballet ‘Parade’ werd aangekondigd. Een uitvoering met de muziek van Erik Satie, het originele decor en de kostuums van Picasso. Het zou plaatsvinden op 14 mei 2016 in het Théâtre du Châtelet, hetzelfde theater waar destijds ook de première van ‘Parade’ had plaatsgevonden.
Brokken is hier natuurlijk naartoe gegaan, maar ook de lezers kunnen nog ontdekken wat voor een wonderlijke voorstelling het geweest is omdat de hele uitvoering op Youtube te vinden is (link).

Dit en nog veel meer bijzondere en soms hilarische anekdotes over het leven van Erik Satie vertelde Brokken aan een volle zaal toehoorders. Zijn verhaal werd afgewisseld met muziek van Tobias Borsboom (piano) en Peter Vigh (altsaxofoon en sopraansaxofoon), zij speelden een aantal composities van Erik Satie. Zo maakten we kennis met Trois morceaux en forme de poire, muziek uit de parade en het zeer Engels aandoende Le “Piccadilly”.

Tot slot van de presentatie kreeg Jan Brokken nog de Antsiferov Prijs voor Het Beste Buitenlandse Boek over Sint-Petersburg voor zijn boek 'De gloed van Sint-Petersburg', deze werd hem overhandigd door de consul.

Deze boekpresentatie met 1 van de 22 verhalen uit Stedenvaart heeft mij nieuwsgierig gemaakt naar meer, ik heb het boek dan ook gelijk gekocht en laten signeren. Dat is het gevaar met luisteren naar Brokken…. Je wil gelijk meer van hem lezen!
Voor wie in de gelegenheid is om eens een lezing van Jan Brokken bij te wonen zou ik zeggen absoluut te gaan want het is zeer de moeite waard!