Iedere maand bespreekt We Love Lit een vergeet-me-nietje uit de literatuur, een boek dat ooit heel populair is geweest, een beetje in de vergetelheid is geraakt, maar volgens ons nu weer wat aandacht verdient. Deze maand (her)lazen Gigi en Helena Van de koele meren des doods, een klassieker van Frederik van Eeden. Van Eeden was behalve schrijver ook psychiater, arts, wereldverbeteraar en nog veel meer. Hij was één van de medeoprichters van ‘De Nieuwe Gids’, de spreekbuis van de Tachtigers, oprichter van de (mislukte) kolonie Walden en is vooral bekend geworden door de romans De kleine Johannes en Van de koele meren des doods. Dit laatste boek is verschenen in 1900. Gigi en Helena lazen een heruitgave door uitgeverij Astoria uit 2013 naar die eerste druk uit 1900.

Helena: Zelf heb ik dit boek ooit op mijn literatuurlijst van de middelbare school gehad en gelezen als Bulkboek, zo’n goedkope uitgave in de vorm van een tijdschrift, hele kleine lettertjes en gedrukt op een soort krantenpapier. Na één keer lezen al volledig stuk gelezen. Ik kon me de sfeer van de eerste keer lezen nog goed herinneren, de beschrijvingen van woningen en landschappen, het trage, het bijzondere karakter van hoofdpersoon Hedwig. Het verhaal zelf wist ik niet meer, maar ik vond het prachtig om het te herlezen, juist ook in die ouderwetse spelling en met dat archaïsche taalgebruik. Het was een aangename tijdreis. Had jij het boek ooit al eens gelezen?

Gigi: Ook ik las het boek vroeger op school voor mijn leeslijst. De versie kan ik me niet meer herinneren maar het was zeker geen bulkboek. Op de een of andere manier had dit boek indruk gemaakt maar wist ik niets meer van het verhaal. Nu ik het boek opnieuw lees, ben ik daar wel verbaasd over, want het is een schrijfstijl die direct opvalt en mij ook enorm trekt. Het archaïsch taalgebruik en oud Nederlands (een betere term is gedateerd Nederlands (aanvulling van Roosje)) vind ik heerlijk om te lezen en trekt me direct in de tijd van toen. Van Eeden weet de sfeer zo goed neer te zetten en de gemoedstoestand van Hedwig fijn te beschrijven. Wat vond jij van die beschrijving van haar gemoedstoestand?

Helena: Daar heb ik van genoten, maar dat beschrijven van de gemoedstoestand van Hedwig is precies datgene wat Van Eeden indertijd verweten werd; men vond dat hij meer als psychiater dan als schrijver en dichter aan het woord was. Bij het verschijnen van de tweede druk schrijft hij een voorwoord waarin hij zich verweert tegen de critici die zijn werk hadden opgevat als ‘de zielkundige studie van een min of meer pathologisch geval’. Achteraf kunnen we stellen dat Van Eeden met Van de koele meren des doods een nieuwe weg is ingeslagen in de literatuur, je zou hem de grondlegger van de psychologische roman kunnen noemen. Blijkbaar zijn wij veel meer aan het genre gewend inmiddels, want ik heb het boek ook als een combinatie van een naturalistische en psychologische roman gelezen. Wat ik ook erg fijn vond, was dat Van Eeden het hele levensverhaal van Hedwig vertelt en niet slechts een deel. Niet omdat ik een voorvechter ben van een gesloten einde, integendeel, maar meer omdat je op deze manier Hedwig het beste begrijpt, omdat je haar ontwikkeling kunt volgen. Zo wordt impliciet ook het vraagstuk van nature versus nurture besproken; hoe komt het dat Hedwig is zoals ze is? Is dat karakter of heeft haar opvoeding en in welk milieu ze opgroeit daarmee te maken? Prachtig hoe Van Eeden dat heeft verwerkt in dit boek. Wat sprak jou aan in het boek?

Gigi: Vanuit mijn werk in de gezondheidszorg sprak mij die beschrijving van haar stemmingen en het vraagstuk nature versus nurture enorm aan. Van Eeden was niet alleen de grondlegger van de psychologische roman, maar besprak ook toen al die discussie, die eind twintigste eeuw maar ook nu nog woedt over aanleg (inclusief erfelijkheid) en omgevingsfactoren. Dat vond ik zo mooi. Ik vroeg me ook af of hij die gemoedstoestand enkel van uit zijn professie kende of dat hij zelf vergelijkbare gevoelens had omdat ze zo gedetailleerd beschreven werden. Je kon het gevoel van Hedwig bijna proeven. Maar ook het standsverschil, het neerkijken op de burgerij, werd mooi in kaart gebracht. In De kleine Johannes komt dit ook al naar voren, maar dan als een allegorie, terwijl hij het hier heel realistisch beschrijft. De naïviteit van Hedwig vond ik opvallend. Op verschillende vlakken viel me dit op, maar voornamelijk als het over de burgerij ging; als iemand geboren is voor een dubbeltje, zal hij nooit een kwartje worden. Volgens mij zette van Eeden dit juist in de picture omdat hij zich daar aan ergerde in zijn omgeving en dacht hij er zelf anders over. Wat denk jij?

Helena: Dat vermoed ik ook. Van Eeden was een idealist, een dromer, die geprobeerd heeft om een soort nieuwe samenleving te creëren in Walden, een soort commune, die overigens geen succes heeft gehad. In het boek zie je Hedwig helemaal opbloeien wanneer ze weer op het platteland is, terwijl ze, zodra ze in de stad is, snel weer last krijgt van allerlei gevoelens van moeheid en neerslachtigheid. Het gaat goed met Hedwig wanneer ze zich nuttig maakt bij de familie van Johan, wanneer diens zusje ziek is en sterft, wanneer ze bijspringt bij het gezin Harmsen op het platteland. Wanneer de sociale lagen zich vermengen, profiteert iedereen daar blijkbaar van. Dat Hedwig zo naïef is, vond ik inderdaad ook opvallend. Het is denk ik deels te verklaren vanuit het feit dat ze al op jonge leeftijd haar moeder verliest, maar het past ook wel bij haar karakter. Haar gedachtenwereld is überhaupt al heel anders (gezien haar preoccupatie met de dood) dan die van haar leeftijdgenoten. Wat ik ook opvallend vond, was het slot van het boek. De plotwending aan het eind vond ik wel bijzonder, mooi en hoopvol, maar toch ook onverwacht. Wellicht ook een uiting van het idealisme van Van Eeden, maar je kunt erover twisten of het nog realistisch genoeg is om geloofwaardig te zijn. Wat vond jij? Tijdens het lezen moest ik trouwens ook steeds denken aan dat prachtige boek van Gustave Flaubert, Madame Bovary, omdat daarin ook verteld wordt over het gevoelsleven van een vrouw en omdat daarin ook zeer gedetailleerd aandacht besteed wordt aan wat meer medische onderwerpen. Aan welk boek deed Van de koele meren des doods jou denken?

Gigi: Wat leuk dat je Walden noemt. Vorige zomer las ik Walden van Henri David Thoreau dat de basis was voor de commune die van Eeden opgezet had. Ik las dat van Eeden in de Verenigde Staten meer succes heeft gehad met dit project. Hij was sowieso erg veelzijdig. Naast psychiater een bijzonder auteur maar ook betrokken bij deze idealistische ontwikkelingen. Je noemt die plotwending aan het eind mogelijk wat ongeloofwaardig? Ik denk dat het wel mogelijk is dat het zo kan lopen, dat iemand totaal opgaat in de visie van een persoon die erg bewonderd wordt, hoewel het misschien niet de meest waarschijnlijke ontwikkeling is. Hedwig was wel gevoelig voor dit soort personen. Ik ben ooit begonnen aan Madame Bovary maar ik heb het nog niet uitgelezen, terwijl ik het toch zeker mooi vond. Ik herken ook wel de overeenkomsten tussen beide boeken. De boeken waar ik direct aan dacht, bij het herlezen van De koele meren, zijn Eline Vere van Louis Couperus en Anna Karenina van Tolstoj. Deze verhalen hebben overeenkomsten maar ze zijn toch ook weer heel anders. Op de een of andere manier lees ik graag dit soort boeken. Ergens las ik dat Van Eeden, voor het personage Hedwig, veel geput heeft uit de levens en karakters van de vrouwen die een grote rol speelden in zijn eigen leven. Zo had hij ooit een relatie met een vrouw van hogere komaf. Sowieso heeft hij voor dit verhaal thema’s gekozen die belangrijk waren voor hem. Als ik, na het lezen van een boek, dit soort informatie lees over de auteur geeft me dat altijd een speciaal gevoel, alsof ik een inkijkje in zijn ziel krijg. Vind jij deze informatie ook belangrijk?

Helena: Ja, ik vind dat ook echt een meerwaarde hebben, je kunt een roman dan beter plaatsen en een schrijver beter begrijpen inderdaad. Een intrigerende man, lijkt me, Van Eeden en Hedwig vond ik ook een boeiend romanpersonage. Eline Vere heb ik trouwens heel lang geleden gelezen, maar qua hoofdpersoon vond ik dat in mijn herinnering ook zo’n geweldig boek om te lezen, snel maar eens herlezen. Anna Karenina heb ik een paar jaar geleden nog gelezen. Ook een aanrader! Ondanks (of misschien wel dankzij) het feit dat het eind anders was dan ik had zien aankomen, ben ik zeer positief over dit boek. De stijl, de thematiek, het taalgebruik, het verhaal zelf, ik vond alles prachtig en had de indruk steeds een tijdreis te maken zodra ik weer aan het lezen was. Vijf sterren van mij voor dit indrukwekkende vergeet-me-nietje. Als ik me niet vergis ben jij er ook enthousiast over, toch?

Gigi: Nou en of. Ik heb enorm genoten van het verhaal, het 'ploeteren' door het oud (gedateerd) Nederlands en zoals jij al noemt, het vertoeven in een andere tijd. Het prachtige taalgebruik, dat ook voor die tijd al plechtstatig was, gaf er een speciaal randje aan. De thema's die van Eeden in dit boek gestopt heeft, waaronder de invloed van religie en afkomst op de psychische gesteldheid van een vrouw, waarbij ook aandacht is voor de aanleg, vind ik enorm goed uitgewerkt. Het roept bij mij de wens op om Eline Vere ook te gaan herlezen. Dat ben ik al langer van plan maar na dit verhaal roept het boek van Couperus om herlezen te worden. Ook voor mij geldt dat ik toch geregeld verrast werd door het verloop van het verhaal en mede daarom geef ook ik dit boek vijf sterren. Echt een boek dat we niet mogen vergeten.

Zoals jullie kunnen lezen hebben wij enorm genoten van het lezen van dit boek uit 1900, een boek dat vaak op de verplichte leeslijst staat. Heb jij het boek ooit gelezen? En zo ja, als verplichte kost, of net als wij als een heerlijk boek dat mooi is qua vorm en inhoud? Ga jij juist op zoek naar dit soort boeken of vermijd je die zo veel als mogelijk is? Of misschien heb je een leuke tip om in de stijl van dit boek verder te lezen? Laat het hieronder weten!