Lezen van de Libris Literatuurprijs shortlist - De tolk van Java - Alfred Birney (door Helena)

De schrijver

Alfred Birney (1951) is geboren uit een Nederlandse moeder en een Indisch-Nederlandse vader. Hij is tot zijn dertiende jaar opgegroeid bij zijn ouders in Den Haag. Daarna heeft hij tot zijn achttiende in internaten in Voorschoten, Arnhem en Scheveningen doorgebracht. Tot zijn dertigste heeft hij een carrière als musicus gehad (gitaar). In 1987 debuteerde hij met de roman Tamara’s lunapark. Vanaf dat jaar verschijnen er van zijn hand talrijke verhalen, essays en romans. Zijn laatste roman, De tolk van Java (2016) wint de Henriette Roland Holst-prijs 2017, komt op de Fintro longlist en op de shortlist van de Libris Literatuurprijs 2017. Het boek bevat autobiografische elementen.

Het boek

Twee verhaallijnen treffen we aan in De tolk van Java. Ten eerste die van vader Arto Nolan, zoon van een Indo-Europese vader en een Chinese moeder, zelf mishandeld in zijn jeugd en ‘tolk’ in de tijd tussen de Japanse bezetting en de ‘politionele acties’. En ten tweede de verhaallijn van zoon Alan, die bij toeval de memoires van zijn vader in handen krijgt en ontdekt waarom zijn vader op zijn beurt hem en zijn broers en zussen zo mishandeld heeft, dat ze hun jeugd in internaten hebben moeten doorbrengen.

Het boek, ruim 500 bladzijden dik, zuigt de lezer vanaf de eerste bladzijde mee naar een deel van de geschiedenis van Java waar nog niet eerder op deze manier over verteld is. De lezer maakt in het begin van het boek kennis met zoon Alan, die met tegenzin het levensverhaal van zijn vader reconstrueert. Dat hij geen zorgeloze jeugd heeft gehad, is al snel duidelijk; Alan vertrouwt zijn vader totaal niet en tussen de regels door blijkt dat er in het gezin Nolan vreselijke dingen gebeurd zijn. Als lezer begrijp je de frustratie van de jonge Alan en heb je met hem te doen.

De stukken tekst van vader Arto beslaan ongeveer de helft van het boek, er wordt heen en weer geschakeld tussen de beide perspectieven. Arto is in zijn jeugd ook mishandeld. Als tolk maakte hij niet alleen vertalingen, maar voerde hij ook wrede ondervragingen uit, martelde gevangenen en deed mee aan moordpartijen. Eén en ander wordt vrij expliciet beschreven. Na de oorlog vlucht Arto min of meer naar Nederland; Java is voor hem niet veilig meer. Alan heeft echter de sympathie van de lezer, voor Arto geldt dat in veel mindere mate.

De titel van het boek is meer dan cynisch te noemen. Aanvankelijk was ik er zelf door op het verkeerde been gezet. Verwacht geen hoopvol wederopbouw-boek wanneer je De tolk van Java gaat lezen. Schrijnend is het om te lezen dat de inzet van Arto Nolan voor Indië hem tot een monster voor zijn omgeving heeft gemaakt.

In het laatste deel van het boek wendt de inmiddels 65-jarige Alan zich tot zijn tweelingbroer Phil. Samen bespreken zij de memoires van vader Arto. Tot grote irritatie van Alan ontdekt Phil daarin een nieuwe en zelfs romantische kant van hun vader. Alan weet niet zo goed hoe hij hiermee moet omgaan. Hij sluit het boek af met: ‘Ik vecht niet langer, ik hou ermee op.’

Leeservaring

Het boek is in een prettige stijl geschreven, het leest bijzonder snel weg, ondanks de dikte. De thema’s worden op een zeer originele manier uitgewerkt. De manier van vertellen, met een wisselend perspectief, vind ik een mooie vondst. De sfeer in het boek vond ik ronduit beklemmend. Persoonlijk houd ik er niet zo van als allerlei wreedheden in een boek zo expliciet beschreven worden, maar ik moet toegeven dat het wel bij de thematiek van dit boek past. Daarom vind ik de normering van dit boek voor de Libris Literatuurprijs zeer terecht.

Oorlog in Indië – met Alfred Birney en Hans Goedkoop (door Natalie)

Vanavond vertelt Alfred Birney het verhaal van zijn vader en gaat hij in gesprek met Hans Goedkoop. Hij is bekend als presentator van Andere Tijden en recent van de documentaire Goede Hoop. Hans Goedkoop vertelt over zijn grootvader Kolonel D.R.A. van Langen. Paul van Gaag leidt het gesprek (VPRO – O.V.T.). Uitgangspunt zijn twee boeken De Tolk van Java van Alfred en De Laatste Man (een herinnering) van Hans. Ook gaat het over de overeenkomsten en verschillen tussen de vader van Birney en de opa van Goedkoop.

“Eén ding spijt van gehad”

Een filmpje van het polygoon journaal uit 1950 over de opheffing van het KNIL (Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger), is de inleiding over het verhaal van grootvader Van Langen. Aan de hand van dit korte filmpje verteld Hans Goedkoop over zijn familiegeschiedenis en de rol die Van Langen had in de nadagen van Nederlands-Indië.

Hans Goedkoop was niet zo bekend met het verhaal van zijn opa Van Langen. Toen hij bezig was met opnames voor Andere Tijden attendeerde een collega hem op beelden uit het oude bioscoopjournaal. Het was een grote verassing dat hij die beelden ontdekte.

Opa was “Een leuke man die lachte als een volkswagen die niet wil starten”. Een hikkend hees lachje. De verhalen die opa af en toe vertelde over Indië waren een soort “kampvuur” verhalen. Maar het gebeurde weleens dat de stemming omsloeg, hij zwijgzaam werd en dan zei dat hij van in ding spijt heeft gehad. “Dat zijn wapen niet was afgegaan in de buurt van Soekarno”.

“Niet met sprookjes opgevoed”

Zo weinig dat van Langen vertelde, zo veel vertelde de vader van Alfred Birney over zijn tijd in Indië. Geen polygoonbeelden ter intro, in plaats daarvan leest Alfred de eerste bladzijde voor uit De tolk van java. De eerste bladzijde is in feite de eerste zin van het boek. Een lange zin die eindigt bij: “maar het ergst van alles vond hij dat tijdens de eerste Politionele Actie de hals van zijn gitaar brak”. Ook worden er foto’s getoond van de vader. Geen onaardige man om te zien. Het is niet voor te stellen dat hij tot zulke gewelddadigheden in staat was.

Alfred is niet met sprookjes opgevoed maar met verhalen over geweld, steek- en moordpartijen. Tijdens het eten maar vooral voor het slapen gaan. De vader noemde zichzelf marinier maar Albert kwam er pas later achter (zelfs tijdens het schrijven van het boek) dat het anders zat. Zijn vader was een ESD’er (Employées Speciale Diensten), bij de speciale eenheid: de mariniersbrigade, die los staat van de mariniers.

Wat deed deze brigade? De mariniersbrigade moest in korte tijd de oosthoek zuiveren van Indonesische revolutionairen (de 1ste politionele actie). Bij het aan land gaan van Java ronselde de brigade jongens van het land (molukkers, madoerezen, javanen enz.) Het enige wat die jongens moesten doen was verschillende talen spreken. Omdat zijn vader 12 talen sprak, heeft hij zich op een gegeven moment gemeld bij de mariniersbrigade en is hij als tolk in dienst genomen. Alfred dacht altijd dat hij tolkte tijdens de verhoren en dat hij netjes meetypte, een “bureau-baantje”. In werkelijkheid was hij niet alleen tolk maar had hij ook carte blanche bij het verhoren van gevangen. De ESD’er liepen voor de mariniers “groene baretten uit”, zijn vader was een manusje van alles. Hij moest vechten, tolken, hij moest van alles.

De tolk van Java gaat over Alfreds poging zijn vader te begrijpen, maar ook een poging een antwoord te geven op de vraag “Hoe is het om in een (guerrilla) oorlog te zitten?” (een vraag van Hans Goedkoop).

Het onderzoek

Dan volgt er een interessante discussie over het vervolgonderzoek naar het geweldsgebruik tijdens de dekolonisatieoorlog in Nederlands-Indië. Alfred Birney vindt het onderzoek niet noodzakelijk. Alles is tenslotte terug te vinden in de archieven hier in Nederland. Hans Goedkoop is positiever over het onderzoek. Tijdens de discussie blijkt  journaliste Lizzy van Leeuwen (Groene Amsterdammer) in de zaal te zitten. In de Groene Amsterdammer van 19 oktober 2016 heeft zij een mooi artikel geschreven over het koloniale verleden. Als afsluiting van haar artikel schrijft zij over het boek De tolk van Java (ik citeer) “Een magistrale roman over het geweld van het kolonialisme, de dekolonisatieoorlog, de repatriëring en de verstrekkende gevolgen van dit alles voor latere generaties van betrokkenen. De voorsprong die individuele ervaring en zeggingskracht en vooral noodzaak met dit boek hebben genomen in het postkoloniale debat wordt, vermoed ik, niet meer ingehaald door de geschiedwetenschap”.

Ten slotte

Het was voor mij een boeiende avond om bij aanwezig te zijn. Lastiger vond ik het om de discussie goed te verwoorden . De verhalen van Hans Goedkoop en Alfred Birney zijn erg interessant. De kern van het verhaal duiden is een uitdaging, want dat zou voor mij betekenen bijna alles letterlijk te noteren. Feit blijft dat wat er in Indië heeft afgespeeld na de tweede wereldoorlog, de gemoederen bezig blijft houden. Of de waarheid ooit boven water komt?

Tot slot - geschiedenis in een notendop

2de Wereldoorlog

Januari 1942 – augustus 1945 Japanse bezetting

Bersiapperiode

Augustus 1945 – maart 1946 Soekarno en Hatta roepen de republiek Indonesië uit. Tot september werd de macht op veel plaatsen door “Pemoeda’s” (Indonesische radicale strijdgroepen) overgenomen. Escalatie geweld in oktober 1945. Eind december wisten de Britse troepen op delen van Java de rust te herstellen. Het bleef in andere gebieden nog lang onrustig tot maart 1946.

Politionele acties

Indonesische onafhankelijkheidsoorlog of politionele acties, er vonden twee politionele acties plaats : in 1947 en 1948-1949.

De onafhankelijkheid

Uiteindelijk werd op 27 december 1949 onder druk van de VS, de onafhankelijkheid door Nederland erkent.

Verder lezen

De brandende kampongs van generaal Spoor – Rémy Limpach

Het laatste grote gevecht in Indië – France C. Hazekamp

Soldaat in Indonesië, 1945-1950 – Gert Oostindie

Op klompen door de dessa – Hylke Speerstra