Keuzestress

Misschien is dat wel het woord van het jaar of van deze eeuw. Misschien ook wel van deze week! Het moeten kiezen, We hebben te veel, we krijgen te veel en we weten niet wat we moeten kiezen. Vandaag (6 december) mogen we bijvoorbeeld kiezen uit de eerste set gratis ebooks van de adventskalender. Dat blijkt voor sommigen zelfs een te moeilijke opgave te zijn, voor anderen een heerlijke keuze uit een fantastisch rijtje boeken. Hoe voel jij je als je met een dikke boekenbon in de boekwinkel staat en er wordt gezegd: kies maar? Terwijl je misschien nog stapels ongelezen romans in de kast hebt liggen. Lastig hè. Of heb jij je verlanglijstje altijd klaar liggen? Dat helpt vast.
Wacht we doen het anders. Zou jij zo kunnen zeggen wie je de beste schrijver van de hele wereld vindt? Moelijk kiezen, toch? Kies dan de beste schrijver van het Nederlands taalgebied? Dat blijft misschien nog lastig. Als we het nu eens beperken tot de twintigste eeuw, wordt het dan eenvoudiger? Toch kan het nog best pittig zijn als je echt zou moeten kiezen! 

Tekst: Gigi en de uitbaters van het Literatuurcafé, (met dank aan Evy) 
Banner: Hetty

Dip na de Diva
Deze vraag kwam bij ons op, toen het ging over het lezen van een werk van een van De grote drie, Harry Mulisch, Gerard Reve en Willem Frederik Hermans, de drie belangrijkste naoorlogse Nederlandse schrijvers van de vorige eeuw. De Nederlandstalige auteurs die geroemd worden vanwege hun schrijfkunst, hun oeuvre en misschien ook wel hun eigenwijsheid. Nu nog prijken hun boeken op de leeslijsten van menig scholier. Natuurlijk waren er in die tijd andere bijzondere schrijvers, toch blijven deze namen altijd overeind als het over grote auteurs gaat, wat wij daar ook van vinden. Wij vermoeden dat vele lezers van literatuur onder de loep wel eens een boek van een van deze drie schrijvers gelezen hebben.
Stel dat je zou moeten kiezen tussen een van deze drie auteurs. Misschien heb je een uitgesproken voorkeur? Het probleem is dat ik (Gigi) dus echt niet zou kunnen kiezen tussen Hermans of Mulisch. Ik bewonder beide auteurs enorm. Als ik dan moet kiezen over wie ik een zou willen schrijven wordt echt lastig. Keuzestress dus. Als dan de keuze eenmaal op Hermans is gevallen, omdat we net een boek van hem lezen, dan komt de volgende prangende vraag bovendrijven: welk werk van Hermans vond je het beste? Daarvoor gaan we eerst eens kijken wat er gebeurde bij onze kennismaking met deze auteur. Denk eens na wat er gebeurt er als je net een van de meesterwerken van deze auteurs achter de kiezen hebt? De beroemde dip na de diva!

Willem Frederik Hermans
Hij kwam al ter sprake toen enkele uitbaters van het Literatuurcafé het plan opvatten om een later werk van W.F. Hermans op te pakken en samen te gaan lezen. Zo kom je al snel op de vraag wat je ooit eerder las van deze auteur. Wat lees je na de bekende werken zoals De Donkere kamer van Damokles, de roman die zorgde voor de nationale doorbraak van Hermans. Deze roman staat in de top 25 van Gigi en werd in 2019 daarom door Ine gelezen in onze rubriek Literatuur onder de Loep leest eelkaars favorieten.
Er is waarschijnlijk geen andere Nederlandstalige roman waar zoveel over geschreven en nagedacht is dan over Osewoudt en zijn belevenissen. Willem Otterspeer schreef er zelfs een prachtig boek over, wat ik met veel enthousiasme heb gelezen. Hoewel ook Au pair de analytici behoorlijk bezig gehouden heeft.

Ine beschrijft: Op het eerste zicht is het een spannend verhaal dat zich afspeelt tijdens WOII. Maar in dit boek gebeurt zo veel onwaarschijnlijks dat de lezer maar beter de logica even loslaat en meevaart op de vele wendingen in het verhaal. Super hoe deze grote schrijver de lezer kan opzadelen met onzekerheid en twijfels. Er zit heel veel in dit boek. Het verhaalt over identiteit: over wie iemand is of wenst te zijn. Over grote vertwijfeling. Over hoe je in een val kunt lopen of er iemand anders in wilt laten lopen. Over al dan niet geloofd worden. Over het geheugen. Over tegenstellingen. Over uitzichtloosheid. Kortom, een boek waarbij nagedacht kan worden. Een aanrader. 

Zoals je ziet is ook Ine enthousiast over dit verhaal, dat geregeld door scholieren omarmd wordt als spannende oorlogsroman, maar voor liefhebbers een diepere gelaagdheid biedt. 

Nooit meer slapen
Of neem nu de fantastische roman Nooit meer slapen uit 1966, het boek dat niet voor niets in de top 25 van Harriët staat. De donkere kamer wordt al betiteld als een meesterwerk, Nooit meer slapen wordt gezien als het beste werk van Hermans. Volgens literatuurhistoricus Hugo Brems verwerkelijkte Hermans met dit werk 'ten volle zijn ideaal van een klassieke roman. Er is eenheid van handeling, alle gebeurtenissen zijn doelgericht en ondersteunen het pessimistische thema (bron: Brems 2006). Als je deze roman gelezen hebt zou je bang kunnen worden van zijn andere romans. Misschien gaan die tegenvallen, minder plezier opleveren, niet opgewassen zijn tegen de schoonheid van dit prachtige en ingenieuze verhaal? Laat ons een luisteren naar de belevenissen van een liefhebber.

Harriët pent neer: Na de laatste bladzijde te hebben gelezen heb ik een tijd lang voor mij uit gekeken. Zo kunnen schrijven over de desolaatheid van de natuur, de worsteling van de mens en het leven…. Zo wil ik er nog wel een paar, maar dan wel zonder muggen. Tegelijkertijd realiserend dat een ander boek van Hermans, ook zonder muggen, een grote kans op een teleurstelling zou kunnen worden.

Net als De donkere kamer van Damokles (Hermans was absoluut niet blij met die film) is ook Nooit meer slapen verfilmd. Meestal vinden we het boek beter dan de film. Hoe is dat met deze film? We vragen het Ine.

Ik zag een half jaar geleden de film. En al beviel die wel, ik weet haast zeker dat het boek dat ik lang gelezen las vele keren meer inhoud had. Dat staat nu dus ook weer opnieuw op mijn wil-ik-lezenlijst. 

Hermans behoort niet zomaar tot De grote drie. Hij schreef veel grote werken, werken die blijven hangen, werken waarvan de titel direct bellen doet rinkelen. Denk maar eens aan Tranen der Acacia's. Hetty las onlangs dit boek samen met Jan Haas. Dit is een van Hermans eerdere werken dat, hoe kan het ook anders, ook goed ontvangen werd. Hetty en Jan vertelden er veel over in dit artikel, maar voor hier even een compilatie:

Zowel Jan als ik (Hetty dus) vonden het best een pittig boek om te lezen, niet echt eentje voor even tussendoor. Het is een boek waar je je aandacht bij moet houden, een boek dat zeker een flinke dosis concentratie vraagt! Het is een roman die typerend is voor Hermans en bevat wederom vele dieper lagen.
Er zitten mooie elementen in verwerkt die het de moeite van het lezen waard maken. Het is wel een boek dat meerdere keren gelezen zou moeten worden om er steeds weer een beetje meer van te begrijpen en steeds wat meer van de diepere lagen bloot te leggen.

Uit de reactie van Jan en Hetty bemerk je dat de boeken van Hermans mooi zijn maar dat de gelaagdheid soms ook een struikelblok kunnen betekenen. Ik herinner me de problemen die ikzelf had als puber toen ik boeken van Hermans probeerde te doorgronden. Ook mijn angst voor enkele ingewikkelde werken van hem, boeken die ik wijselijk in de kast laat staan. Tea is niet zo snel bang te krijgen. Zij las een aantal romans van Hermans en las onder andere Onder Professoren die bij mij in de kast staat stof te happen. Natuurlijk willen wij hier ook nog iets zeggen over deze sleutelroman die Hermans schreef. Dat laat ik wijselijk aan Tea over.

Tea vertelt: Jaren (30?) geleden las ik dit boek en mijn herinneringen roepen beelden op van Groningen, humor, venijn en een herkenbaar tijdsbeeld. Na Au pair besloot ik ook Onder professoren te herlezen om te kijken of het thema en de stijl nog zouden aanspreken. Nou ja, om maar met de deur in huis te vallen: Hermans  heeft me vermaakt met zijn lotgevallen over Rufus Dingelam, zijn vrouw Gré en zijn collega’s op de universiteit. Wanneer Dingelam de Nobelprijs voor een uitvinding van 20 jaar geleden toegekend wordt komt de ware aard van zijn vrouw naar boven. In plaats van trots reageert ze teleurgesteld op het tegenvallende bedrag dat gepaard gaat met de prijs. Het boek schijnt een afrekening te zijn op de manier waarop Hermans zich behandeld voelde op de Groningse universiteit en ook in de Tweede kamer, waar zelfs vragen gesteld werden over de manier waarop hij zijn onderwijstaken uitvoert. Het boek is behoorlijk sappig voor het wie het Groningse universiteitenwereldje kent, kende, want het schijnt dat de karakters nogal herkenbaar gebaseerd zijn op bestaande personen en dat zet natuurlijk kwaad bloed. Deze combinatie, de satire en humor waarmee Hermans het verhaal schreef, maakt het tot een zeer vermakelijke roman en ook heel anders dan zijn andere werk.

Zelf waagde ik me direct na de eerste topper van Hermans, na De donkere kamer van Damokles, aan Het behouden huis. Deze novelle is rauw en heftig en bevat een gelaagdheid die ik er niet direct uithaalde. Ik koos het verkeerde moment denk ik. Het verhaal, de schrijfstijl en het Hermans gevoel vond ik opnieuw mooi maar...

Gigi over Het behouden huis: ik las dit enige tijd geleden. Ik was toen nog geheel in de ban van De donkere kamer van Damokles. Het behouden huis, een novelle, vond ik te dun. Ik kon er niet goed in komen, ik kreeg er onvoldoende grip op. Ondanks dat ik na het lezen van de secundaire literatuur de diepgang beter kon bevatten en waarderen kon dit verhaal voor mij niet op tegen DDKVD, die roman die ik zo bewonderde. Pas toen ik later Nooit meer slapen las kreeg ik weer dat heerlijke Hermans gevoel. Daarna heb ik lange tijd geen roman meer van hem durven oppakken, bang voor opnieuw een tegenvallende ervaring. Zo stond ook Au pair al lang in de kast en werd het lezen van dit werk lange tijd uitgesteld. Gelukkig voelde het snel vertrouwd toen ik er eenmaal aan begon. Herkenning in schrijfstijl, in thematiek in het onderliggende gevoel van de onkenbaarheid van de werkelijkheid maar toch weer een totaal ander verhaal.

O nee toch, wat lees ik nu?
Dat kan de grote vraag zijn na het lezen van de grote romans van een van De Grote Drie (en natuurlijk ook van een boek van een andere favoriete auteur).
Drie Literatuurcafé-kroegtijgers namen de proef op de som, begonnen aan een buddyread en kozen voor Au pair uit 1989. 

Tijdens het lezen van deze roman, het laatste boek van de hand van Hermans, leek het verhaal in eerste instantie een stuk toegankelijker dan zijn eerdere werken. Alsof het eenvoudiger was van opzet, minder lagen, minder details om over na te denken. Een van ons bedacht dat het misschien wel een boek was om te adviseren om mee te starten als je Hermans boeken wilde gaan ontdekken. Totdat we iets verder gevorderd waren en langzaam toch wel de kneepjes van de auteur naar voren kwamen. Zeker toen de secundaire literatuur erbij gehaald werd en bleek dat dit boek misschien nog wel ingewikkelder was dan eerdere werken. Op dat moment bleek de toegankelijkheid eerder toe te schrijven aan het feit dat we eerder werk lazen van deze auteur. Bij nader inzien zaten alle “Hermaniaanse” ingewikkeldheden er in, misschien nog wel meer dan we in de smiezen hadden tijdens het lezen. 
Een roman waarin de auteur dit keer zelfs een cameo lijkt te hebben en niet één, maar zelfs twee keer ten tonele verschijnt. Weer lijkt veel meer met elkaar samen te hangen, verbonden te zijn, ook daar waar je het niet verwacht.
Kenners bleken zich stuk te bijten op deze roman. Telkens verschenen nieuwe theorieën over de achterliggende ideeën van Hermans. Ik verwijs hiervoor even naar DBNL voor de liefhebbers. Men had hier en daar zelfs het idee dat dat hij zich niet aan zijn eigen opgestelde eisen en criteria over literatuur hield. De eenheid in de romans, het belangrijke criterium waar een roman aan moet voldoen volgens Hermans, kon men niet helemaal terugvinden. Maar zoals Hermans schrijft over de onkenbaarheid van de werkelijkheid zullen we dit nooit weten want Hermans sprak zich hierover niet uit. Ook de werkelijkheid van zijn romans zijn onkenbaar en zeker niet altijd te ontrafelen.
Ondanks dat Au pair niet zal verschijnen in de Top 25 van Gigi, Hetty en Tea (er zijn zoveel mooie (Hermans)boeken) was het een heel fijn boek om te lezen na de meesterwerken die Hermans verder nog schreef. Het is dus zeker mogelijk om te genieten na een meesterwerk van een meesterschrijver. Het levert ons wel een nieuwe rubriek op voor het Literatuurcafé. Binnenkort mogen jullie daar iets nieuws verwachten.

De grote vraag
Eigenlijk hebben we twee grote vragen voor jullie lezers.

Allereerst welk boek van Hermans is bij jou favoriet? Of heb je misschien een top 3?

De tweede vraag ligt voor de hand. Welke van deze drie auteurs is jouw favoriet?

• Kies jij voor de ‘arrogante’ Mulisch met zijn bijzondere romancompositie, zijn mythen en symbolen en licht magisch-realistische, metafysische componenten? Ine leest binnenkort De ontdekking van hemel en hoopt op een parel. Misschien schrijft zij binnenkort wel een artikel over Mulisch?
• Kies je voor Hermans met de onkenbaarheid van de werkelijkheid?
• Of ga je toch voor Reve met zijn zeer beroemde De avonden en religieuze motieven? Dan lees je vast mee vanaf 22 december! Kijk bij het Literatuurcafé.

Jullie snappen wel dat wij nog veel meer keuzes hebben voor de rubriek Wie van de drie? voor de komende maanden, want ook wij kunnen veel meer auteurs bedenken dan deze Grote drie. Er zijn meer bijzondere schrijvers die wij de komende periode in het zonnetje willen zetten. Wat te denken van De grote drie Vrouwen, De grote drie Vlamingen, De grote drie van deze eeuw en nog veel meer. Jullie hebben dus iets om naar uit te kijken.