Leesclubverslag van Het vloekhout door Johan de Boose

Tot verwondering van velen, niet in de laatste plaats die van de auteur zelf, behaalde Het vloekhout van Johan de Boose (1962) de shortlist van de Libris Literatuur Prijs (LLP) 2019. Maar ook voor de minst verwachte van alle nominaties kwam er natuurlijk een leesclub op Hebban. Dat werd een bijzonder actieve leesclub met een bedrijvig leescafé en een zeer geanimeerde discussie. Daaruit bleek dat er heel wat meer achter dit boek zat dan de meesten op het eerste gezicht hadden gedacht. Toch bleef één vraag wel opspelen, namelijk wat voor een boek is Het vloekhout nu eigenlijk, want een doorsnee roman is het zeker niet. Uiteindelijk bewees de leesclub op dit punt zijn meerwaarde en liet het boek zich in ieder geval kennen als een uitermate geschikt leesclubboek.

De deelnemers

De leesclub mocht uiteindelijk 21 lezers verwelkomen die meededen met een door de organisatie verstrekte epub en 3 lezers met een eigen papieren boek. Iedereen zou de leesclub afsluiten met een recensie. De deelnemers waren: Marina, Annet, Tea, Roosje de Vries, Ann Busquart, Veravb, Mbogerd (Renneke), Marieke Scheers, Saskia I, Leendert W. van der Sluijs/Blaise Tolky, Joke Zwier, Anja Brummer, Hennie, Hetty, Marvin O., Charlotte Veltman, Antoinette Schram, Miranda, Els Hoogendoorn, JannekeSchoorlemmer, Saar Thaets, Eline R., Stellina en coördinator Anne-Claire Verham.

De auteur

Johan de Boose is een Vlaamse auteur. Dat hij dé grote verrassing was op de shortlist van de LLP, bleek onder meer uit het feit dat nog niemand in de leesclub al eerder van hem had gehoord, ook de acht Vlaamse deelnemers niet. Uit nader onderzoek bleek echter dat hij al een enorme staat van dienst heeft. Hij maakte radio-, tv- en theaterprogramma’s, was acteur en schreef toneelstukken, dichtbundels, romans en non-fictie.

Afgezien daarvan werd hij al eerder genomineerd voor verschillende prijzen en won hij er ook een paar, waaronder in 2008 de Henriëtte Roland Holst-prijs. Daarnaast spreekt hij Russisch en Pools en is hij gepromoveerd tot doctor in de Slavistiek. Anja, die zelf van Poolse origine is, las inmiddels ook iets van De Boose in het Pools, wat hij inderdaad goed blijkt te beheersen.

Het verhaal

Het verhaal wordt in de ik-vorm verteld door een stuk hout. Dat heeft de auteur zo gedaan omdat zijn boek tweeduizend jaar cultuurgeschiedenis omvat en hij een hoofdpersoon nodig had die zo’n lange tijd kon bestaan. Het hout komt als zodanig op een aantal verschillende plekken terecht en levert aldus commentaar op de mensheid en dan voornamelijk op het geloof en de onderlinge verhouding van religies (m.n. het christendom) tot oorlog, kunst en wetenschap.

Het verhaal begint als het hout nog een olijfboom is en als zodanig getuige is van de verkrachting van de piepjonge Maryam, die daardoor later haar zoon Jesjoea baart. De boom ziet vervolgens Jesjoea’s leven zich ontwikkelen, maar op een wat andere manier dan dat verhaal zich normaal gesproken ontwikkeld. Als Jesjoea tenslotte ter dood wordt veroordeeld wordt de boom omgehakt en tot kruis gemaakt. Van dit kruis komt ten slotte een ‘dikke spaander’ en als zodanig begint het vloekhout (zoals hout van Jezus kruis wel eens wordt genoemd) van zijn omzwervingen rond de wereld.

Al komt hij eerst nog een millennium lang in het Belgische veen te liggen. Als hij daar door de monnik Bogomil in de middeleeuwen uit wordt getrokken, maakt deze hem tot een bijzonder Russisch icoon. Een icoon waarop de beeltenis staat van Maryam/Maria met haar ogen gesloten. En dat is bijzonder want iconen horen mensen aan te kijken. Volgens de mare zal Maryam haar ogen alleen openen voor diegenen die echt geloven. En dat gegeven zal nog heel wat teweeg brengen.

De discussie

De discussie bestond uit negen vragen. In de loop ervan bleek dat Leendert, die erg grondig te werk ging met het interpreteren van het boek, erg veel wist te verduidelijken over de inhoud en ook veel referenties naar andere literatuur wist aan te dragen. Niettemin lieten ook andere deelnemers zich niet onbetuigd, zodat er niet alleen veel reacties op de discussievragen kwamen, maar ook opvallend veel lange en weloverwogen reacties. Zoveel dat een eindverslag daar eigenlijk geen recht aan kan doen.

Wat ook opviel aan de discussie is dat bij bijna iedere vraag de antwoorden van uiteenlopende aard waren en er ten aanzien van verschillende onderwerpen gemakkelijk zeven of acht verschillende meningen boven tafel kwamen en soms ook had eigenlijk niemand exact dezelfde mening dan een ander. Opnieuw bewijs dat Het vloekhout zich uitstekend laat lenen voor discussie.

En toch, toch kunnen op basis van de leesclub antwoorden worden geformuleerd op die ene vraag: Wat is Het vloekhout voor een boek?

Welnu, Het vloekhout is:

• Een stilistisch hoogwaardige roman

Dat Johan de Boose al een ervaren auteur is, werd door de gehele leesclub onderkend en zijn stijl werd alom geroemd. Gewezen werd er op zijn mooie lange zinnen en Miranda wees op zijn veelvuldige gebruik van tegenstellingen zoals die tussen licht en donker. Vergeleken werd De Boose met grootheden als Kafka, Kierkegaard, Kundera, Willem Jan Otten en Arthur van Schendel. Het woord ‘beeldend’ viel vaak.

Toch waren er ook bedenkingen. Zo had een aantal deelnemers even moeten wennen aan de heel eigen schrijfstijl van De Boose. Al stonden daar ook lezers tegenover die meteen door het boek waren gegrepen of juist het eerste gedeelte van het boek het beste vonden. Verder gaven deelnemers vaak aan het gevoel te hebben het boek te snel te hebben gelezen en daardoor dingen te hebben gemist of niet meteen goed begrepen. Mede daardoor staat het boek bij velen op de nominatie om te worden herlezen.

Tenslotte kwam het boek, dat in weinig woorden veel verteld en op tal van punten vernuftig in elkaar steekt, op Roosje, Saar en enkele anderen over als té geconstrueerd en bedacht en daarmee als onnatuurlijk. Zozeer zelfs dat hun door het hele boek heen is blijven storen.

• Een zelfstandig te lezen verhaal

Tot veler verrassing bleek Het vloekhout het derde deel te zijn van een trilogie. De eerste twee delen, Gaius en Jevgeni, had echter niemand gelezen. Na enige onrust hierover werd duidelijk dat er inderdaad sprake was van een trilogie, maar dat de auteur in overleg met de uitgeverij had besloten dit deel als zelfstandig te lezen roman te schrijven. Als zodanig bleek het inderdaad probleemloos te lezen en geen enkele deelnemer meldde belangwekkende informatie te missen.

Toch stelde Tea dat ze de ander twee delen liever eerst had gelezen. Sommige andere deelnemers waren daar nu niet meer in geïnteresseerd, omdat het hun mosterd na de maaltijd leek. Dat gold niet voor Leendert, die nog voor het einde van de leesclub in beide boeken zou beginnen en daar geen spijt van had.

• Een reis door de tijd

Het boek begint even voor het begin van onze jaartelling en eindigt ergens rond 2016. Onderweg doet het vloekhout verschillende tijden en plaatsen aan, maar slaat het ook heel wat over. Regelmatig begeven we ons naar het bij de auteur zo goed bekende Rusland. Onderweg komen we zowel fictieve personen tegen als mensen die echt hebben geleefd en heeft het hout af een toe interessante gesprekjes met andere voorwerpen. Hennie typeerde het niet onterecht als een roadmovie door de tijd.

Maar hoe hebben de deelnemers deze historische roadmovie precies bekeken? Anja geeft een mooie omschrijving van haar leeservaring:

Ik vond het een mooie en boeiende reis door de tijd. Bij meeste fragmenten ging wel een lichtje branden, maar ik heb her en der wel wat dingen opgezocht. Normaal gesproken doe ik het niet, maar hier vond ik het nodig. Ik werd door de reis een beetje duizelig, het ging soms heel snel. De Boose maakte mooie beschrijvingen, waardoor ik gevoel had om het echt mee te maken. Heel beeldig, maar juist daardoor had ik iets meer details af en toe nodig. De balans tussen gedetailleerd vertellen en maar even iets benoemen was kwijt, maar dat vind ik juist geniaal. Zo zat ik echt in het verhaal, het boek leefde mee en dwong me om doorspitten en eigen invulling zoeken.

Opvallend genoeg geeft deze reactie de mening van veel deelnemers weer, behalve dat de waardering daarvoor niet altijd hetzelfde is. Zo was niet iedereen blij met het vele opzoekwerk dat nodig zou zijn om alles te kunnen volgen en werd er veel gemopperd over het gebrek aan achtergronden en het te kort verblijven op sommige plaatsen. Marina liet wat dat betreft in haar recensie een hartenkreet horen:

… beste meneer De Boose, beste Johan, echt, geloof die schrijversmythes niet. Geen less is more, maar gooi gerust wat extra woordenbrij , en bladvulsel, waarom niet, tussen je geconcentreerde, uitgepuurde zinnen en maak van je hoofdstukjes echte verhalen.                                                                                                                                

• Een verhaal in 12 ( of eigenlijk 13) afzonderlijke delen

Het boek bestaat uit een proloog en 12 hoofdstukken, die onderling nogal afwijken. Ieder hoofdstuk speelt zich in een andere tijd af, op een andere plaats en met andere eigenaars voor het hout. Daarnaast kan de vorm van de hoofdstukken ook sterk verschillen. Zo heeft de proloog het gezichtspunt van de auteur, vindt er in hoofdstuk 5 als enige epische verdichting plaats, is hoofdstuk 7 een parabel en blijkt hoofdstuk 11 een compleet ander gezichtspunt te hebben.

De reacties op deze variatie waren zeer wisselend. Sommigen vond het juist leuk dat alle hoofdstukken zo verschillend waren, opdat er steeds weer iets nieuws te ontdekken viel. Anderen vonden het maar verwarrend of rommelig. Veel deelnemers vonden het grotendeels leuk, maar hadden het liever zonder de sterk afwijkende hoofdstukken 7 en 11 gesteld. Een aantal lezers besloot het boek per hoofdstuk te gaan lezen omdat ze het zo beter konden verhapstukken. In navolging daarvan wilden sommigen dat ze dat ook hadden gedaan. Renneke stelde de tijdlijn wat kwijt te zijn geraakt doordat ze in eerste instantie te snel had gelezen.

De proloog

In de proloog lezen we hoe de auteur in 2008 in Rusland daadwerkelijk een icoon zag waarop Maria staat afgebeeld met haar ogen dicht. Dat is echter niet zonder meer duidelijk, waardoor de proloog aanvankelijk verwarring oproept, niet in de laatste plaats omdat de icoon uit het verhaal de aarde zal verlaten zonder terug te keren. In een radio-interview dat nog vaker verheldering zou brengen, laat De Boose echter weten dat de werkelijk bestaande icoon uit de proloog de inspiratie vormde voor die uit het verhaal. Ondanks de onduidelijkheden gaven Marieke en enkele anderen aan dat de proloog hun wel had geboeid en dit nog lang door was blijven spelen bij het lezen.

Twaalf hoofdstukken

Het is vast niet voor niks zo bedacht Marvin dat dit boek twaalf hoofdstukken heeft, want tenslotte had Jezus ook twaalf apostelen. Heeft het daar iets mee te maken? De auteur zelf lijkt alleen een mysterieuze glimlach te tonen en Maryam houdt haar ogen gesloten.

Met zoveel uiteenlopende hoofdstukken is het verleidelijk na te gaan welke er beter zijn bevallen dan andere. Het goede nieuws voor de auteur is dan dat er best veel verschillende hoofdstukken zijn genoemd als favoriet, terwijl er maar twee hoofdstukken negatief opvielen. En dat waren hoofdstuk7 (de parabel) en hoofdstuk 11, dat in het hoofd duikt van hedendaagse terrorist Abdelsalam. Hoofdstuk 11 werd met een grote meerderheid van 15 stemmen tot minst favoriete hoofdstuk gekozen, wat vraagt om een nadere toelichting verderop in dit verslag.

Gelukkig vonden veel lezers hoofdstuk 12 (dat voortvloeide uit hoofdstuk 10) wel mooi en werd het boek dus toch met de nodige instemming afgesloten. Vooral sciencefictionfan Eline was erg te spreken over de hoofdstukken 10 en 12 die zich in de ruimte afspelen:

Ik was zeer gelukkig geweest met te lezen hoe het verhaal voor het hout eindigde zonder tussendoor dat elfde hoofdstuk te moeten lezen.

Dat neemt niet weg dat de populairste hoofdstukken zich in de eerste helft van het boek bevinden, met het eerste en derde hoofdstuk als uitschieters. Dat geeft aan dat de auteur de aandacht bij een gedeelte van zijn lezers niet goed vast wist te houden, al ging hij uitstekend van start. Ann:

Ik las de eerste hoofdstukken heel graag en kon het vloekhout als personage toen nog appreciëren. Hoe verder het boek vorderde, hoe meer ik ervan vervreemdde.  

Hoofdstuk 11

Het controversiële hoofdstuk 11 hield de gemoederen in de leesclub flink bezig. Hier verlaten we het vloekhout als verteller en komen we terecht in het hoofd van terrorist in wording Abdelsalam. Hij dreigt betrokken te raken bij de aanslagen in Brussel in maart 2016 en door het hoofdstuk heen zien we hem verder radicaliseren. De toon die daarbij wordt aangeslagen is zo volstrekt anders dan die van de rest van het boek dat het de meeste deelnemers rauw op hun dak valt. Termen als ‘past niet’, ‘stijlbreuk’, ‘uit het verhaal getrokken’, ‘irritant’ ‘vreselijk’ en zelfs ‘misselijkmakend’ worden genoemd.

Toch waren er ook deelnemers die dit hoofdstuk juist zagen als indringend en cruciaal in het boek, ook omdat het helemaal niet zo slecht afloopt en de terrorist een omslag meemaakt. Toch was het zelfs bij de Vlaamse lezers, allen diep geraakt door de aanslagen, heel verschillend binnengekomen. Zo had Vera zich mateloos gestoord aan dit hoofdstuk en vond ze het meeliften op de actualiteit, terwijl Stellina, zelf uit Brussel, er juist door was geraakt en dan met name door de omslag op het einde.  

Uiteindelijk wist Leendert in een prachtige, maar voor dit verslag te lange uitleg het hoofdstuk nader te duiden en toonde hij referenties tussen de tekst en de koran, waardoor het begrip voor dit hoofdstuk wel groeide.

• Een roman met een bijzondere hoofdpersoon

De vraag in welke mate het de auteur is gelukt om de lezer in een stuk hout als verteller en hoofdpersoon te doen geloven is uiteraard één van de belangrijkste vragen die rondom dit boek in een leesclub kan worden gesteld. Door de hele discussie heen kwamen ook hierop veel verschillende reacties.

Er waren mensen voor wie het vloekhout te zielloos bleef zodat ze er geen echt personage in konden zien en mensen die wel een personage in het hout zagen zolang het nog een boom en kruis was, maar die niet meer konden aanhaken nadat het een kleiner stuk was geworden. Sommige deelnemers vonden dat het vloekhout teveel menselijke eigenschappen had om geloofwaardig te zijn of ze zagen hem wel als verteller en beschouwer, maar niet echt als hoofdpersoon.

Voor weer anderen wisselde dat door het boek heen. Tea gaf aan dat dit voor haar direct verbonden was met de verschillende metamorfosen die het vloekhout meemaakt: in sommige vormen was hij meer personage dan in andere. Charlotte beschouwde hem als een soort huis, een verteller die je meeneemt aan de hand met hout als leidende draad.

Andere deelnemers hadden er minder of geen problemen mee en vonden het een originele hoofdpersoon. Zij zagen ook voordelen aan het feit dat het hout steeds andere vormen en functies had en er werd geopperd dat het hout de auteur veel kansen gaf om kritiek te uiten op zaken zonder dat het al te persoonlijk werd. Miranda:

Het vloekhout is in dit boek een buitenstaander die het gedrag van de mensen die het in de loop van de geschiedenis ontmoet kritisch beschouwt. En dan met name het gedrag dat te maken heeft met het christelijke geloof.

Voor een gedeelte van de leesclubleden was het icoon, nadat dit erop was geschilderd belangrijker dan het hout voor de rest was het eerder omgekeerd.

Ook op de vraag of het vloekhout een ontwikkeling als personage doormaakt kwamen verschillende antwoorden van er is geen duidelijke ontwikkeling alleen op het laatst een beetje naar er is wel een ontwikkeling maar ik begrijp deze niet tot er is wel een ontwikkeling zij het een geleidelijke. De conclusie kan daarmee zijn dat het vloekhout een controversieel personage is waarvan de waardering erg persoonlijk is. Antoinette heeft daar een interessante reden voor gevonden:

… hij heeft waarschijnlijk alleen maar dat wat wij mensen/lezers hem toedichten.

• Net geen schelmenroman

Het was Johan de Boose zelf die op verschillende plekken aangaf zijn boek te hebben bedoeld als traditionele schelmenroman in de traditie van Don Quichote. Maar dat roept natuurlijk de vraag op of de auteur hier ook in is geslaagd is of toch niet helemaal. Tenslotte is de hoofdpersoon een stuk hout, dus hoe ‘schelms’ kan dat zijn? Om dat te bepalen werd Het vloekhout door de deelnemers getoetst aan de definitie van een schelmenroman op Wikipedia en vergeleken met een lijst van recentelijk uitgebrachte schelmenromans die coördinator Anne-Claire had samengesteld. 

Opnieuw waren de meningen verdeeld. Marvin gaf een overtuigend pleidooi om het boek wél te zien als schelmenroman en vond de auteur erg goed geslaagd in zijn opzet. Uiteindelijk bleken echter 17 deelnemers het boek toch niet goed te kunnen zien als schelmenroman, omdat het hout nu eenmaal noodgedwongen een passieve rol heeft in alles dat er gebeurd en dat paste niet bij hun beeld van een schelm.

Dat neem niet weg dat de meeste tegenstemmers erkennen dat het boek een aantal kwaliteiten van de schelmenroman wel degelijk bezit, zoals het episodische karakter, de humor, de maatschappijkritiek en een ondeugende insteek. Daarmee wordt Het vloekhout niet toegevoegd aan de lijst met hedendaagse schelmenromans, maar mag het wel tellen als ‘geïnspireerd op’.

Maar als het geen schelmenroman is, wat is het dan wel? Leendert opperde dat het boek ook als historische ideeënroman kan tellen en krijgt daarvoor enige bijval.

• Een boek met inhoud

Wat Het vloekhout ook is, het is geen boek dat je zou typeren als oppervlakkig. Het is duidelijk dat de auteur er veel in heeft gestopt en het de lezer aan het denken zet, zelfs al was het soms moeilijk om uit de korte, zo gecondenseerde tekst te halen wat de auteur had bedoeld. Uiteindelijk bleek iedereen wel iets in het boek te hebben gelezen wat hun had aangesproken, waar ze over moesten nadenken, wat ze een goede boodschap vonden, een treffend symbool of een mooie metafoor.

Zo waren Hetty (decorateur) en Janneke (cultuurstudent) enthousiast over de kunst in boek, met name over de scènes rondom de bewerking van de icoon en de spiegeling van dit middeleeuwse icoon aan het abstracte schilderij Zwart vierkant van Kasimir Malevitsj. Roosje wees erop dat mensen graag iets vastpakken en de icoon in dat kader een tastbaar symbool voor hun geloof is, voor het heilige.

Anne-Claire las een aanklacht tegen fundamentalisme in het boek en Annet  haalde er de volgende boodschap uit: dat de mens het geloof bedacht heeft en dat het gebruikt wordt om macht te verwerven (meestal met oorlog en geweld). En ontdekte

Els ontdekte iets dat niemand anders opviel:

Dan transformeert het hout naar schietschijf en wordt doorboord voelt pijn......Terwijl een soldaat het stof wegblaast en zijn vinger in mijn wonden legt.... Maakt het hout hier hetzelfde mee als Jesjoea ? Zo kwam het tenminste op mij over.

Saar vond een mooie metafoor voor discriminatie:

.. . wanneer de icoon op het Vaticaans concilie wordt weggestuurd. De bisschop die hem er niet bij wil hebben, kijkt niet naar wat het icoon is. Hij houdt geen rekening met de symboliek, de betekenis, de waarde van de icoon. Dat maakt allemaal niet uit. Wat voor hem wel uitmaakt, is zijn afkomst. Het is namelijk geschilderd door een Russische monnik. En die zijn ketters. Het is iets wat ons al gedurende de hele mensheid achtervolgt: ons oordeel over dingen op basis van iets wat er eigenlijk niet zou mogen toe doen. Zo beoordelen we migranten ook: slecht, want ze komen niet van hier. Of: ik ken iemand en die was zo, dus omdat jij iets gemeen hebt met die persoon ben jij ook zo. Oordelen die ons ervan weerhouden de werkelijke waarde van mensen en dingen te zien. Oordelen die ons dom en blind houden.

En Saskia tenslotte legt een mooie connectie tussen leesclub en boek:

Een kritische kijk is nodig. En dat komt toch mooi tot uiting in dit boek. Niet alles is naar waarheid vertelt, alles is voor interpretatie vatbaar (dat merk je dan in een leesdiscussie :) ), zowel in dit boek als in de geschiedenis van het geloof. Mooie parabel eigenlijk...

Eindoordeel

Het werd dus een levendige en zeer uitgebreide discussie over een boek dat niet iedereen in dezelfde mate kon bekoren maar dat na de leesclub wel door iedereen beter begrepen werd dan ervoor. Men was het er dan ook over eens dat Het vloekhout echt een boek is om samen met een groep mensen uit te pluizen. En dat zal Johan de Boose waarschijnlijk wel bevallen, want het is geen auteur die graag hapklare brokken serveert.

De waardering voor het boek kwam uit op 2 x 5 sterren, 7 x 4 sterren, 5 x 3,5 sterren en 10 x 3 sterren. Dat geeft afgerond op een tiende een gemiddelde eindbeoordeling van 3,6 sterren.

Het laatste woord is echter aan Joke, die in haar omschrijving van het vloekhout eigenlijk een mooie korte samenvatting van het hele verhaal gaf:

Het vloekhout wilde graag zijn lot ontstijgen, maar toen hij eenmaal omgehakt was, verlangde hij weer om met zijn verminkte voeten in de woestijn te staan. Hij wilde koste wat kost weg. Hij wilde niet op één plek leven en door zijn vele metamorfoses is dat gelukt. Van olijfboom tot hakhout. Van hakhout tot spaander, waardoor hij meegenomen is. Hij is gebruikt als stut, talisman en gemaakt tot icoon. Waarop hij aanbeden werd en later weer verguist. Als icoon werd hij kostbare handelswaar die hem uiteindelijk het 'leven' redde. Hij werd als brief gebruikt, als mascotte en zijn laatste metamorfose de vallende ster. Hij wordt vrijer en ziet om hem heen de invloed van het geloof, geweld,de angst van de kerk voor de wetenschap. Zijn leven is gevuld met afscheid nemen, maar hij voelt zich steeds herboren bij elke nieuwe ontmoeting. Eigenlijk is hij voor het eerst vrij, als hij in de ruimte zweeft en niemand meer toebehoord, gewoon niets meer is.

Eindverslag geschreven door:

Anne-Claire Verham