Als liefhebber van de muziek van Dmitri Sjostakovitsj verzamel ik niet alleen CD's met zijn werk, maar ook boeken over deze componist en over Sovjet muziek in het algemeen. Vaak gaat het om biografieën, maar onlangs vond ik een roman over Sjostakovitsj en de dirigent Eliasberg die zich afspeelt tijdens de belegering van Leningrad door de Duitsers. Het is The Conductor van Sarah Quigley, Zo'n roman is weer eens wat anders dan een biografie. Je vult er meteen vier categorieën van de challenge 2018 mee: het is een historische roman (#24), het speelt zich af in de oorlog (#29), muziek speelt een rol (#39) en het gaat om een bestaand historisch figuur (#47).

Door: Onno

Het verhaal speelt zich af in de periode van de lente in 1941 tot en met de zomer van 1942. In die periode van de Tweede Wereldoorlog vielen de Duitsers Rusland binnen en belegerden ze Leningrad. Sjostakovitsj had zijn zesde symfonie afgerond en dirigent Mravinsky was met het Leningrad Philharmonisch Orkest zijn vijfde symfonie aan het repeteren. De kritische componist en de dirigent waarderen elkaar. Sjostakovitsj vergeet wel eens aanwijzingen in zijn partituur te zetten. Wanneer Sjostakovitsj bij de repetitie tegen Mravinsky zegt dat hij iets niet goed laat uitvoeren, reageert Mravinsky: de componist is vergeten het teken pianissimo bij de noten te plaatsen.

Wanneer Sjostakovitsj met zijn vriend, de violist Nikolayev, een wedstrijd van zijn favoriete voetbalelftal wil gaan kijken, komt een andere vriend, de artistiek leider van het Leningrad Philharmonisch Orkest, Ivan Sollertinsky, hen vertellen dat de Duitsers Rusland hebben aangevallen. In de zomer van 1941 worden kinderen en ouderen geëvacueerd. Ook prominenten, waaronder Mravinsky en zijn orkest, vertrekken uit de stad. Het kwalitatief mindere Radio Orkest met als dirigent Karl Eliasberg blijft in Leningrad, net als Sjostakovitsj die weigert te vertrekken. Sjostakovitsj meldt zich aan voor het leger, maar wordt afgewezen. Hij ziet dat zijn student Fleishman naar het front gaat. Deze laatste geeft Sjostakovitsj zijn nog niet voltooide partituur voor de opera Rothschild's Violin, die hij op diens suggestie aan het componeren was. Sjostakovitsj gaat als vrijwilliger bij de brandweer werken en waakt 's nachts over het dak van het conservatorium. Overdag componeert hij. Zijn notenpapier raakt echter op; hij kan het nergens meer krijgen.

‘Yes, God knows what they’ve been using score paper for. That numbskull Prokofiev probably took a stash to the Caucasus for scribbling his crap on. And Khachaturian took the rest to the Urals. It might as well be used as toilet paper.’

De Duitsers bombarderen Leningrad. Eliasberg spreekt met Sjostakovitsj, waarbij deze laatste informeert naar de kwaliteit van de blazerssectie van het Radio Orkest, aangezien hij voor uitvoeringen nu op dit orkest is aangewezen. Eliasberg antwoordt:

‘They’re talented enough. Though I’m dissatisfied with my lead oboist and hope to replace him before the year’s out. But with the war …’ He trailed away. ‘Everything is uncertain now.’

‘I see.’ Shostakovich sounded disappointed. ‘The oboe is most important. What about the rest?’

‘The rest I’m reasonably content with.’ He was floundering.

Eliasberg blijkt nog wel notenpapier te hebben, zodat Sjostakovitsj zijn componeerwerk aan zijn zevende symfonie kan voortzetten. Sjostakovitsj speelt hem op piano een stukje uit het eerste deel van de symfonie voor. Wanneer Sjostakovitsj drie van de vier delen gereed heeft, wordt hij opgebeld door het partijbureau. Hij, zijn vrouw Nina en hun kinderen Galina en Maxim zullen de volgende dag per vliegtuig naar Moskou overgevlogen worden.

De mensen in Leningrad lijden onder het voedselgebrek. Vanwege de Duitse bombardementen moeten ze vaak de schuilkelder in. Eliasberg krijgt van het partijbureau opdracht om zijn orkest nieuw leven in te blazen om met uitvoeringen het moreel van de bevolking op te krikken. Sjostakovitsj is inmiddels doorgereisd naar Kuibyshev en heeft daar zijn zevende symfone voltooid. Het partijbureau in Moskou vindt dat de symfonie in Leningrad uitgevoerd moet worden en laat de partituur naar Leningrad overvliegen. Daar moet Eliasberg met zijn Radio Orkest de uitvoering verzorgen. Eliasberg is blij dat de kritische Sjostakovitsj niet meer in Leningrad vertoeft.

Elias spoke matter-of-factly, but ever since he’d learned of his appointed task he’d been lying awake at night rigid with terror and desire. Never before had he been offered such a chance — and never before had so much been at stake. For a moment he was almost glad that Shostakovich had been forced to leave the city. The thought of the composer sitting in on rehearsals, listening intently to Elias’s interpretation of his Seventh Symphony, made his stomach lurch.

‘At least Dmitri will be a happy man,’ said Nikolai. ‘It’s only right that the Leningrad symphony should be played in Leningrad. If not for the siege, of course, it would have been premiered here by—’

‘By Mravinsky.’ Elias gave a small smile, trying to suppress the old jealousy. ‘By Mravinsky, and the esteemed Philharmonic.’

Eliasberg heeft echter een probleem, want 25 orkestleden zijn al dood. Van 15 is bekend dat ze nog in leven zijn. Er wordt een beroep op het leger gedaan om te zien of daar personen zijn die een instrument bespelen. De meesten zijn ondervoed en in slechte lichamelijke conditie. Begin augustus 1942 moet de 70 minuten durende zevende symfonie worden uitgevoerd. Gaat dit lukken?

Het boek verhaalt gebeurtenissen in romanvorm. Drie personen staan daarbij centraal: de componist Dmitri Sjostakovitsj, de dirigent Karl Eliasberg en de violist Nikolai Nikolayev. Sarah Quigley heeft haar verhaal vooral gebaseerd op een aantal biografieën over Sjostakovitsj, maar gaat met dit materiaal losjes om. Ze creëert nieuwe situaties, bijvoorbeeld door het opvoeren van een fictieve hoofdpersoon in de vorm van de violist Nikolai Nikolayev. Met hem zou Sjostakovitsj naar een voetbalwedstrijd zijn gegaan. Juist is dat Sjostakovitsj inderdaad op zaterdag kaartjes kocht voor de wedstrijd op zondag 22 juni 1941 in het Dynamo Stadion, de dag dat de Duitsers Rusland aanvielen. Veel van dit soort 'details' zijn in werkelijkheid anders. Zo zou volgens het boek Sjostakovitsj Karl Eliasberg het eerste deel van zijn zevende symfonie op piano hebben voorgespeeld; in werkelijkheid was het niet Eliasberg maar Ivan Sollertinsky.

Het boek bevat nog een aantal verhaallijnen die de donkere sfeer in die periode tot uiting brengen. Een ervan gaat over een vriend van Sjostakovitsj, de fictieve musicus Nikolai. Als eerste violist van het Radio Orkest vormt hij de verbinding tussen de componist en de dirigent. Zijn zorg voor de veiligheid van zijn dochter zit vol emotie. Een andere verhaallijn gaat over een ballerina bij het Kirov Theater, Nina Bronnikova, die jaren later met Eliasberg zou trouwen. Door een reeks fictieve personages te introduceren, zoals de moeder van Eliasberg en enkele leden van het Radio Orkest, weet de schrijfster weer te geven hoe de inwoners van Leningrad in gruwelijke omstandigheden leefden. Door de bombardementen werden veel mensen gedood, de stad lag in puin en er was bijna geen eten, waardoor mensen genoodzaakt waren om honden, katten en ratten te eten om in leven te blijven.

Het verhaal gaat uitgebreid in op de componist: het beschrijft zijn gezinsleven, zijn kennissenkring en het bevat flashbacks over de jeugd van Sjostakovitsj. De auteur rept echter niet over de toespraak van Sjostakovitsj die hij op 20 september 1941 voor de radio hield. In The 900 Days: the Siege of Leningrad van Harrison E. Salisbury staat dit wel uitgebreid vermeld:

“Just an hour ago,” he said, “I completed the score of the second part of my new large symphonic work.”

If he completed the third and fourth parts, he said, he would entitle it his Seventh Symphony. He had been working on the composition since July.

“Notwithstanding war conditions, notwithstanding the dangers threatening Leningrad,” he said, “I have been able to work quickly and to finish the first two parts of my symphony.

“Why do I tell you about this? I tell you this so that those Leningraders who are now listening to me shall know that the life of our city is going on normally. All of us now carry our military burdens.”

Leningrad, he said, was his native city. Here was his home and here his heart.

“Soviet musicians, my many and dear colleagues, my friends,” he said. “Remember that our art is threatened with great danger. We will defend our music. We will work with honesty and self-sacrifice that no one may destroy it.”

Then Shostakovich returned to his apartment on Skorokhod Ulitsa on the Petrograd side, there to continue his work and to serve his duty with the fire service, protecting the apartment house against bombs. The day was an exceptionally clear one and the air had a special quality. Those who heard Shostakovich talk said each word rang like the note of a great piano.

Zodra Sjostakovitsj de stad ontvlucht, verschuift de focus naar de dirigent Karl Eliasberg. Hij is een man die ongemakkelijk en niet zelfverzekerd is. De roman is getiteld The Conductor; de lezer zou eerder verwacht hebben dat de titel The Composer and the Conductor zou zijn.

Wie meer wil lezen over de componist Dmitri Sjostakovitsj:

• Laurel E Fay: Shostakovich, a Life
• Ian MacDonald: The New Shostakovich
• Elizabeth Wilson: Shostakovich: A Life Remembered
• Krzysztof Meyer: Sjostakovitsj: zijn leven, zijn werk, zijn tijd

Lees jij weleens boeken over de muziek waar je graag naar luistert? Zo ja, welke boeken?