Dörte Hansen schreef deze debuutroman in 2015, die werd verkozen tot favoriet boek van de Duitse onafhankelijke boekhandels. Het boek werd een groot succes in Duitsland, en is in verscheidene talen vertaald, waaronder het Nederlands. De titel komt van de regio Het oude land – Altes Land, een vruchtbare plattelandsstreek die zich uitstrekt langs de Elbe, ten zuidoosten van Hamburg waar nog Platduits gesproken wordt (zoals in meerdere regio’s in het noorden en het oosten van Duitsland, en zelfs in een meer zuidelijke regio). Het is daar waar Het oude land zich afspeelt.

Vera woont al heel haar leven in een oude boerenhoeve in een klein dorp en als dochter van een vluchtelinge uit Oost-Pruisen, (het huidige Polen), op de vlucht voor het Russische leger, heeft ze zich ondanks al die jaren er nooit thuis gevoeld. Op een dag staat haar nichtje Anne (de dochter van haar stiefzus, uit een derde huwelijk van Vera’s moeder) met haar zoontje Leon aan de deur. Zij is nu zelf gevlucht omdat ze van haar ex-vriend weg wil, hij heeft haar namelijk bedrogen. Ze zoekt samen met Leon een toevlucht bij de oude tante, omdat zij zich herinnerde dat ze het vluchten gemeenschappelijk hebben. Het boek bevat hun verhaal, hoe ze geworden zijn wie ze zijn, van waar ze komen, en wat het betekent om ontheemd te zijn.

Karin Marcellina las het boek in de Nederlandse versie, en ik in de Duitse versie. Enkele zinnen hadden we gemeenschappelijk, namelijk de Plat- (of Neder-)duitse zinnen, die ook de vertaalster, Lucienne Pruijs bijna niet vertaald heeft. Het Platduits heeft dan ook veel van het Nederlands weg, en veel moeite moeten we als Nederlandstaligen eigenlijk niet doen om die te begrijpen.

De belangrijkste Platduitse zin uit dit boek: “Dit Huus is mien un doch nich mien, de no mi kummt, nennt ’t ook noch sien!” Laten we dit toch even in het Nederlands vertalen om geen misverstanden te creëren: “Dit huis is het mijne, en toch ook het mijne niet, want wie na mij komt, noemt het ook nog het zijne.” Het zal niet toevallig zijn dat dit over een oude boerenhoeve gezegd wordt die er al een paar eeuwen staat. Vera gebruikt het huis in feite als had ze het in bruikleen.
‘Moin’ is ook een woordje dat regelmatig voorkomt, en als je dat in de originele versie ziet, of aan de originele taal denkt, is de betekenis van (Goede) morgen toch ook niet veraf. Ik geloof zelfs dat dit in enkele Vlaamse dialecten ongeveer net hetzelfde zal zijn.

Nadat ik zelf over het boek had nagedacht, en ook van Karin Marcellina een bespreking had gekregen, werd Altes Land ook in mijn leesclub Duitse literatuur besproken. De meerderheid van de deelnemers was het eens met de mening die ik me ervoor al had gevormd: Wat een prachtig boek!

Onze motivatie om dit boek te lezen?

Karin Marcellina: Na het lezen van een interview met  Dörte Hansen in de NRC van 19 juli jl. waarin vermeld staat dat zij groot succes heeft met romans waarin het verdwijnen van het  plattelandsleven centraal staan, was mijn interesse in haar boeken gewekt. Ze is een leeftijdsgenoot  (zij 1964/ik 1962) en net als ik is ze van een boerendorp naar de stad vertrokken en weer terug. Zij is in het dorp gebleven en daar houdt de vergelijking op want ik ben toch weer terug naar de stad gegaan omdat ik niet meer kon wennen aan het leven in een dorp. Ik herken mij in de opmerking van Dörte: “Ik kom nergens echt aan. Dat is het lot van deze generatie”.  Het vertrouwde landschap van je jeugd blijft zo in je herinnering maar als je er terugkomt, is het toch niet meer hetzelfde. In de stad leef je je leven maar is er altijd een hunkering naar dat landschap van je jeugd.

Nathalie: Natuurlijk stond het op het lijstje van de te lezen boeken voor mijn leesclub, maar voordien las ik als recensieboek al Middaguur, de tweede roman van Dörte Hansen, en dat vond ik echt fantastisch goed. Dus was ik zeker ook benieuwd naar dit boek, waarvan de flaptekst me ook direct aansprak. Mijn verwachtingen zijn zeker uitgekomen en ik was verheugd over dit wederom sterke boek, hoewel ik Middaguur nog net wat beter blijf vinden. Ook deed Het oude land me zeker denken aan een ander Duitse bestseller, namelijk aan het prachtige Ons soort mensen (Unterleuten) van Juli Zeh, waarin ook de tegenstelling tussen de stad en het platteland, en de achteruitgang van het platteland worden besproken.

Welke thema’s komen er voor in dit boek?

- Het vluchtelingenthema:

Nathalie: Vera vlucht met haar moeder Hildegard uit het door oorlog verscheurde Oost-Pruisen. Ze worden opgevangen door Ida, de vorige eigenaresse van de hoeve doch niet van harte. Hildegard eist in feite meer op dan ze echt aangeboden krijgt. Hildegard zal eerst trouwen met Karl, de zoon van Ida die uit de oorlog terugkomt en er psychisch volledig door getekend is. Maar Hildegard is een harde tante en verlangt meer van het leven, ze verlaat haar man en de hoeve waar ze eveneens haar dochter achter laat die ze altijd al koud behandeld heeft. Eerst zal Karl voor Vera zorgen, en later als hij meer en meer de greep op het gewone leven verliest, zij voor hem. Ze zijn heel sterk met elkaar verbonden. Daarnaast is er Anne, de dochter van Marlene, de stiefzus van Vera, die samen met haar zoontje vlucht uit een hippe wijk van Hamburg, nadat haar vriend haar achter haar rug bedrogen heeft.

- De ontheemding:

Nathalie: Hildegard was ontheemd toen ze haar eigen thuis en gemeenschap moest verlaten. Vera liet het huis waarin ze woont nooit echt het hare worden en bewaakt het al wakend ’s nachts. Anne voelde zich thuis noch in Hamburg noch op het platteland.

Karin Marcellina: Hildegard moet alles achter zich laten nadat ze samen met Vera moet vluchten voor de Russische Leger. Ze komt aan in een streek waar ze de taal niet spreekt en de gebruiken niet kent. Jaren later komen Anne (Vera’s nicht) en haar zoontje Leon aan op de oude boerderij van Vera. Gevlucht uit Hamburg nadat Anne er achter komt dat haar man haar bedrogen heeft. Ze heeft zich nooit thuis gevoeld in de stad, aan het platteland moet ze ook wennen. Waar hoort ze thuis?

- De tegenstelling tussen stad en platteland, en tegelijkertijd de romantisering van het laatste:

Nathalie: De verschillen tussen de stad en het platteland worden uitvergroot, en liggen wel erg onder de loep. De hippe wijk waarin Anne eerst woont, is echt wel erg cliché maar ook grappig uitvergroot. De kinderen worden er bv rotverwend, en iedereen loopt er met voedselallergieën rond, en wil er biologisch en veganistisch eten (als cliché bedoeld hier). Hoe Hansen dit verwoordt, is op zich echt wel grappig en brengt een glimlach op je gezicht. 

Karin Marcellina: Sommige mensen zien in het platteland een mogelijkheid om hun idealistische dromen te verwezenlijken. Zelf voedsel produceren, een rustiger ecologisch verantwoord leven te gaan leiden. Voorzien van informatie vanuit maandbladen en boeken die laten zien hoe makkelijk het is om terug te keren naar een gemoedelijkere leefstijl trekken deze mensen naar het platteland, verbouwen een boerderij, gaan aan de slag met alle tips uit de maandbladen en boeken en dan blijkt het toch niet zo makkelijk te zijn. De groenten willen niet groeien, de kippen worden opgegeten door vossen. Aansluiting krijgen bij de mensen in het dorp is niet makkelijk wegens cultuurverschillen.  

- Teloorgang van het platteland: 

Karin Marcellina: Het Alte Land is een streek die al generaties lang door dezelfde families bewoond wordt en waar bepaalde tradities en waarden hoog worden gehouden. Na het eind van de Tweede Wereldoorlog komen deze tradities en waarden onder druk te staan. Er is haast geen opvolging meer op de boerderijen, boerenzoons zijn gedood of komen lichamelijk of psychisch beschadigd terug uit de oorlog. De nieuwkomers uit het oosten van Duitsland worden niet geaccepteerd en als gevolg daarvan trekken velen van hen dan ook verder na de oorlog. Door verregaande mechanisatie verandert het boerenbedrijf drastisch in de jaren na de Tweede Wereldoorlog. Er zijn minder arbeidskrachten nodig en oude landbouwtechnieken worden overbodig. Vele jonge mensen van het platteland gaan studeren in de stad en hebben geen behoefte om terug te keren. 

- Getroebleerde familieverhoudingen:  

Karin Marcellina: In het hele boek is er sprake van problematische verhoudingen binnen families. Hildegard die Vera achterlaat bij Karl. Ida wier zoon Karl na zijn terugkomst uit Russische gevangenschap psychisch zo beschadigd is, dat ze hem niet meer herkend. Marlene, de andere dochter van Hildegard die nooit veel liefde van haar moeder ontvangen heeft en Anne, die zich niet gezien voelt door haar moeder Marlene.

Nathalie: Niet alleen Vera kreeg van Hildegard een koude, liefdeloze jeugd. Ook voor Marlene was dit tot op bepaalde hoogte het geval, en zij gaf dit via haar moeilijke relatie met haar dochter Anne dan weer aan die laatste door.

De schrijfstijl

Karin Marcellina: De schrijfstijl van dit boek is mij zeker bevallen. Het verhaal wordt vanuit de derde persoon verteld en wisselt per hoofdstuk af van tijdsperiode en personage. Af en toe wordt er gebruik gemaakt van woorden en zinnen in het Platduits zoals bijvoorbeeld “Dit Huus is mien un doch nich mien, de no mi kummt, nennt ’t ook noch sien!”

Dörte Hansen heeft een wat zakelijke stijl van schrijven die ze afwisselt met droge humor.

Nathalie: Er zitten prachtige beelden en metaforen in het boek. Misschien viel dit mij meer op omdat ik de originele versie las. Dus ik vond het helemaal niet zo zakelijk beschreven om eerlijk te zijn.

De metafoor van het huis met al zijn geluiden is bijvoorbeeld door heel het boek aangehouden. De eerste zin van het boek luidt als volgt:

“In manchen Nächten, wenn der Sturm von Westen kam, stöhnte das Haus wie ein Schiff, das in schwerer See hin-und hergeworfen wurde. Kreischend verbissen sich die Böen in den alten Mauern.”: “In vele nachten, als de storm van het westen kwam, steunde het huis als een schip, dat in zware zee heen- en weer geworpen werd. Krijsend beten de windvlagen zich vast in de oude muren.” 

En ietsje verder: “Das Haus stöhnte, aber es würde nicht sinken.” “Het huis steunde, maar het wilde niet zinken.”

De laatste zin op het einde van het boek klinkt symbolisch als volgt: “Das Haus stand still.” oftewel “Het huis stond stil”. Waarom laat ik hier even in het midden om nog wat mysterie levend te houden.

Het huis krijgt een heel eigen karakter en is een personage doorheen heel het boek. Ook het huis als schip met meerdere maritieme termen komt opnieuw terug hier en daar.

Zeker in het afzetten van de stad versus het platteland en de wat clichématige personages die uit de stad komen, en zich op het platteland vestigen, klinkt ook humor door van de schrijfster.

Een goed observator met een scherpe pen is Hansen ook als ze een heel precies beeld van het mechanisme van nationalisme schetst. Hilde Keteleer, voorzitster van onze leesclub, en zelf schrijfster en vertaalster uit het Duits, duidde ons hier nog op, voor het geval we dit nog niet zelf opgemerkt hadden:

“Vielleicht bekam man es vererbt, wenn man hineingeboren wurde in eine dieser Marschfamilien, wenn man Teil einer Fachwerks war von Anfang an. Man kannte seinen Platz und seinen Rang in dieser Landschaft, es ging immer nach dem Alter: Erst kam der Fluss, dann kam das Land, dann kamen Backsteine und Eichenbalken und dann die Menschen mit den alten Namen, denen das Land gehörte und die alten Häuser.
Alles was dann noch kam, die Ausgebombten, Weggejagten, Großstadtmüden, die Landlosen und Heimatsucher waren nur Flugsand und angespühlter Schaum. Fahrendes Volk, das auf den Wegen bleiben musste. “

“Misschien erfde men deze houding wel, als men in een van deze moerasfamilies geboren werd, als men een deel van een vakwerk werd van het begin af. Men kende zijn plaats en zijn rangorde in dit landschap, het ging altijd volgens de leeftijd: eerst kwam de rivier, dan kwam het land, dan de bakstenen en de eiken balken en dan de mensen met de oude namen, die tot het land behoorden en dan de oude huizen.
Alles wat daarna nog kwam, de uitgebombardeerden, de weggejaagden, grootstadvermoeiden, de daklozen en de heimatzoekers, waren slechts drijfzand en aangespoeld schuim. Rijdend volk, dat onderweg moest blijven.”

Het boek ademt volledig de dorpssfeer uit van op het platteland, de boeren die er hun nering hebben, en als het niet al de geur is, dan toch zeker wel de aanwezigheid van het hout in de verschillende boerenhoeves, van de fruitbomen die massaal in deze regio voorkomen.  Daarnaast viel de isolatie van Vera me erg op, net zoals bij Anne hoewel zij mede door Leon toch meer deel gaat uitmaken van het dorp. Geweldig geschreven, zeer relevante thema’s!

De vertalingen in dit artikel zijn voor alle duidelijkheid van mijn eigen hand omdat ik de Nederlandse versie niet bij de hand had. :-)

Noot voor de geïnteresseerden: Op de website van het Nederlands Letterenfonds vind je een uitleg van Lucienne Pruijs over enkele moeilijkheden bij het vertalen van dit boek, dit bevat enkele wetenswaardigheden die de moeite waard zijn om ook te lezen, zeker als je dit boek al hebt gelezen.