Dit boek uit 1985 van de Canadese Margaret Atwood maakt nu stijl opgang vanwege de succesvolle serie van Bruce Miller die in 2017 maar liefst 8 Emmy’s wegkaapte. Is het boek een stevig fundament voor deze serie? Tijd om dit even uit te vinden…  Roosje en ik namen deze dystopische roman nader onder de loep. Zij las de Nederlandse versie, en ik las na lange tijd nog eens in het Engels! 

Samenvatting

In dit boek bevinden we ons in een nabije toekomst in de nieuwe totalitaire en autocratische staat Gilead, gesticht nadat deze de regering van de Verenigde Staten heeft omvergeworpen. Het verhaal wordt verteld door Offred, of Vanfred (in de Nl versie), het hoofdpersonage van het boek. Dit is niet haar eigen naam natuurlijk. Zij is één van de dienstmaagden en alle dienstmaagden zijn aan een Commander en diens vrouw toegewezen om kinderen te kunnen baren, omdat zij nog vruchtbaar zijn. Of-fred of Van-fred, is haar naam want zij hoort bij een commander die Fred(erick) heet. Door rampen die uitbraken voordat Gilead werd gesticht, is de vruchtbaarheid van de bevolking er namelijk erg op achteruit gegaan, door chemische vervuiling, straling en andere milieurampen. Als vrouwen tot kort voor de oprichting van de staat bewezen hebben vruchtbaar te zijn, komen ze in aanmerking voor deze ‘rol’. Naast de dienstmaagden zijn er nog de Martha’s, de huishoudsters; de Aunts of Tantes, de opleidsters van het opvangcentrum voor de pas aangekomen dienstmaagden, en de vrouwen van de ‘Commanders’ worden de ‘Wifes’ genoemd. Als dienstmaagd zit Offred in een vreemde driehoeksverhouding met de Commander en zijn vrouw Serena Joy, zonder liefde weliswaar.

Offred vertelt ons zowel haar eigen situatie en de situatie van de dienstmaagden in het algemeen als de weinige herinneringen in haar vorige leven met haar man Luke en haar dochtertje, haar vriendin Moira en haar moeder, die ze echter heel moeilijk voor zich kan halen omdat ze zo gebrainwasht is ondertussen door alles wat er met haar is gebeurd. Deze zaken lopen allemaal door elkaar maar zijn toch gemakkelijk uit elkaar te halen. Behalve dan Moira: als zij op een dag aankomt in het centrum, herkennen ze elkaar in een oogopslag en proberen ze met elkaar in contact te blijven in Gilead ook al wordt het hen aan alle kanten moeilijk gemaakt.

Er zijn namelijk in heel hun gesloten samenleving Guardians, aan hun eigen huizen en op straat, en daarnaast ook nog eens Eyes of Ogen, mensen die hen volgen waar ze maar willen, waardoor ze heel hard moeten oppassen wat ze doen en zeggen. Personen die de leer van de staat in twijfel trekken, kritiek uiten op eender welke manier, of iets doen dat zondig is tegen de zeer puriteinse leer van Gilead kunnen worden opgepakt en verdwijnen door ze te folteren, vermoorden of weg te sturen naar de ‘Kolonies’ waar heel zwaar werk moet worden verricht met het opkuisen van chemische rommel, lijken, enz. Het is zowat het ergste lot wat mensen die in Gilead moeten wonen, zou kunnen overkomen.

Maar Moira was Offred’s vriendin van vroeger, van de tijd voor Gilead, en ze hebben samen veel meegemaakt. Offred was zelf een vrijgevochten vrouw vooraleer Gilead werd gesticht, en Moira was een vrijgevochten lesbische vrouw. Wetenschappers, dokters, homoseksuelen, andersdenkenden: allen werden en worden ze vervolgd om de alleenheerschappij van Gilead niet te laten verstoren door factoren van buitenaf.

Wat vonden we van bepaalde aspecten?

Nathalie: Als we met Offred meegaan naar vroeger, worden haar gedachten meer omfloerst en vager en net als zijzelf kan je je als lezer niet ontdoen van het feit dat ze – toch zeker in het begin – ook gedrogeerd moet zijn geweest om haar zo volgzaam te krijgen en vele feiten van haar vorige leven te doen vergeten. De pijn voor het verlies van haar dochtertje samen met haar man is natuurlijk het hardste. Deze pijn wordt zelden uitgesproken maar komt terug bij sommige activiteiten in haar huidige leven die Offred aan haar doen denken. De naam van haar dochtertje komen we echter nooit te weten.

Roosje: Hoewel de gebruikte taal niet erg ingewikkeld is, is de structuur dat wel. Aanvankelijk lijkt het erop dat je in het lopende verhaal zit, het verhaalde ‘nu’, noem ik dat maar, maar toch zijn er flashbacks naar het verleden; dat zijn verhalen over haar feministische moeder en jeugd, haar feministische en lesbische vriendin Moira, over haar vriend en man Luke en hun dochter, die natuurlijk ook naamloos blijft, en over haar opleiding, samen met Moira, tot Dienstmaagd, die in rood gekleed gaan, de kleur van hoeren en overspelige vrouwen. De Echtgenotes gaan gekleed in blauw, de kleur van de moeder-maagd Maria, die natuurlijk in Gilead niet meer bestaat, want een rooms-katholieke uitvinding (dat verzin ik erbij, dat staat niet in het boek, maar dat lijkt wel een logische gevolgtrekking).

Je krijgt wel een paar aanwijzingen in de tekst dat wat zij hier memoreert ook achteraf is; de term die Vanfred gebruikt ‘reconstructie’ suggereert dat ook. Dus dan zou ook het lopende verhaal één grote achteraf-vertelling zijn. Het open einde wijst ook in die richting. Het ik-perspectief duidt vaak op een ‘onbetrouwbare verteller’, dat is een literair-technische term, die niet per se aangeeft dat de verteller een leugenaar is - dat denken veel mensen - maar dat de verteller wellicht niet helemaal de waarheid en de werkelijkheid juist weergeeft. Je moet als lezer altijd op je hoede zijn voor de ik-verteller, terwijl je eerste neiging is die op zijn woord te geloven; dat is een vorm van empathie, denk ik.

Nathalie: De controle op de inwoners van Gilead is totaal. Daar zie je de achtergrond van de schrijfster in terug, die dit boek schreef toen ze in West-Berlijn woonde en deze stad nog volledig ommuurd was door het IJzeren Gordijn. Ze bezocht er in die tijd Oost-Duitsland en Tsjechoslovakije aan de overkant van de Muur en het gevoel van behoedzaamheid en controle dat ze er tegenkwam, de angst voor de ‘andere’, is duidelijk in deze roman gekropen.

Big Brother gaat in Gilead samen met een autocratisch regime dat volledig is onderworpen aan een geloof dat stoelt op het 17de -eeuwse Amerikaanse puritanisme en een patriarchale maatschappij, waarin de dienstmaagden en andere dienende functies de elite bedienen waaraan het hoofd een man staat, en de staat door mannen geleid wordt. Toch zijn er de functies van de Tantes en de vrouwen van de elite waarin ook vrouwen hun seksegenoten domineren en in sterke machtsposities zitten of misschien wel specifiek daarin zijn opgenomen zodat zij kunnen overheersen en zo door de verdeling van de macht ontstaat er ook angst in juist die klassen voor het verlies van de eigen machtspositie.

Roosje: Qua thema en onderwerpen en qua dystopische verhalen, moest ik direct denken aan de evenzeer anti-utopische roman van Kazuo Ishiguro Never let me go, misschien is hij enigszins geïnspireerd geweest door Atwood. Zijn boek verscheen jaren later dan het hare. Het boek van Ishiguro is zo veel fijnzinniger en ook mysterieuzer en daardoor ook gruwelijker.

Vanfred droomt heel veel, waarbij ze soms fictie en werkelijkheid door elkaar haalt. Zo wordt (bijna) nooit verteld hoe verkrachting, ophanging, seks, marteling, maar ook haar vlucht en leven met Luke en dochter nu precies in zijn werk gaan / zijn gegaan. Sterker nog, de dienstmaagd Vanfred zegt dat ze het er niet over wil hebben. Er zijn een paar uitzonderingen: ik denk bijvoorbeeld aan wat er met hun poes gebeurt, die ze op hun vlucht niet mee kunnen nemen. Je zou bijna zeggen: te veel telling, te weinig showing. Ishiguro legt niets uit terwijl je er als lezer ook achter komt hoe de vork in de steel zit.

Kwamen onze verwachtingen uit van het boek?

Nathalie: Er wordt inderdaad veel uitgelegd en achteraf verteld in het boek van gebeurtenissen die voordien plaats vonden. Mij stoorde dit niet echt. Ook in bv de Canterbury Tales (een raamvertelling uit de Middelengelse literatuur uit de 14de eeuw van Geoffrey Chaucer) waarop de titel van dit boek deels is gebaseerd, hebben we te maken met een verslag achteraf en dit geeft dan misschien net wat minder schwung aan het boek, toch is het verhaal origineel en in feite vooral neerdrukkend en benauwend en zo blijft het ook wel voldoende spannend. Geraakt Offred nog ooit uit deze totale beklemming, op welke manier heeft ze dit verslag kunnen maken en nalaten? Sommige stukken zijn misschien wat saaier dan andere omdat er minder in gebeurt, maar dan zoom je ook meer in op de handelingen en de gedachten van Offred waardoor je heel goed met haar kan meeleven.

Roosje: Ik had iets meer verwacht van deze dystopische roman van Atwood. Ik zal het niet snel zeggen, maar ik vond het verhaal een beetje saai. Twee derde van het boek is een soort van inleiding en uitleg van hoe de zaken ervoor staan in Gilead. Een derde is wat spannender want dan gebeuren er dingen en denk je als lezer: oei, zal dat wel goed aflopen? Maar die opgelegde vaagheid is ook overduidelijk Atwoods bedoeling: het verhaal is een - fictief - ‘egodocument’ van iemand die door brainwashing en - misschien - drugs en door hevig verlangen naar vroeger feit en fictie door elkaar haalt. De ingewikkelde structuur van het verhaal vond ik het aantrekkelijkste aspect van dit boek.

Hoe zou Offred / Vanfred echt heten?

Roosje: Het lijkt erop dat de Dienstmaagd Vanfred, naar wier oude naam we moeten gissen, gehersenspoeld is en/of drugs krijgt toegediend, want ze herinnert zich niet altijd goed wat er gebeurd is en hoe haar vroegere leven met Luke en hun dochter eruit heeft gezien. Ze spreekt regelmatig van een ‘reconstructie’. Ik laat me door Atwood op het verkeerde been zetten en associeer: Vanfreds échte naam was misschien May, zoals haar vriendin Moira, lesbo en hoer, suggereert: ... zoals in Mayday, jouw naam (mijn parafrase, rdv).  Of laat de auteur me denken dat Grace haar naam is, wanneer ze zingt: Amazing Grace…? Per slot heeft Atwood ook een boek 'Alias Grace' (1996) geschreven. Nathalie denkt dat June haar naam is - dat ben ik vergeten of heb ik niet opgemerkt -, dat stemt overeen met May - nl. beide namen van maanden.’

Nathalie: De echte naam van Offred blijft een mysterie, hoewel er zowel in de inderdaad nog aan het mysterie bijdragende epiloog als in het voorwoord door de auteur zelf op wordt gewezen dat sommige lezers gedurende de tijd hebben gededuceerd dat June de echte naam zou zijn van Offred. Ik heb in ieder geval nergens in het Engelstalige boek een verklaring gevonden waarom haar naam May zou zijn, en ik kan inderdaad ook goed meegaan in die verklaring. Er is namelijk een zin in het boek te vinden die erop zou wijzen waarom het June zou zijn, omdat dit de ‘enige naam is die in de slaapzaal van bed naar bed wordt gefluisterd’ en voor de rest niet meer voorkomt in het boek.

Enkele weetjes: Er wordt zoals Roosje aangeeft inderdaad gesproken over Mayday en de oorsprong daarvan, namelijk het Franse M’aidez.
De song ‘Amazing Grace’ is dan weer een van oorsprong christelijke hymne die in de 18de eeuw met een nieuwe melodie opnieuw bekend is geworden in de VS en tot vele opnames heeft geleid als een beroemd gospellied in de Amerikaanse kerken. Offred neuriet het op een bepaalde moment voor zich uit omdat het haar aan vroeger doet denken. Het lied is trouwens gebannen in Gilead omdat het woord ‘free’ of ‘vrij’ er in voor komt, sowieso is muziek of eender ander dergelijke  frivole vorm van ontspanning een zonde.

Epiloog

Nathalie: De historische notities die als een epiloog verschijnen, zijn eigenlijk het verslag van een colloquium waarbij een professor gespecialiseerd in de Gileadiaanse studies in 2195 en duidelijk lang na de val van dit regime een lezing geeft over dit verhaal en zijn ideeën erover deelt. Wat me ook opviel, is dat we precies ook niet meteen te weten komen of de mentaliteit en die van zijn publiek van die tijd wel overeenkomen met onze manier van leven nu. Er wordt niets geschreven dat dit tegenspreekt, maar zeker weet je dit ook niet. Dat vroeg ik me eigenlijk wel af, want je hoort maar weinig zienswijzen in dit stukje van zowel de prof als het publiek, eerder voorzichtige gevolgtrekkingen of zelfs louter speculaties over de oorsprong van ‘The handmaid’s tale.’ De schrijfster laat ons door deze epiloog eigenlijk nog met meer vragen achter dan we al hadden na het eigenlijke verhaal. Maar toch, ik bleef geboeid van het begin tot het einde door dit beklemmende, dystopische verhaal!

Roosje: Atwood legt te veel uit. Dat blijkt ook uit haar Epiloog, waarin er nog het een en ander verklaard wordt of eigenlijk is het zo dat zij de zaak nog eens extra raadselachtig maakt. Dat lijkt met elkaar in tegenspraak: enerzijds te uitleggerig, anderzijds te bewust schimmig doen. Atwood doet telkens moeite erg vaag te zijn, te suggereren dat de dingen misschien niet zijn zoals ze zijn.

De Engelse en de Nederlandse versie

Nathalie: Toen ik las dat het hoofdpersonage in de Nederlandse versie Vanfred wordt genoemd i.p.v. Offred en de namen van de andere dienstmaagden ook zo vertaald zijn, was ik wel even verbaasd. Maar het is een slimme keuze van de vertaler: het is duidelijk gedaan om te benadrukken dat deze dienstmaagden eigendom zijn van een gezin met een Commander en totaal geen persoonlijke vrijheid meer hebben. Zoveel blijkt ook wel uit het boek…

En zijn we geïnteresseerd geraakt in de serie?

Roosje: Ik weet dat er een serie van dit boek is gemaakt. Ik weet niet of ik die ga zien. Het trekt me niet heel erg. De serie Alias Grace heb ik wel gezien; die speelt ook met het thema fictie-werkelijkheid en die vond ik goed. Alias Grace is ook een boek van Atwood, zoals ik al zei, uit 1996. Film/serie en boek zijn heel andere media, maar wat je het eerst gezien of gelezen hebt, bepaalt wel de waardering voor het andere medium.

Nathalie: Ik heb terwijl ik het boek las de eerste aflevering van de serie gezien op internet. Een verfilming van een boek vind ik altijd veel meer ‘in your face’, indrukwekkender vanwege het visuele als het ware. En net dat maakt dat ik soms ook meer afstand bewaar tot een boek en zo meer van een verhaal kan genieten. Als ik te veel onder de indruk kom van de ‘zwaarte’ van een verhaal op tv of op film, kan ik afhaken en niet per se omdat ik ze niet goed gemaakt of niet interessant zou vinden. Ik ben gewoon een beetje een lafbekje eigenlijk. ;-) Ook omdat er al enkele gebeurtenissen plaats vonden in die eerste aflevering die pas later in het boek aan bod zouden komen, was ik er nogal door geraakt. En daarom weet ik dus nog niet zeker of ik de serie nog wel tot het einde wil uitkijken…

Volgende buddyread

Een nieuwe oproep voor een buddyread met mij komt later deze maand op deze blog!