art in banner door Gary Anderson

Een fris en fruitige jongeman of stoere meid die de wereld redt. Blank en recht van lijf en leden, met een goed verstand en uiteraard vallend op de verkeerde persoon, maar dan weer wel van het juiste – want andere -  geslacht. Ziehier uw doorsnee fantasy. Je kunt natuurlijk zeggen dat daar niets mis mee is. En dan heb je nog gelijk ook. Maar is dit niet erg voorspelbaar? Spreekt het niet een hele beperkte groep lezers aan? En de belangrijkste vraag, leveren andere invalshoeken betere boeken op? Voegt diversiteit, met andere woorden, iets toe?

Spiegel, aanklacht of utopie

In fantasy en SF is het als in geen andere genre gebruikelijk om de grenzen van de realiteit op te rekken. Dat maakt het genre bij uitstek geschikt om sociale vraagstukken te verkennen. In de context van de zelfverzonnen wereld kijken we ineens heel anders tegen bekende problemen aan. Ook kan de auteur een wereld scheppen waarin een bepaald misstand tot in het oneindige wordt uitvergroot: probeer dan nog maar eens weg te kijken. 
En natuurlijk is juist fantasy met al haar zelfbedachte werelden in staat om ons te laten zien hoe het ook kan. Heel wat fantasy speelt een spel met genderstereotypen of met onze culturele verwachtingen. Een bekend voorbeeld is Star Trek, de scifi-serie waarin heel bewust is gekozen voor een crew die een afspiegeling vormt van de diversiteit op aarde.

De SFF Club van 10 zette voor jullie een aantal toppers uit de fantasy en sciencefiction op een rij waarin diversiteit een grote rol speelt. Lees met ons mee in deze minichallenge en oordeel zelf of dat een verrijking is.

Gelijkelingenliefde

Het zal nog wel even duren voor de regenboogvlag overal op aarde wappert, maar voor sommige schrijvers is dat geen reden om homosexuele relaties uit hun boeken te weren, of om vervolging wegens sexuele geaardheid zichtbaar te maken en aan te klagen.
In De kronieken van de Wilde regenlanden schetst Robin Hobb eerst een maatschappij voor ons waarin homosexualiteit een taboe is en waar mismaakten amper getolereerd worden.  We volgen een groep mismaakten die samen met een troep draken de wildernis in trekt. Ver van de beschaving zingen de personages zich steeds meer los van de oude regels en komen voor hun voorkeuren uit. Ze eisen een volwaardige rol in de groep op. Maar niet iedereen wil de oude regels zomaar loslaten. Wat zijn bijvoorbeeld de gevolgen als het verbod op relaties tussen mismaakten wordt losgelaten? Hobb toont ons als geen ander de innerlijke strijd van haar personages en de manier waarop ze de gevolgen van hun keuzes moeten dragen. Omdat de personages heel genuanceerd worden beschreven, filosofeer je met ze mee over de manier waarop de maatschappij eigenlijk is ingericht en hoe beperkend dat soms is.

In De dochter van de Toragh van Tisa Pescar is gelijkelingenliefde, zoals homosexualiteit in het boek zo mooi genoemd wordt, een misdrijf waar de doodstraf op staat. Pescar schetst in haar boek dus een situatie die in de echte wereld helaas al te vaak voorkomt, en laat haar personages hier vervolgens hun eigen oplossingen voor zoeken. Nura, de dochter van de Toragh van Birmana, staat op het punt te trouwen met Kyton, zoon van de Toragh van Priade, om het bondgenootschap tussen beide rijken kracht bij te zetten. Het is dus niet de bedoeling dat Nura zich in een verboden liefde stort met Armina, de zuster van Kyton....

Man, vrouw, anders

De laatste tijd is er een emancipatiegolf gaande onder mensen die in het verkeerde lichaam geboren zijn. Ook zijn er mensen die zich wisselend man of vrouw voelen en hiermee naar buiten treden. Fantasy biedt alle ruimte om dit fenomeen te verkennen en dat levert hele mooie personages op.
Zo is in Magnus Chase en de hamer van Thor van Rick Riordan het personage Alex Fierro genderfluide. Deze serie draait om de kinderen van Noorse goden en Alex is het kind van de god Loki en een sterfelijke man. Ja, Loki is zelf een god die de gewoonte heeft van geslacht te veranderen en in dit geval is hij de moeder geweest van Alex. Misschien dat Alex hierdoor genderfluide is en zich dus soms meer een vrouw voelt en soms meer een man. In de wereld van Rick Riordan is iedereen welkom, wat best bijzonder is in het Young Adult genre waarin hij schrijft. 

Ann Leckie gaat in Het Recht van de Radch nog een stapje verder. Zij schetst een wereld waarin voor hoofdpersoon Breq het verschil tussen mannen en vrouwen niet bestaat. Breq is een Kunstmatige Intelligentie die terecht is gekomen in een menselijk lichaam. Zowel de lezer als Breq weten niet wat voor geslacht het lijf heeft waarin Breq verblijft.
Voor Breq is het onmogelijk om te herkennen welk geslacht anderen hebben. Personages worden daarom consequent aangeduid met ‘haar’ en ‘zij’ en er zijn ook geen uiterlijke kenmerken waaruit de lezer kan opmaken of we met mannen of vrouwen te maken hebben. Dit geeft een vervreemdend effect, want je bent als lezer geneigd om onbewust bepaalde karaktertrekken en gedrag toe te schrijven aan een personage zodra je weet of het een man of vrouw is. Nu dat niet meer kan, ervaar je de personages veel neutraler en gelijkwaardiger. Je hebt geen houvast meer en zelf invullen lukt niet zonder dat er vraagtekens blijven. Het is confronterend om te ervaren hoeveel vooroordelen je blijkt te hebben.

Natuurlijk mag op dit moment de welhaast profetische klassieker Het verhaal van de dienstmaagd van Margaret Atwood niet ontbreken in deze lijst. Veel lezers grijpen terug naar deze klassieker, geïnspireerd door de huidige politieke ontwikkelingen in de Verenigde Staten. Angstaanjagend zijn de paralellen die te trekken zijn tussen deze ontwikkelingen en de wereld die Atwood in haar beklemmende dystopie schetst. Hierin zijn vrouwen gereduceerd zijn tot hun nut voor de samenleving en kennen nauwelijks bewegingsvrijheid.
Als Atwood ons iets laat zien, is het wel dat gelijkwaardigheid nooit vanzelfsprekend is. Dat doet ze door een maatschappij voor ons te schetsen waarin ze de ongelijkheid van vrouwen enorm uitvergroot.

Vanbinnen of vanbuiten, niemand is hetzelfde

Diversiteit gaat natuurlijk niet alleen over genderkwesties. Het gaat erom dat alle mensen op aarde vertegenwoordigd kunnen worden in romans en dat geen enkel onderwerp daarbij onzichtbaar hoeft te blijven. Ook armoede, ziekte en gebrek zijn onderdeel van het leven en sommige auteurs weten dit schitterend in hun verhalen te verwerken.
Zo is het hoofdpersonage in De klauw van Adriaan Stone autistisch. Auric vertrouwt volledig op zijn zuster om de wereld voor hem te duiden, maar tegelijkertijd is hij bijzonder koppig en star. Daardoor komt hij regelmatig in de problemen. Zijn zus heeft heel wat met hem te stellen en dan bokst ze ook nog op tegen het onbegrip van mensen die niet zien dat Auric een handicap heeft. Hoe legt ze uit dat Auric geen verwend rotjoch is? Dan blijkt dat Auric als enige sterveling op aarde over het talent beschikt om de ingewikkelde toverspreuken van het tovenaarsgilde te herhalen. Daarmee is hij een grote bedreiging voor hun monopolie. Er volgt een jacht op de jongen, die het uiterste vergt van zijn broze geest. Maar zijn zus doet er alles aan om uit handen van de magyckers te blijven!
Stone laat ons beide kanten van de autistische medaille zien: er is zowel aandacht voor Aurics problemen, als voor zijn speciale talenten.

Wie lukt het om de dwerg Tyrion in de reeks Een lied van vuur en ijs van George R.R. Martin niet in zijn hart te sluiten, ondanks zijn soms berekenende karakter? De afwijzing door zijn vader vanwege zijn mismaaktheid,  zorgt ervoor dat dit personage heel ver gaat om voor vol aangezien te worden in de ruige wereld van Een lied van vuur en ijs. Wie niet sterk is, moet slim zijn, is zijn motto.

Alleen maar witte mensen?

Als je sommige fantasyromans leest, zou je het haast gaan denken, maar gelukkig zijn er ook auteurs die de diversiteit van de echte wereld laten terugkomen in hun fantasiewereld. Stephen King is zeker een van hen. In zijn meesterwerk De donkere torenreeks volgen we de lotgevallen van Susannah, een zwarte vrouw die haar beide benen mist, en die uitgroeit tot een van de krachtigste personages in de reeks. In Een lied voor Susannah is de hoofdrol voor haar weggelegd – en wat voor hoofdrol! Je moet deze dappere vrouw wel in je hart sluiten. Ze is inventief, daadkrachtig en heeft een groot hart.
Waar sommige auteurs de nadruk op verschillen leggen, pakt King het anders aan. Juist doordat alle personages hun eigen achtergronden en moeilijkheden hebben en hun persoonlijkheid zo sterk wordt uitgewerkt, komt het ook heel vanzelfsprekend over dat ze allemaal anders zijn. Of dat nou blank, gehandicapt of verslaafd is, Stephen King schrijft zijn personages zo krachtig uit dat je in de eerste plaats mensen ziet. Dat is de magie van King.

Als laatste verdient Op de rand van het niets van Corinne Duyvis zeker een plekje in deze challenge. Hoofdpersoon Denise is half-Surinaams en haar uiterlijk speelt een grote rol in hoe ze benaderd wordt door anderen. Maar dat is niet het enige wat haar definieert: ze heeft een vorm van autisme waardoor ze behoorlijk heftig op stress reageert. En dat is knap lastig nu de wereld dreigt te vergaan, haar zuster (die ooit haar broer was...) net nu niet komt opdagen en haar verslaafde moeder alleen maar voor nog meer problemen lijkt te zorgen.
Ook Duyvis laat ons een wereld zien waarin heel diverse mensen hun rol opeisen én verdienen. Een wereld waarin het vanzelfsprekend is dat iedereen anders is. Maar ze brengt ook duidelijk in beeld tegen welke moeilijkheden haar personages daardoor aanlopen.

Welke boeken horen volgens jou zeker ook in de lijst met fantasyromans die diversiteit vieren? Waarom zouden we ze moeten lezen? En welk boek uit de Challenge spreekt jou aan?