Waarschuwing: dit is een politiek stuk. Ik zou niet weten hoe ik over een boek als Max Havelaar een apolitiek, niet-geëngageerd stuk zou kunnen schrijven. Als je nu denkt, ik houd niet van politiek, nadenken, ons milieu en mensenrechten, niks voor mij dit artikel, dan hoor je me niet. Maar dan mis je wel de zombies!

Quirk books

Vanaf het begin volgde ik de ontwikkelingen rond Max Havelaar met zombies. Het concept vond ik erg bijzonder: het is een zogenaamde mash-up, een bekend boek gecombineerd met een ander genre. Ook wel quirk book genoemd. Dat leverde al bizarre titels op als Pride and Prejudice and zombies en Android Karenina. Ik las het boek dan ook als een soort experiment: ik was erg benieuwd in hoeverre Adelmund de tekst van het origineel zou volgen en wat de meerwaarde zou zijn van een hervertelling met zombies.
Nu was het al erg lang geleden dat ik Max Havelaar gelezen had – in mijn jeugd wilde ik graag weten waar mijn naam vandaan kwam en kreeg dit boek in handen gedrukt – en eerlijk gezegd was ik in die tijd nogal jong voor het boek. Ik kan me herinneren dat ik buitenom het verhaal van Adinda en Saidjah vooral geintrigeerd was door de vreemde lijsten, gedichten en opsommingen in het verhaal. Ik vreesde dan ook een droog, taai werk te moeten lezen.
Wat dat betreft was Max Havelaar een aangename verrassing.

Havelaar zonder zombies

Max Havelaar is een wat rommelige raamvertelling met uitstapjes erin naar dichtkunst, opsommingen en brieven. We lezen het relaas van Droogstoppel. Zelden werd de bekrompen, hypocriete Nederlandse koopmansgeest treffender gepersonificeerd dan door deze romanfiguur. Droogstoppel denkt de hele wereld te begrijpen omdat hij wel eens een uitstapje naar Den Haag heeft gemaakt. Hij heeft zelf nooit tegenslag gehad maar verwart dat met verdienste en heeft zijn mening over alles en iedereen klaar. Bovenal ontbeert hij iedere vorm van mededogen, iets wat hij rechtvaardigt met kerkelijke zwampraat. Van boeken moet Droogstoppel niet veel hebben, want boeken zijn allemaal gelogen. Met zijn letterlijke geest snapt hij al helemaal niets van overdrachtelijk taalgebruik, wat tot enige hilarische scénes leidt wanneer hij zijn met literaire aspiraties behepte stagiair Ernst de les leest.

De echte vertelling komt tot stand doordat Droogstoppel een studievriend tegenkomt, Sjaalmans, die berooid uit de Indische kolonieën is teruggekomen en een dienst van hem vraagt. Droogstoppel voelt zich overrompeld en neemt een pak papieren van Sjaalmans aan. Vervolgens raakt hij geïnteresseerd omdat er ook verhandelingen over koffie tussen zitten. Hij meent een boek over koffie uit te geven en de eer hiervoor op te strijken. Echter, de Duitse protegé Ernst wil dit boek wel schrijven, samen met Droogstoppels zoon Frits, maar alleen op zijn voorwaarden. Droogstoppel krijgt er enorm veel spijt van dat hij hiermee ingestemd heeft als zich een verhaal ontvouwt met liefde en romantiek erin. Een verhaal over de uitbuiting van de Javaanse bevolking, waarin de ambtenaar Max Havelaar de hoofdrol speelt.

Deze Max Havelaar, als controleur aangesteld in de residentie Lebak, Nederlands Indië, is een typische wereldverbeteraar. Hij is het soort mens dat domweg niet voorbij nood kan lopen zonder deze te willen lenigen, zelfs als dat ten koste van hemzelf gaat. Hij ziet hoe de plaatselijke bevolking zucht onder uitbuiting en onderdrukking en kan het niet met zijn geweten verenigen om hier niets aan te doen, zoals de gewoonte is onder Nederlandse ambtenaren. Helaas loopt hij tegen de muren van de bureaucratie op.

Tegen mijn verwachting in heb ik dit boek verslonden. Het is een boek met een kloppend hart en een grote dosis ironie. Bovenal is dit een boek dat duidelijk geschreven móest worden. Zoals de schrijver zelf zegt: het is geen roman, het is een aanklacht. Het is geschreven met als doel dat de Nederlandse bevolking niet alleen kennis zou nemen van de misstanden in de kolonieën, maar hier ook iets aan zou willen veranderen.
In een nawoord bij de uitgave van 1875 schrijft Multatuli dan ook hoe teleurgesteld hij is geraakt. 25 jaar na de eerste publicatie is er immers weinig veranderd. Ook schrijft hij dat hij herzieningen in de spelling toejuicht. Het gaat hem immers niet om de taal of om stilistische volmaaktheid, maar om het verhaal en hoe dat met zo min mogelijk afleiding gelezen kan worden. Sterker, kritiek op de vorm juicht hij toe, alleen maar omdat de inhoud dan meer aandacht krijgt. Multatuli is een verteller, geen literaire auteur. Eigenlijk is hij nog het beste te definiëren als een klokkenluider die voor de romanvorm kiest om zijn verhaal invoelbaar te maken, net als - zoals hij zelf opmerkt -    Harriet Beecher Stow in De negerhut van oom Tom.

Multatuli draait zich om in zijn graf

En dat is het moment dat ik de brug wil maken naar Max Havelaar met zombies.
Inmiddels is Max Havelaar wel degelijk opgenomen in de canon. Sommigen noemen het zelfs een van de belangrijkste boeken in de Nederlandse literatuur. Jaar in jaar uit worden cohorten scholieren er dan ook mee gesard. Voor velen is het een droog, vervelend boek. Christiaan Weijts gaat nog een stapje verder, hij noemt Havelaar een effectief moordwapen voor elk sluimerend vonkje literaire interesse. De Havelaar is geen boek om je mee te vermaken. Het is een Icoon. Een Werk van Groot Literair Formaat. En zo dient men het ook te benaderen en te bespreken. Daarmee is het alles geworden wat Multatuli niet wilde.

Er zit intussen 140 jaar tussen de eerste publicatie en nu. Jaren, waarin de taal zo veranderd is, dat de ironische maar onstuimige verteltrant, wars van literaire mooischrijverij, ons steeds slechter bereikt. Jaren waarin we inmiddels afscheid hebben genomen van onze koloniale overheersing en er geen sprake meer is van mishandeling van de Javaan. Kortom, Max Havelaar is een boek dat deel uitmaakt van onze geschiedenis. De boodschap is daardoor in feite onschadelijk geworden.

Een onverwerkt verleden.

In het nawoord van Martijn Adelmund bij Max Havelaar met zombies, lezen we dan ook dat een van de redenen tot zijn herwerking is, een aanzet te geven aan de dialoog over ons onverwerkte verleden. Nu denk ik dat we dat verleden niet alleen niet verwerkt hebben om de voor de hand liggende redenen, namelijk zoals in Nederland gebruikelijk, dat je pas je excuses aanbiedt of überhaupt erkent wel eens iemand wat aangedaan te hebben, als iedere rechthebbende of erfgenaam daarvan veilig onder de grond ligt en dus geen geld meer kan eisen.

Ik denk dat de andere reden is, dat er dan wel geen koloniale overheersing meer bestaat, maar dat koloniale structuren wel degelijk nog doorwerken in de huidige wereld. Na zo'n lange tijd, is het soms ook lastig dat te doorbreken. We kunnen ons verleden niet verwerken, omdat het nog geen verleden is. In plaats van 70 miljoen Indiërs, gijzelen we nu een halve wereldbevolking omwille van ons eigen gerief.

Is het niet ironisch dat 140 jaar na publicatie, er nog steeds Max Havelaarkoffie nódig is? Is het niet ironisch, dat de piraten die Max Havelaar in zijn boek beschrijft, de weggelopen slaven, ook vandaag de dag nog bestaan, al zijn het dan arme vissers waarvan de zeeën zijn leeggevist door moderne visserij, waarna ze brodeloos raakten en een nieuwe carriére als piraat moesten beginnen. Een mens moet toch eten.

Om ons koloniale verleden te erkennen, moeten we eerst erkennen dat de structuren die onverminderd in stand gehouden worden nog steeds wereldwijd tot leed, honger, onderdrukking en disruptie leiden. Misschien dat de spelers veranderd zijn, het zijn nu multinationals die met corrupte regeringen achter zich het vuile werk (laten) opknappen. Ten bate van zichzelf maar met een consument die zich ook weer maar weinig gelegen laat liggen aan de plaatselijke bevolking.

De vraag die ik mij tijdens lezing van dit boek meermalen stelde was: wat zou Multatuli ervan vinden, dat er nog altijd arme mensen in derdewereldlanden worden uitgebuit? Wat zou Multatuli doen, als hij nu geleefd had? Zou hij voor Amnesty International werken? Of zou hem een kogel door het hoofd gejaagd worden omdat hij als journalist een oorlog zou verslaan waarvan het de machthebbers onwelgevallig zou zijn dat het menselijke leed een gezicht kreeg?

Wat zou Multatuli ervan vinden dat zijn boek herschreven is, met zombies, voor een jeugdiger publiek? Om een antwoord op die vraag te geven, gaan we nu eerst eens bekijken wat Adelmund met dit boek gedaan heeft.

Havelaar met zombies

Bij lezing van Havelaar met zombies valt op, hoe de oorspronkelijke tekst herwerkt is tot een meer geromanticeerd geheel. De nadruk is verschoven naar de situatie in Lebak, Rashkanbitung. Droogstoppel is minder aanwezig in het boek. In wat er van hem over is, is de schets van het kleine, burgerlijke mannetje grotendeels verdwenen. Adelmund heeft wel geprobeerd dit te behouden, zo lijkt het, maar hij mist de scherpe pen van Multatuli.
Daarentegen is de rol van Tine, de vrouw van Max Havelaar veel verder uitgewerkt. Persoonlijk ben ik niet overtuigd of dit per sé een verbetering is. Tine komt aan de ene kant daadkrachtiger uit de verf, ze doet aan pentjak silat en verslaat zonder te verblikken of verblozen zombies. Aan de andere kant kon het portret van de vrouw die zich vooral verveeld in de rimboe mij niet zo heel erg bekoren. Opvallend is ook dat de moederrol van Tine voor een groot deel is weggeschreven in de zombieversie. Adelmund heeft het leven in de voormalige kolonie veel meer uitgewerkt, maar ook wat genostalgiceerd, wat het een hoger  'stille kracht'-gehalte geeft. In verhouding met Havelaar heeft zijn versie daardoor een wat minder strijdlustig karakter gekregen. Die indruk wordt versterkt omdat de ironie grotendeels uit het verhaal is verdwenen.
De krijger Saidjah heeft een volwaardige rol gekregen en speelt als karakter naast Max Havelaar. Samen gaan zij op zoek naar Adinda. Het is een van de krachtigste elementen van Max Havelaar met zombies dat deze liefdesgeschiedenis zo mooi samenvalt met het hoofdverhaal en dat Saidjah als personage veel meer een eigen gezicht heeft gekregen.

De herwerking is een spannend verhaal waarin de oorspronkelijke teksten uiterst ingenieus zijn gebruikt, maar soms op heel andere plaatsen in het verhaal en in een andere context. Achterin het boek is een tabel opgenomen voor vergelijkend lezen, waarbij staat vermeld op welke bladzijde een stuk tekst in het oorspronkelijke verhaal staat en waar in Met zombies. Om plezier in Met zombies te hebben, is het aan te raden om het vergelijken gewoon los te laten. Constant heen en weer bladeren tussen Met en Zonder vergalt alleen je leesplezier. Adelmunds versie staat op eigen benen en je hebt de meeste lol als je het als zodanig leest. Het is wel leuk of nuttig om na lezing eens terug te bladeren als je wilt zien hoe Adelmund het bronmateriaal herwerkt heeft.
Het verhaal heeft uiteraard ook een hoger fantasygehalte gekregen. Zo reizen Saidjah en Max Havelaar op weg naar Adinda door een dorpje dat zich hoog in de boomtoppen bevindt. Volgens de schrijver is dit een hommage aan Tolkien.

En dan nu eindelijk die zombies

Dan de zombies, want daar komen jullie tenslotte voor. Voor mij was het langere tijd onduidelijk wat ze precies vertegenwoordigden. Wat voegden ze toe? Uiteindelijk wordt wel duidelijk dat ze de ultieme slavernij verbeelden (de precieze details verklappen zou het leesgenot wegnemen.) Dit staat tegenover het gegeven dat een deel van de politieke kwesties uit Zombies is weggeschreven.
Uiteindelijk is bij mij het beeld blijven hangen van een misschien net iets te braaf geschreven roman waarin veel aandacht is besteed aan de omgeving en beleving. Het kloppende hart van Multatuli is naar mijn smaak wat verloren gegaan - maar toegegeven: die sterke hartslag is de grootste reden dat zijn werk de tand des tijds doorstaan heeft, zo'n prestatie evenaren is weinig schrijvers gegeven! Tegelijkertijd is Met zombies als roman voor een groot deel van het jeugdig publiek veel toegankelijker dan het oorspronkelijke werk, en als zodanig zeker een mooie ingang. Helemaal in de geest van Multatuli's bedoelingen.

Of Max Havelaar met zombies zo sterk op eigen benen staat dat het een slinger kan geven aan het  debat over ons koloniale verleden betwijfel ik. Als opmaat naar de echte Havelaar lukt dat misschien wel, en ik geloof dat dat ook de opzet van de auteur was. En dat is goed, want die discussie verdient aandacht. Of Met zombies een aanzet vormt om over misbruik en uitbuiting in de wereld van vandaag na te denken.... nee, dat verwacht ik niet direct. Daarin verschilt het werk duidelijk van de brontekst. Misschien is er een ander soort herwerking nodig om de boodschap van Multatuli in dat opzicht weer helder te laten klinken. Of een ander boek, dat ons aanzet om de wereld een beetje beter te maken. Een wereld waarin kinderarbeid op palmolieplantages in Indonesie verleden tijd zal zijn.

Maar misschien is dat ook wel een boek waarin ieder van ons het hoofdpersonage zou moeten willen zijn. Een waar we allemaal aan mee moeten schrijven.

Ook gij, Droogstoppel!

Adinda

(de schitterende, door Marco Lap bewerkte, foto's met zombies zijn illustraties uit Max Havelaar met Zombies)