Vanaf 16 oktober ligt De Beer en de Nachtegaal in de winkels, het debuut van Katherine Arden. (Lees ook de Hot or Not.) Het is het eerste deel van de Winternight-trilogie. In dit artikel wordt niet ingegaan op de inhoud, maar op de achtergronden van het verhaal. Een warming up voor De Beer en de Nachtegaal, zonder spoilers te geven. Nu is het natuurlijk subjectief wat je als spoilers beschouwt, dus wie helemaal blanco aan De Beer en de Nachtegaal wil beginnen kan dit artikel beter bewaren voor later. De inhoud van dit artikel is bedoeld als verdieping om het leesplezier te vergroten, want context is voor koningen.

Koningen

De Beer en de Nachtegaal speelt zich af in Rusland, tijdens de heerschappij van Ivan II, ook wel bekend als Ivan de Schone (1326-1359). In wat we nu Nederland en België noemen was de Honderdjarige Oorlog aangebroken en de Zwarte Dood sloop via Azië naar het westen. Ivan II volgde zijn broer Simeon op in 1353, omdat Simeon overleed aan de oprukkende pest. Niet heel Rusland stond onder het bewind van Ivan. Hij was slechts de tsaar van het Grootvorstendom Moskou en moest verantwoording afleggen aan Khan Jani Beg. Ivan overleed zes jaar na het bestijgen van de troon. Diens zoon Dmitri werd daardoor al op zijn negende tsaar van het grootvorstendom.

Het Grootvorstendom Moskou was de vazal van de Gouden Horde. Khan Jani Beg stond tot 1357 aan het roer van de Gouden Horde. De Gouden Horde was het Mongoolse leger met zijn Turkse onderdanen, een erfenis van Genghis Khan. Zij hadden een groot gebied onder hun hoede, maar liepen rond 1340 een flinke klap op door de Zwarte Dood. Tijdens de heerschappij van Jani Beg begon de onrust binnen de Gouden Horde. De Khan was aan de macht gekomen door het vermoorden van zijn broers. In 1357 overleed hij door vergiftiging, waarschijnlijk dankzij zijn zoon Berdi Beg. Berdi’s rol als Khan duurde twee jaar, omdat hij op zijn beurt vermoord werd door zijn broer Qulpa (die na een jaar gedood werd door broertje Nawruz). De rotte appels vallen blijkbaar niet ver van de boom.

Toen tsaar Dmitri Ivanovitsj dertig was, wist zijn leger de verzwakte Gouden Horde ver terug te dringen bij de slag bij de rivier de Don. Daarmee verdubbelde hij het gebied van zijn Grootvorstendom, het begin van het moderne Rusland.

Heksen en stiefmoeders

Katherine Arden haalde voor De Beer en de Nachtegaal elementen uit Russische sprookjes. Een favoriet die in veel sprookjes terugkomt is Baba Yaga. Een heks waarvan het huis op enorme kippenpoten loopt. Baba Yaga was eigenlijk geen sprookjesfiguur, maar is opgenomen in deze modernere vorm van vertellen. Soms verricht ze goede daden, soms kun je haar beter niet tegenkomen. In één verhaal met de heks speelt Vasilisa de Schone een hoofdrol. Haar stiefmoeder stuurt Vasilisa het winterse bos in om te sterven. (Stiefmoeders worden duidelijk in veel culturen niet als lieverdjes gezien.) Een witte ruiter op een wit paard brengt Vasilisa naar het huisje van Baba Yaga. Daar moet ze allerlei klusjes doen om gered te worden. Gelukkig wordt Vasilisa geholpen door een magische pop en krijgt de stiefmoeder het op het einde zwaar te verduren.

Wie ook de sprookjesbehandeling kreeg is Vadertje Vorst (Ded Moroz). Van oudsher is hij de dodelijke winterkou, een sneeuwdemon genaamd Morozko, maar werd later een gulle gever voor wie een goed hart heeft. Na de Koude Oorlog hebben westerse invloeden hem veranderd in een variant van Sinterklaas en de kerstman.

Bijgeloof

In veel Russische sprookjes speelt bijgeloof een grote rol. Een belangrijk deel van dat Russische bijgeloof waren de domovoi, zogenaamde huisgeesten. Zorg goed voor je huisgeesten en zij zorgen goed voor jou. Dat het geloven in huis- en natuurgeesten oud is, blijkt wel uit de grote verspreiding ervan. Zo heeft Ierland zijn brownies en Japan het Shintoïsme. Het zijn (bij)geloven waar rituelen en offers een grote rol spelen. De Russische domovoi doken al op bij de Slavische volkeren, rond 2000 BCE. Doordat mensen nou eenmaal niet stilzitten, heeft er veel kruisbestuiving plaatsgevonden van bijgeloof. Onder andere met Keltische stammen. Rond het jaar 1000 CE was de Russisch Orthodoxe Kerk flink in opkomst. Het christelijk geloof probeerde, zoals op zoveel plaatsen, de heidense gebruiken terug te dringen of op te nemen in hun eigen rituelen.

Naast de (meestal) goedaardige domovoi, waren er ook de Upír (Ubir), de boze geesten van mensen. De Turken in dienst van de Gouden Horde hadden hun Ubir meegenomen naar Rusland. Wie begrafenisrituelen niet eert, kan rekenen op een boze geest die terugkeert naar zijn lichaam. Om het overleden lichaam in stand te houden moet de Upír het bloed van de levenden drinken. De Upír vormden de basis voor de vampiers in de westerse cultuur.

Ook al hangt het merendeel van de hedendaagse Russen de Orthodoxe Kerk aan, bijgeloof speelt een grote rol in het dagelijks leven. Wie bijvoorbeeld jeuk heeft aan zijn rechteroog, heeft binnenkort geluk. Kriebels aan je linkeroog betekenen aanstormend verdriet. En wee je Russische gebeente als jouw pad kruist met dat van een zwarte kat.

Proloog

Kan je niet wachten op de sprookjessfeer van De Beer en de Nachtegaal? Dan heeft Katherine Arden een proloog (Engels) voor je geschreven die niet in het boek staat. 

Het is nog onbekend wanneer het tweede deel The Girl in the Tower verschijnt.

Heb jij al zin in De Beer en de Nachtegaal? Wat is jouw belangrijkste bijgeloof?